Azərbaycan

Əhməd Fərhadlının "Buta və ya tanrıların anası" kitabından

"Odlar yurdu" kimi tanınan Vətənimizin adı-Azərbaycan toponimi barədə yadların mətbəxində qurd yağı ilə qovurulmuş və bizim tədqiqatçıların iştahla əxz edərək elmi süfrəyə servis etdikləri çeşidli cızma-qaralar bizə bilməyimiz son dərəcə gərəkli olan həqiqəti nəinki dadızdırmış, əksinə,ona ikrah hissi yaratmışdır.Bu azmış kimi düşüncələrimizi debillik yaradan yad ana südü ilə mayalandırmaqla birbaşa genetik varisi olduğumuz,düşmən qonşuları tərəfindən talan edilib tarixdən silinmiş,yurdunu tərk etmək məcburiyyətində qalaraq bütün Avroasiya məkanına səpələnmiş,sahibsiz mədəniyyəti samit,semit və sanskritlərin pay-püş edib özəlləşdirdiyi qədim Hananey sivilizasiyasını ignar etməyə öyrətmişlər.

Antik yunan və latın mənbələrində ölkəmizin adı "Atropatena" göstərilmişdir.E.ə.64-24-cü illərdə yaşamış yunan coğrafiyaşünası Strabon isə təxəyyülündən cuşa gələrək ölkə adının Atropatdan aldığı barədə nağıl uydurmuşdur.Buna bənzər nağıllar bütün qədim tarixçi-coğrafiyaşünasların yazılarında səf-səf sıralanır.Çünki səyahət etdikləri ölkələrdə rast gəldikləri və onlara qədər mövcud olmuş tarixi, coğrafi və şəxs adları öz dillərinə yad olduğundan izahlarını sırf mifik etimologiya üzərində qurmuşlar. Pəhləvi dilində "Ātur-patkān" formatına düşmüş bu toponimin "Aturpatın torpaqları" mənasını daşıması barədə uydurma mövcuddur. Güya Atropat-artur - od, pat - keşikçı,yəni "od keşikçisi" deməkdir. Sasanilərin vaxtında vətənimizin adı Adərbadaqan, ərəb mənbələrində Adərbican kimi qeyd olunmuş və bu dilin təsirindən Azərbaycan toponimi qətiləşmiş forma almışdır. Bəs Atropat kim idi?

Atropat (yun. Aτρoπάτης) - Əhəməni (Ağaman-Egemon,yəni rəhbər,başçı,öndər,hakim) satrapı (canişini) olsa da əslən Midiyalı (Madalı) olmuşdur. Məlumatlar əslində bütün Midiyanın Atropatın nəzarətində olması qənaətinə gəlməyə əsas verir.Onun adına ilk dəfə e.ə.331-ci ildə Assuriyanın qədim paytaxtı Nineva yaxınlıqındakı Qavqamela (Qavğa+mer+a,hərfi mənası ölüm-dirim savaşı) çölündə Makedoniyalı İskəndərlə Əhəməni şahı Dara (Darius) arasında baş vermiş döyüşlər barədə məlumatda rast gəlinir.Bu döyüşdə Dara məğlub olur və Atropat Makedoniyalı İsgəndərə tabe olur.Güya bundan sonra müstəqillik qazanan Mada onun adı ilə Atropatena adlanmışdır.Yalandır!Belə ki, Atropatena e.ə.321-b.e.224-cü ilinə kimi mövcud olmuşdur.Halbuki Qavqamela döyüşündən hələ 10 il əvvəl Atropatena vardı.

Müasir dilçi və tarixçilərdən bəziləri isə Azərbaycan adının güya qədimdə mövcud olmuş "Az" tayfa adından götürüldüyünü iddia edirlər.Halbuki bu tayfanın türk olmasına dəlalət edə biləcək bir dənə də olsun leksik sübut yoxdur.

Təəssüf ki,təfəkkürün iqtidarsızlığından qaynaqlanan belə sadəlöhv izahlar zamanın qum saatından asanlıqla süzülüb keçərək kif basmış kitablarda yuvalamışdır. Bəs, əslində həqiqət necə olmuşdur? Cavab-Nəinki ölkəmiz adını Atropatın adından, əksinə,onun özü bir hökmdar kimi adını Atropatena adından götürmüşdür."Makedoniyalı İsgəndər" deyiləndə onun Makedoniya hökmdarı olması başa düşünüldüyü kimi,Atropat deyiləndə də Atropatena göz önünə gətirilməlidir.Ta qədimdən şərqdə məşhurlar doğulduqları, yaxud qırılmaz bağlılıqları olduğu coğrafi məkan adlarına istinad edirdilər. Məsələn:Nizami Gəncəvi,Saib Təbrizi,Mücirəddin Beyləqani,Bizanslı Filon və s. Bəs,onda Atropatın əsl adı nə idi? Qoy bunu tarixçilər araşdırsınlar...

Primitiv fikirlərə vaxt sərf etməkdənsə,mətləbə keçsək yaxşıdır...

Azərbaycan adının ən ibtidai formasına Assur (Aşur) gil kitabələrində "Andarpatianu" formasında rast gəlinmişdir.Bu sözün "qala" və ya "ərazi" mənasına gəldiyi barədə dişsiz ehtimallar səsləndirilmişdir.Tədqiqatçıları azdıran,çaş-baş salan onların məhz qədim yazılı abidələr üzərindəki işarələri müasir dillərin qrammatik üslubuna uyğun oxumaq istəklərindən doğmuşdur.Azı,5 min il əvvəl yazı-pozu ilə məşğul olan insanlardan səlist qrammatik üslub ummaq nə dərəcədə məntiqlidir?Ona görə də qədim yazılı mənbələrdə artıq-əskik və ya təhrif olunmuş işarələrin (səslərin) olması tez-tez rast gəlinən fonetik təzahürlərdən idi.

"Andarpatianu" sözündə "n" samit səsi ibtidai formatda ola bilməzdi.Ona görə ki,qədim Assur dilində N samitinin D samiti ilə qaynaq işlək halına ümumiyyətlə rast gəlinmir.Qədim Şumer dilində andurâru-termininin əsas ünsürü duro(duro+ar+u) olmaqla mənası "hələ də duran,qalan,saxlanan, mövcud olan,davam edən,kök salmış,köhnəlmiş,miras qalmış" deməkdir.Dilimizdə işlək olan "andır" sözü də eyni qəlibdən çıxmış termindir.Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində yazılır:"andır-sahibsiz, yiyəsiz mal, ölən bir şəxsin qohumlarına irs qoyub getdiyi mal, şeydir".

An-isə Qədim türk yazılı abidələrində rast gəldiyimiz "an+u" sözü ilə eyni olmaqla "o" (yəni anılan) işarə əvəzliyidir."O(A)" sait səs olduğundan istiqamət,işarə bildirən "i" saitinə qovuşması üçün tələffüzü asanlaşdırmaqdan ötrü aralığa "n" samit səsi pərçimlənmişdir.Bildiyimiz kimi müəyyənlik bildirən təsirlik hal "kimi,nəyi,haranı" suallarından birinə cavab verir və isimlər -ı,i,u,ü (-nı,ni,nu,nü) şəkilçilərini qəbul edir. Məsələn: Əziz-ı (Sara-nı),sən-i,(o-nu,bu-nu),Bakı-nı,Gəncə-ni,Qusar-ı və s.

Əndirəbadi sözünə heç bir lüğətdə rast gəlinməsə də danışıq dilimizdə tez-tez istifadə edirik.Bu söz məhz "Andarpatianu" termininin cilalanmış formatıdır. Əsasən sirli,əsrarəngiz,möcüzəli,tanış olmayan,mübhəm, qədim, uzaq keçmişə aid olan keyfiyyətləri bildirmək üçün işlədilir.

Qədim türk yazılı abidələrində rast gəldiyimiz "antıran,antırdın"(yəni oradan,o vaxtdan,o zamandan), müasir azərbaycan dilində işlənən "andırmaq"(yəni unudulmuşu,keçmişdə qalmışı xatırlatmaq,yadına salmaq) sözləri bu xatirələri canında daşıyır.

Gəlin fikrimizi əsas mətləbə fokuslaşdıraq...Nəinki gil kitabələrindəki ox-yazı işarələrində,Qədim Misir ieroqliflərində,eləcə də bəşərin ilk əlifbası hesab edilən finikiya əlifbasında yalnız 22 samit səs vardı.Yəni sait səsləri bildirən işarələr yox idi və bu səslər yalnız tələffüz üçün gərəkli sayılmaqla mətnləri oxuyanların seçiminə buraxılmışdı.Tədqiqatçılar istifadə etdikləri müasir dillərin qrammatik üslubuna uyğun olaraq bu samit yığnağını sait səslərlə bəzəyirlər.Bu halda həmin saitlərin samitdən əvvəl və ya sonra işlənməsinə,yaxud ümumiyyətlə, işlənməsinə zərurət olub-olmamadığına ciddi əhəmiyyət verilməmişdir. Bax beləcə, Fransua Jan-Şanpoleondan tutmuş bu gün oxşar mövqeyi ilə diqqət çəkən tədqiqatçıların yol verdikləri və bağışlanması çətin olan səhv də burada idi.

...Belə ki,sait səslər nəinki sözlərdə əhəmiyyətsiz idilər,əksinə, samit səslərin məna çalarlılığı məhz saitlərdən,onların samit səslərinin əvvəlinə və ya sonuna qaynaqlanmasından bilavasitə asılı idi.Gəlin şumer dilindən ən sadə bir misala diqqət yetirək; R samitinin əvvəlinə və sonuna U saitini əlavə edək. Ur -ucalığa, hündürlüyə, yüksəkliyə doğru olan hərəkəti,Ru isə onun əksini,yəni göydən yerə,aşağıya olan hərəkəti, düşüşü bildirir.

İndi bu nümunələri müxtəlif dillərdəki sözlərin tərkibində axtaraq:

Ur- latın dilində urbs, urbis-şəhərin yuxarı hissəsi,urco-qışqırmaq, bağırmaq, səsin göyə ucalması,göyə bülənd olması,uro-yandırıb-yaxmaq, oyandırmaq, qıcıqlandırmaq, hirsləndirmək,qəzəbləndirmək,ayağa qaldırmaq, ursa-yer kürəsinin yuxarı, yəni şimal tərəfi,qədim türk dilində uru (durmaq),yəni yerindən dik qalxmaq, Ural-dağ,şumer dilində ûru, urru-günəşin qalxmaslı,ucalması,doğması, ûru-evin dam örtüyü, urpu-bulud, irnîtu-triumf,qələbə,ucadan qələbə nərəsi çəkmək, Urartu-dağ və s.

Ru-latın dilində ructo[ructus]-vulkanın püskürməsi,rudo-çığırmaq, qışqırmaq, bağırmaq, uğuldamaq, guruldamaq; ruina[ruo]-düşüş, düşmə, atılma; ruinosus[ruina]-1) boş,laxlayan, yıxılmağa meyilli, uçma təhlükəsi olan 2) uçan,yıxılan,dağılan,ətrafa səpələnən, sökülən,üstünə aşıb tökülən; ruo, rui, rutum-1) dağılan,sökülüb tökülən,yuxarıdan düşən,yuxarıdan salınmış, atılmış;rutus [ruo]-dağılmaq, səpələnmək;şumer dilində rubşu-düşərgə, ruchr("39")âtu, ruchr("39")utu, rûtu-yerə tüpürmək, rus dilində рушить,рухнуть-uçurmaq,yerə tökmək və s.

Yaxud rus dilindən başqa misalla samit səsləri eyni şəkildə sınağa çəkməklə tədqiqatımızı davam etdirək. T və D samitlərinin qohum olduqları,eyni qəlibdən çıxdıqları şəksizdir.(Türk dil ailəsinə mənsub doğma azəri və anadolu türklərinin leksikonuna baxsaq bunu əyani şəkildə görə bilərik: dağ,taq, dadmaq, tatmak, doğmaq,toğmak,düşmək,tüşmek və s.) İndi bu samitlərin əvvəlinə və sonuna O saitini əlavə edək. От(od) və то(до) alırıq.Rus dilində birinci variant başlanğıcı,ikincisi isə onun antonimini,yəni sonluğu bildirir.

Bu hələ şahmat oyunundakı gediş variantlarına bənzər çoxsaylı kombinativ məna kateqoriyalarından ən sadəsidir.Əsrlər ötdükcə,insan kütlələri qaynayib-qarışdıqca, bəşər dilinin necə sintezləşdiyinə,ayrı-ayrı elementlərini qurban verib yenilərini qazandığına, məna ifadə tərzini cilalayıb təkmilləşdirdiyinə heyrətlənməmək olmur.

İndi keçək Artopatena sözünün etimologiyasına...Qədim Misirdə yer və göyün sahibi sayılan Günəş tanrısı Asar`a (yunan transkripsiyasında Osiris) sitayiş edilirdi.Hərfi mənada bu söz As(od)+ar(hərəkət edən) deməkdir.Sözsüz ki,bu,elə Günəşin özüdür.

Atropatena-At+ro+pat+ena komponentlərindən yaranmaqla hər biri müstəqil məna kəsb edir."Asar,azar" sözünün fonetik dəyişikliyə uğrayaraq "adar,ader" formasına düşməyi sirr deyildir.ST və ZD səs dəyişikliyi minillər əvvəl Aralıqdənizi hövzəsində cəm olmuş tayfa və qəbilələrin dialektlərinin toqquşması nəticəsi olaraq meydana gəlmiş,Hind-avropa və türk dillərində daimi "vətəndaşlıq" qazanan ilk və ən önəmli transfondur.Hətta XIX əsrin 70-ci illərində Azərbaycan adının Adderbaycan şəklində yazılmasını xatırlasaq,gerçəkliyin izi ilə addım-addım getdiyimizə bir daha əmin olarıq...Rus hərb tarixçisi,general N.Dubrovin yazırdı "...çünki adderbaycan dilində Qarabağ adının mənası qara bağ deməkdir". (Дубровин Н. "История войны и владычества русских на Кавказе". - СПб.,1871, том 1, книга II. Закавказье, с. 325-326).

Başqa bir tarixi xronikada ermənilərin 1828-ci ildə İranın Adderbecan adlandırılan vilayətindən Qarabağa köçürülməsi qeyd olunmuşdu.

At(ad,od)-skandinavların Günəş tanrısı Odinin adındakı "od"-(atəş) komponenti ilə eynidir və Qədim Misir piramidalarının üzərindəki ieroqlifdə birbaşa doğan Günəşin təsviri ilə verilmişdir.Rus dilində "1" rəqəminin "odin",cəhənnəmin "ad" adlanması heç də təsadüfi deyildir."Cəhənnəm odu" deyimini xatırlamaq kifayət edər.Odin, Azar sözü kimi hərəkət edən od,yəni Günəş deməkdir.Axı,Günəş bir dənədir.Dənə(türkcə tane)-sözünün "tan,tana",yəni Qədim Misirlilərin və türklərin dilində "Günəş" mənası daşıdığı elə günəşin özü qədər aydındır.Tanrı sözü də buradan yaranmaqla "tan"+"uru",yəni uca,hündürdəki,yuxarıdakı Günəş,od deməkdir.

Ardı var

Olaylar.- 2018.- 20 aprel.- S.12.