Füzuli ilə Əliağa Vahidin fərqi nə idi?

əvvəli ötən saylarımızda

Vahidə m, atəşi həsrət bürüyüb dovrü-bərim,

Yanıram, halıma bir qəlbi yananım yoxdur.

Ümumiyyətlə, bədii təzad Füzulidə olduğu kimi, Vahidin qəzəllərində zəruri bir vasitə kimi işlənmişdir. Füzuli kimi Vahid də bəzi qəzəllərini təzadlar üzərində qurmuşdur. Belə qəzəllərdə bədii təzad silsilə təşkil edir:

Narazıyam ey gül, mənə imdad eləsən də,

Naşad eləyən könlümü dilşad eləsən də

Sındırmısan, əl vurma sınıq könlümə, zalim,

Viranə düzəlməz, necə abad eləsən də.

Vəslin həvəsi indi başımdan necə çıxsın,

Zülfündə əsirəm, əgər azad eləsən də.

Sən bir mələk olsan da inanmaz sənə könlüm,

Şəxsən özünü huri-pərizad eləsən də.

Bu qəzəl Füzulinin məşhur "Tutuşdu qəm oduna şad gördüyüm könlüm" misrası ilə başlayan qəzəlini xatırladır. Əlbəttə bu "xatırlatmanı" məhz bədii təzaddan eyni üsulda istifadə etmək törədir. Bu beytlərdə təzadlı halların dolğun bədii ifadələri olmaqdan əlavə, zidd mənalı sözlərin də (antonimlərin) qüvvətli nümunələri vardır. Narazı və imdad, naşad və dilşad, viranə və abad, əsir və azad, şəxs və huri sözlərinin ifadə etdikləri mənaların bir-birinə zidd olması, misra və beytlərin bədii təsir qüvvəsini xeyli artırmışdır. Belə söz təzadlarına Vahidin qəzəllərində istənilən qədər rast gəlmək mümkündür.

Vahidin Füzuli ənənəsini yaradıcı sürətdə davam etdirməsi onun təşbehlərində, epitetlərində, sinonim, omonim sözlərdən istifadə etməsində də özünü göstərir. Eyni bir sözü bir beytdə müxtəlif mənalarda işlətmək həm oxucunun təsəvvürünü genişləndirir (beytin məzmunu haqqında olan təsəvvürü), həm də beytə bədiilik və ahəngdarlıq gətirir.

Heyrət ey büt, surətin gördükdə lal eylər məni,

Surəti-halım görən surət xəyal eylər məni.

Burada "surət" sözünün üç dəfə işlənməsi yuxarıda dediyimizi təsdiq etməkdən əlavə, həm də sözdən ustalıqla istifadəyə gözəl misaldır. Vahid də öz qəzəllərində Füzulinin bu yaradıcılıq xüsusiyyətini müvəffəqiyyətlə davam etdirmişdir.

Əğyarə uyub, Vahidə yadlar kimi baxma,

Yaddan o çıxarmaz, sən onu yad eləsən də.

Bu beytdə "yad" sözünün üç dəfə təkrarlanması heç də söz "qıtlığından" deyil, məhz beytin bədii məna zənginliyi və ahəngdarlığı naminə edilmişdir. Birinci dəfə "yad" sözü "özgəsi" mənasında işlənmişsə, ikinci halda "yaddaş" mənasında işlənmişdir. "Yad eləsən də" ifadəsi isə "unutsan da" mənasını əks etdirir. Vahid belə omonim sözləri çox vaxt cinas qafiyə kimi işlədir:

Mən vermişəm öz könlümü yarə, özü bilsin,

İstər eləsin hicrilə yarə, özü bilsin.

Bu xüsusiyyət Füzulidə də vardır:

Eşqdən canımda bir pünhan mərəz var, ey həkim!

Qoy məni dərdimlə, dərman eyləmə, var, ey həkim!

Lakin omonim sözlərin cinas qafiyə kimi işlənməsinə Vahidin qəzəllərində daha çox rast gəlirik ki, bu da onun aşıq şerindən daha çox qidalanmasının nəticəsidir. Vahidin qəzəlləri sinonimlərlə də zəngindir. Şair sinonimləri o vaxt işlədir ki, sinonim olmayan söz həm məzmun, həm də şəkilcə eyni olan söz təkrarlananda təkrirə məxsus poetiklik deyil, məhz təkrara məxsus yeknəsəqlik yaradır.

Üzündə busədən, ey gül, iki nişan yeri var,

Birində qırmzılqdır, birində qan yeri var.

Bu beytdəki "qırmızılıq" və "qan yeri" yaxınmənalı sözlərdir. Əgər "qan yeri" əvəzinə "qrmızılıq" sözü işlənsə, şübhəsiz, bu, təkrir yox, təkrar olardı, beyti bədii cəhətdən zəif edərdi. Bundan əlavə, "qan yeri" ifadəsində obrazlılıq da vardır.

Xəlqimiz yüzlərcə məclislər, ziyafətlər görüb,

Ən gözəl, qiymətli, ən ali ziyafət özgədir.

Bu beytdəki "məclislər", "ziyafətlər" sözləri sinonim olduğu kimi, "ən gözəl", "qiymətli", "ən ali" sözləri də yaxınmənalı kəlmələrdir. Həm də bu kəlmələr misradakı "ziyafət" isminin sifətləridir, epitetlərdir. Ümumiyyətlə, Füzuli lirikası kimi. Vahidin lirikası çox zəngindir. Hər iki şairdə bədii sifətlər-epitetlər aşiq və məşuqənin keyfiyyətlərini, halətlərini, predmetin əlamətlərini bədiiliklə ifadə etməyə və qəzələ zəriflik, məlahət gətirməyə xidmət edir. Bədii sifət Füzulidə daxil olduğu izafət tərkibində əsas yerdə durur: "Çeşmi-xumar", "çeşmi-tər", "güli-rəna", "ləbi-xəndan", "sərvi-xuraman", "zülfi-pərişan" tərkiblərində olduğu kimi. Vahiddə isə epitetlər təyin olunan üzvdən əvvəl gəlir. Həm də Vahidin epitetləri forma və mənaca qəzəl yaradıcılığımızda yeniliyi ilə seçilən, müasir səslənən bədii sifətlərdir. "Bu dilbərin nə gözəl aşiqanə gözləri var" misrası ilə başlayan qəzəlində Vahid məşuqənin gözlərinə on bədii sifət-epitet verir. Bunlar aşağıdakılardır: gözəl, aşiqanə, yeganə, qəribə, cazibəli, mahiranə, can alıcı, dilbəranə, arifanə, şairanə. Bu on epitet altı beytlik qəzələ yeknəsəqlik deyil, əksinə, rəngarənglik və məna zənginliyi bəxş edir. Çünki Füzulidə olduğu kimi, bu epitetlərin hər biri işləndiyi beytin ümumi mənası ilə uyğunluq təşkil edir. Hər beyt isə yeni məna çaları ifadə edir.

Gördüm ol xurşudi-hüsnün, ixtiyarım qalmadı,

Sayə tək bir yerdə durmağa qərarm qalmadı.

Görəndə aşiqini min naz ilə işarə edir,

Ümumi cəzb eyləyən arifanə gözləri var.

Birinci beyt Füzulinindir. Burada xurşid-günəş epiteti çox yerində işlənmişdir. Aşiqin öz məşuqəsinin günəş camalını görəndə yerə yıxılması və günəşin görünməsi ilə əşyanın kölgəsinin yerə yıxılması hadisəsi qüvvətli bədii məntiqlə bir-birinə bağlanmşdır. Əgər "xurşid" bədii sifətini başqa epitetlərlə əvəz etsək, misralar arasındakı məntiq pozulur. İkinci beyt isə Vahidindir. Burda da "arifanə" epiteti çox yerində işlənmişdir. Məlumdur ki, "min naz ilə işarə etmək" yalnız ariflik əlamətidir və Vahid gözlərin bu əlamətini məhz "arifanə" adlandırmışdır. Lakin sözlər, misralar və beytlər arasındakı bədii məntiq, bağlılıq Vahiddə bəzən pozulur. Qəzəl, məlumdur ki, lirik növün formalarından biridir. Bir janr kimi, onun da müəyyən mövzusu və mətləbi olmalıdır. Hər bir qəzəl konkret bir əsər kimi oxucuya müəyyən tam bir intiba, düşüncə bəxş etməlidir. Lakin Vahidin bəzi qəzəllərində bu qaydaya riayət olunmur.

Bu nazənin gözəlin yaxşı dilguşalığı var.

Heyif, öz aşiqinə çox kəmetinalığı var.

Gözəlliyi ilə bərabər sevimli dilbərdir,

Nə qeyrilərə yaxındır, nə aşinalığı var.

Nə rütbə istəmə, Vahid, nə şöhrət aləmdə,

O kəs ki rütbəpərəst oldu, bil, gədalığı var.

Bu qəzəlin bütün əvvəlki beytləri "nazənin gözəlin" daxili və zahiri sifətlərinin mədhinə həsr olunduğu halda, axırıncı beyt tamam başqa mətləbdən bəhs edir: təvazökarlığı təsdiq, rütbəpərəstliyi isə tənqid edir. Əlbəttə, bu ifadə öz-özlüyündə təqdirəlayiqdir, lakin o, qəzəlin ümumi mənası və ruhu ilə bağlı deyildir. Axırıncı beyti əvvəlkilərlə birləşdirən yalnız formal amillərdir: vəznin bəhri, qafiyə və rədifdir. "Ey dost, sizin sevgili canan necə oldu?" misrası ilə başlayan qəzəlində isə şair öz dostuna əvvəlcə "siz" sonra isə "sən" deyə müraciət edir. Şübhəsiz, birinci qüsur ənənədən uzaqlaşmağın, ikinci isə diqqətsizliyin nəticəsidir.

Bədii təzad kimi təşbeh də həm Füzulidə, həm də Vahiddə zəruri bir vasitə kimi işlənmişdir. Füzulinin bütün bədii dili təşbehlərdən, məcazlardan ibarətdir.

Hətta "Leyli və Məcnun" poemasında Məcnunun atası Leyli üçün elçiliyə gəldiyi zaman iki qəbilə başçısının danışığı da təşbehlərlə verilir. Məcnunun atası nə Məcnunun, nə Leylinin adını çəkir. Leyliyə ləl, Məcnuna dürr deyir.

Füzulinin təşbehləri, əsasən, qoşmasız, ədatsız təşbehlərdir.

Bir səf qız oturdu, bir səf oğlan,

Cəm oldu behiştə huri-qılman.

Burada məktəbin behiştə, qızların huriyə, oğlanların isə qılmana bənzəməsi haqqında heç bir işarə yoxdur. Təşbehlər qüvvətli bədii məntiq nəticəsində müəyyən olunur. Vahid də qəzəl yaradıcılığındakı bu ənənəvi təşbeh yaratmaq üsulunu davam etdirərək gözəl, dolğun bənzətmə nümunələri yaratmışdır.

Qan tökməyə çox mahir idi gözlərin əvvəl,

Ol fitnəli gözlərdə o şakər yenə varmı?

Bu beytdən göründüyü kimi Vahid də Füzuli kimi ədatsız təşbeh yaratmışdır. O, "gözlərin cəlladdır" demir. Gözlərin məcazi mənada qan tökməyini - xüsusiyyətini söyləyir ki, bu xüsusiyyətdən də bənzədilən, yəni cəlladlıq öz-özünə meydana çıxır. Bəzən də əksinə, bənzəyənlərin deyil, bənzədilənlərin əlamət və xüsusiyyəti verilir ki, yenə də işarəsiz bənzətmə yaradılır.

Gül əgər bülbülü incitsə vəfasız deməyin,

Qızların taqsırı olmaz, günah oğlanda olur.

Bu beytdə bənzəyənlərin (qızla, oğlan) bənzədilənlərə (gül, bülbül) bənzəməsi haqqında heç bir işarə yoxdur. Lakin birinci misrada gül və bülbül münasibətlərinin qeyd edilməsi və ikinci misrada qız və oğlana məhz bu münasibət baxımından rəy verilməsi dərhal təşbehləri ayırd edir. Qız gülə, oğlan bülbülə bənzədildiyi kimi, onların münasibətləri də bir-birinə bənzədilmişdir. Vahidin qəzəllərində zəngin şəkildə rast gəldiyimiz bu cür bənzətmələr Füzulidə olduğu kimi, çox vaxt gözəl bədii lövhələr yaradır, bir halət, bir aləm, başqa bir halət, başqa bir aləmlə müqayisə edilir. Füzuli lirikasında olduğu kimi, Vahidin də lirikasında təşbehlər bəzən silsilə təşkil edir: qəzəl başdan ayağa bənzətmələrdən ibarət olur. Dediyimizə Vahidin "şəhri-ruyində saçın hərbi nizamində durar" misrası ilə başlayan misal ola bilər. Həmçinin Füzuli lirikasına məxsus "ru", "mərdüm", "ənduh", "dəhr", "dil" kimi sözlərə bu qəzəldə rast gəlirik.

Vahidin qəzəlləri istiarə, bədii sual, təkrir, məcaz və s. kimi təsvir və ifadə vasitələrilə də son dərəcə zəngindir. Onun qəzəllərinin geniş rəğbət qazanmasının əsas səbəbi onların bir şer nümunəsi kimi dolğun mənaya, yüksək bədiiliyə malik olmasıdır. Bunun səbəbi isə şairin istər ideya-məzmun, istərsə də bədii-sənətkarlıq cəhətdən Füzuli ədəbi məktəbindən səmərəli sürətdə bəhrələnməsi ilə bağlıdır. Vahid heç bir ədəbiyyat təlimi almayıb. Bunun əvəzində o, klassik ədəbiyyatın, xüsusən Füzuli yaradıcılığını müstəqil sürətdə səylə mənimsəmiş, qəzəlin ənənəvi ölməz xüsusiyyətlərini canına, ruhuna hopdurmuşdur. Məhz bunun nəticəsində o, coşqun və incə hisslərinə, duyğularına, zəngin və şairanə düşüncələrinə, habelə sadə və mürəkkəb anlayışlarına müvafiq bədii söz və ifadə tapmaqda nadir hallarda müvəffəqiyyətsizliyə uğramışdır.

Mən məst yıxıldım o dilaramı görən tək,

Evlər yıxan ol çeşmi-xumara nə dedin bəs?

Ardı var

Sərvər Şirinov

AMEA Rəyasət Heyəti aparatının

İctimaiyyətlə əlaqələr şöbəsi -

Mətbuat xidmətinin əməkdaşı

Olaylar.- 2018.- 11 dekabr.-S.12.