Azərbaycan kinosunun
120 illik tarixi yolu
Kino 1916 - cı il...
1976 -cı ildə Azərbaycan kino
tarixinin yaranma ili 1916 -cı il mayın 4
-ü kimi qəbul edildi. "Filma" Səhmdar Cəmiyyəti
tərəfindən 1916 -cı ildə rejissor Boris Svetloy tərəfindən
ekranlaşdırılan "Neft və milyonlar səltənəti"
Azərbaycanın ilk kinosu kimi qəbul olundu və tarixə
düşdü. 24 il ...
Film İbrahim bəy Musabəyovun eyniadlı əsəri
əsasında, Anna Panova- Potyomkina tərəfindən ssenariləşdirildi.
Dram janrında və iki hissədən ibarət
olan səssiz filmdə o zaman Bakı müsəlman
milyonçularının və neft mədənlərində
çalışan fəhlələrin ağır sosial vəziyyəti
lentə alındı. Bu
filmdə əsas rollardan birini canlandıran Hüseyn Ərəblinskinin
kinoda ilk və son rolu olur. Vladimir Lenin, K. M.
Piontkovskaya, Regina Lazareva, Yevgeni Muromski, Y. S. Orlitskaya, Y. V.
İvanovski və Vladimir Vyazemski də filmə çəkilənlər
sırasında idilər...
"Neft və milyonlar səltənəti" o zaman
Hacı Zeynalabdin Tağıyevə məxsus "Fransız
Elektrobioqrafı"nda nümayiş olunur. "Piron" şirkətinin
maddi dəstəyi ilə ekranlaşdırılan film
Bakıdan başqa Zaqafqaziya və Orta Asiyanın bir çox
şəhərlərində də böyük maraqla
qarşılanır.
Kino 1898 -ci il...
Əməkdar mədəniyyət işçisi, yeganə
kino tarixçisi və araşdırmaçı Aydın
Kazımzadənin araşdırmaları sayəsində kinonun
əsl yaranma tarixi məlum oldu. 24 ildən sonra məlum oldu ki, əslində
Azərbaycanda ilk film 1898 - ci ildə fotoqraf və nasir Aleksandr
Mişon tərəfindən xroniki süjetlər əsasında
"İlişdin" bədii kinosüjeti olub. Xronikaya
"Bibiheybətdə neft fontanı yanğını",
Balaxanıda neft fontanı yanğını", "Səhər
bağında xalq gəzintisi" və "Qafqaz rəqsi"
daxil idi.
Aydın
Kazımzadə araşdırma haqqında aidiyyatı qurumlara,
o zamankı Mədəniyyət Nazirliyini məlumatlandırır
və kinonun yaranma tarixinin 1916 -cı il
deyil, 1898 -ci il olduğunu bildirir. Bu haqda cənab
prezident Heydər Əliyevə məlumat verilir. Və
2000 -ci ildə prezidentin sərəncamı ilə 1898 - cil il avqustun 2 -si Azərbaycan kinosunun yaranma tarixi
kimi qəbul olunur.
Azərbaycan kinosu
və Sovet hakimiyyəti
Sahibkarların prokat, foto birliklərinin milliləşməsi
istiqaməti nəticəsində 1923 -cü ildə Azərbaycan
Foto -Kino İdarəsi yaradıldı. Bu idarənin
fəaliyyəti dövründə "Qız qalası əfsanəsi"
adlı bədii film çəkilir. Zaman
-zaman ARKİ -də aparılan islahatlar nəticəsində
qurumun adında bir sıra dəyişikliklər olur. Belə
ki, AFKİ sonralar "Azdövlətkino" (1926-1930), "Azərkino"
(1930-1933), "Azfilm" (1933), "Azdövlətsənayesi"
(1934), "Azərfilm" (1935-1940) və "Bakı
kinostudiyası" (1941-1959) kimi adlandırılır. 1961-ci
ildən bu günümüzə qədər C.Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm"
kinostudiyası adlandı.
1920 - 1930
-cu illərdə Azərbaycan kinosunda əsas mövzular tarixi-
inqilab, qadın azadlığı üstünlük təşkil
edirdi. "Bismillah", "Vulkan üzərində ev",
"Hacı Qara", "Sevil" , "Lətif",
"İsmət", "Almaz", "Yeni horizont",
"Bakılılar" və "Kəndlilər" kimi
filmlər geniş marağa səbəb oldu.
Sovet hakimiyyəti illərində Azərbaycanda
davamlı olaraq bədii filmlər çəkilirdi. Lakin, çəkilən
bütün filmlərdə məişət ruhlu
mövzuları üstünlük təşkil edirdi. Sovet hakimiyyəti dünyəvi mövzulara, milli
ideologiyanın təbliği fonunda olan mövzuların kinoda
yer almasına qarşı çıxırdı. Bunun nəticəsi olaraq çəkilən
bütün bədii filmlər Moskvada senzuranın təzyiqinə
məruz qalaraq ya müəyyən hissələri
çıxarılır, ya da filmin nümayişinə
qadağa qoyulurdu.
Buna misal
olaraq qadağan olunduqdan 75 il sonra ekranlara
qayıdan "Bir ailə" filmini qeyd etmək olar. Film 1943 -cü ildə Bakı Kinostudiyasında
istehsal edilmiş və II Dünya Müharibəsinin qələbəsində
Azərbaycan neftinin rolu və Azərbaycan xalqının vətənpərvərliyindən
bəhs edir. Adıçəkilən filmin ssenari müəllifi
görkəmli yazıçı Mir Cəlal, bəstəkarı
Qara Qarayev, rejissorları Mikayıl Məmmədov, Rza Təhmasib
və Qriqori Aleksandrovdur. Xosrov Məlikov, Mərziyyə
Davudova, Lyubov Orlova, Hökumə Qurbanova və digərlərinin
yer aldığı filmin çəkilişləri müharibənin
ən çətin və qızğın dövründə
Bakıda aparılsa da, film daha sonra ekranlara buraxılmayıb.
SSRİ Dövlət Film Fondunun Vətən
filmləri şöbəsinin rəfində qalan filmdə
Sovet xalqının alman işğalçıları ilə
mübarizəsinin zəif əks olunduğu əsas gətirilərək
nümayişinə qadağa qoyuldu.
"Bir ailə" kimi bir neçə filmlərimiz
rejimin siyasətini, ideologiyasını əks etdirmədiyi
üçün yersiz təqiblərə məruz qalaraq
ekranlardan uzaq tutuldu.
Kino -Müstəqillik dövründə...
Ölkəmiz müstəqillik əldə etdikdən
sonra kino sahəsində böyük uğurlar əldə
olundu. Artıq Azərbaycan kinosunda təkcə məişət
havalı filmlər deyil, vətənpərvər, dünyəvi,
sosial mövzular üstünlük təşkil etdi. Yenicə müstəqillik qazanan və müharibə
şəraitində olan bir ölkədə o zaman çəkilən
filmlərdə üstünlük daha çox təbii ki,
tarixi və vətənpərvər mövzulara verildi.
Azərbaycan faciəsi ekranlara "Fəryad", "Ağ
atlı oğlan", "Ümid", "Sarı gəlin"
filmləri ilə çıxdı.
Kino ən böyük təbliğat vasitəsidir. Məhz buna
görə hələ o zamanlar keçid dövrünü
yaşayan bir ölkə olaraq Azərbaycan həqiqətlərini
bədii formada kinolentə köçürərək tarixin
yaddaşına, gələcək nəsillərə, beynəlxalq
festivallarda ölkə həqiqətlərini dünyaya
göstərmək, təqdim etmək ən böyük
güc və iradə tələb edirdi. Oqtay
Mirqasımovun "Ovsunçu", Eldar Quliyevin "Girov"
filmləri dəfələrlə ölkəmizi beynəlxalq
festivallarda uğurla təmsil edərək, haqq səsini
dünyaya çatdırdı.
2007 - ci ilin fevralın 23- də ölkə
başçısı cənab İlham Əliyevin "Azərbaycanda
kino sənətinin inkişaf etdirilməsi haqqında"
imzaladığı sərəncam, "Azərbaycan kinosunun
2008-2018-ci illər üzrə inkişafına dair Dövlət
Proqramı" müasir Azərbaycan kinosu üçün
mühüm addım idi.Məhz bu sərəncam nəticəsində
özəl prodakşınların fəaliyyəti aktivləşdi.
Bu gün Azərbaycanda fəaliyyət göstərən
kinoteatrlar, telekanallar artıq tamaşaçılara, vətəndaşlara
öz milli seriallarımızı, bədii filmlərimizi təqdim
edir.
Bu illər
ərzində Cəfər Cabbarlı adına
"Azərbaycanfilm" kinostudiyasının dəstəyi əsasında
çəkilən bir sıra filmlər ardıcıl olaraq
ölkəmizi beynəlxalq festivallarda təmsil etdi. Elçin
Musaoğlunu "Nabat", İlqar Nəcəfin "Nar
bağı", Şamil Əliyevin
"Çölçü", Mirbala Səlimlinin
"Qırmızı bağ", Asif Rüstəmovun
"Axınla aşağı" və digər filmlərimiz
son illər iştirak etdikləri festivallarda ölkəmizi
layiqincə təmsil edirlər. Bu filmlər
müasir Azərbaycan kinosunda yeni bir dönəm yaratdı.
Bundan əlavə, gənc rejissor Elvin Adıgözəlin
prodüser Teymur Hacıyevlə birlikdə
hazırladıqları ssenari Kann festivalında 15 ssenaridən
biri olaraq seçildi və bu il yarışda iştirak edəcək.
Hətta Şamil Əliyevin
"Çölçü" filmi bütün qaydalara
uyaraq 2013- cü ildə Amerika və dünya
kinematoqrafiyasının nüfuzlu mükafatı olan
"Oskar" -ın "xarici dildə ən yaxşı
film" siyahısına daxil oldu.
Son illər
Azərbaycan kinosunu beynəlxalq aləmdə tanıdan və
dünyanın dörd bir yanında davamlı olaraq
nümayiş olunan filmlərdən biri də məşhur azərbaycanlı
yazıçı Qurban Səidin 33 dilə tərcümə
olunan və XX əsrin orjinal əsərlərindən hesab
olunan "Əli və Nino" əsəri əsasında
çəkilən eyniadlı filmdir. Filmin
icraçı prodüseri Leyla Əliyeva, prodüseri Kris
Tikye, rejissor "BAFTA" mükafatı sahibi Asif Kapadia,
ssenari müəllifi isə "Academy Award"
mükafatı laureatı Kristofer Hemptondur. Xronometrajı
104 dəqiqə olan filmdə Azərbaycanın məşhur
aktyorları ilə yanaşı, Adam Bakri, Mariya Valverde, Humayon
Erşardi, Əsad Buab, Numan Akar, Halit Ergenç, Mendi Petinkin,
Konni Nilson,Rikkardo Samariko kimi məşhur simalar da yer alıb.
Çəkilişləri Bakının müxtəlif tarixi məkanlarında,
Qobustan, Gəncə, Xınalıq və Gədəbəydə
aparılan film 3 gün ərzində Amerikanın nüfuzlu
"Sundance" beynəlxalq film festivalı çərçivəsində
"Premyera" kateqoriyasında nümayiş olundu.
120 illik tarixə malik müasir
Azərbaycan kinosunun problemləri
Bu gün beynəlxalq festivallarda uğurla iştirak edən
və artıq qaliblər sırasında adlarını
görməyə alışdığımız filmlərimiz
heç də avropalı rejissorların çəkdikləri
filmlər kimi müasir kinoavadanlıqlar, əla vəziyyətdə
olan studiyalarda, maddi cəhətdən yüksək təmin
olunmuş halda çəkilmir. Bu gün Azərbaycanda dünya
standartlarına cavab verməyən, müasir kino kameralarla təmin
olunmayan Cəfər Cabbarlı adına
"Azərbaycanfilm" kinostudiyası fəaliyyət
göstərir. XXI əsrdə heç bir
standartlara cavab verməyən kinostudiyanın olması əlbəttə
ki, ürəkaçan hal deyil.
Yaradılan kiçik özəl prodakşınlarda isə
durum o qədər də fəqrli deyil. Burada məhdud
sayda olan kinoavadanlıqları da həmçinin standartlara tam
cavab vermir.
Bölgələrdə kinoteatrların, həyatını
kinoya bağlamaq istəyən gənclər üçün
yaradıcı studiyaların olmaması müasir Azərbaycan
kinosunun ən böyük problemlərindən biridir. Paytaxta gəlmək
imkanları olmayan, bölgələrdə böyüyən gənclik
XXI əsrdə kinoteatrda film izləmək zövqündən
məhrumdur.
Kinomuzun
daha bir problemi isə çəkilən filmlərin tənqidçilər,
kinoşünaslar tərəfindən yazılacaq məqalələrdən,
ressenziyalardan "azad" olmaları, 120 illik kino tarixinin bu
gün təkcə əməkdar incəsənət xadimi
Aydın Kazımzadənin çiyinlərində
olmasıdı. Hər il Azərbaycan
Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət
Universitetinin kino və televiziya fakültəsindən məzun
olan gənclərin kinodan uzaq düşmə səbəbləri
yəqin ki, hər kəsə məlumdur. Kino istiqamətində
təhsil alan gənclər arasında
tez-tez yaradıcılıq müsabiqələri və
yüksək qonararlar tətbiq edilərsə, böyük
ehtimal ki, yaradıcı gənclər yollarını kinodan
salar...
Müasir Azərbaycan kinosunu daha bir problemi isə
prodakşınların kommersiya maraqlarından dolayı
yüngül komediya filmlərinə üstünlük vermələridi. Və çəkilən
bu cür filmlərin adları çox zaman kobud şəkildə
kommersiya maraqlarının qurbanı olur.
Bu gün kinoteartlarda uşaqlar üçün demək olar ki, nümayiş ediləcək yerli filmlər yoxdu. Son illər uşaqlar üçün çəkilən yeganə film isə "Dərs" filmi oldu. Film 2015 - ci ildə Cəfər Cabbarlı adına "Azərbaycanfilm" kinostudiyası tərəfindən ssenari müəllifləri Elza Ağayeva və Anastasiya Volkova, prodüsseri Müşfiq Hətəmov, rejissor Rafiq Əliyev və Cavid Təvəkkül tərəfindən lentə alındı. "Dərs" uğurlu film kimi ölkəmizi təmsil edərək 25-ci "Kinoşok" beynəlxalq film festivalında "Ən yaxşı film" nominasiyasında qalib oldu. Bundan əlavə, film 15-ci Dakka Beynəlxalq Film Festivalında, 34-cü Münhen Film Festivalının "Kinderfilm" bölümündə nümayiş edildi.
Müasir kinomuzun ən əsas problemlərindən biri də peşəkar ssenaristlərin demək olar ki, olmamasıdır. Aidiyyatı qurumlar bu sahədə fəallığı artırmaq üçün ildə 2-3 dəfə yox, davamlı olaraq müxtəlif mövzularda ssenari, film müsabiqələri, ölkəmizdə beynəlxaq film festivalları təşkil edərsə, məşhur rejissorların, prodüsserləri ölkəyə dəvət edərək yaradıcı şəxslərələ birgə gənclərə master-klasslar təşkil edilərsə əlbəttə ki, Azərbaycan kinosunda müəyyən canlanmalar yaranacaq, yaradıcı təcrübələr bölüşüləcəkdir.
2005 -2012 - ci illərdə davamlı olaraq ölkəmizdə gənclər arasında keçirilən "START" beynəlxaq film festivalını, "Şərq-Qərb" Beynəlxalq Bakı kinofestivalı və Audiovizual Festivalını yenidən təşkil etməklə beynəlxalq kino əlaqələri gückləndirmək müasir Azərbaycan kinosunun inkişafında və eləcə də dünyaya tanıdılması istiqamətində böyük rol oynayacaq.
Nigar Adil
Azərbaycan
Respublikası Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi və Azərbaycan
Respublikasının Prezidenti yanında Kütləvi
İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət
Dəstəyi Fondunun keçirdiyi müsabiqəyə təqdim
etmək üçün hazırlanıb.
Olaylar.- 2018.- 4 may.- S.12.