Atabəylər

(dəyirmi masa)

Yunus Oğuz və Əkbər Nəcəflə Atabəylər dövlətindən danışdıq.

Fuad Babayev: Orta statistik azərbaycanlı Atabəylər dövləti haqqında ilk növbədə nələri bilməlidir?

Əkbər Nəcəf: Atabəylik sistemi umumiyyətlə, türk tarixçiliyinin bir dövrünü əhatə edir, o müstəqil dövlət sistemi deyildir. Dövlət sisteminin içərisində bir aparatdır. Atabəylik Böyük Səlcuqların son dövründə yaranıb. Atabəy hökmdar övladlarının bir növ müəllimi idi.

Yunus Oğuz: Şah İsmayıln vaxtında onlara lələ deyirdilər.

Fuad Babayev: Tutaq ki, Makedoniyalı İsgəndərin müəllimi Aristotel kimi.

Əkbər Nəcəf: Yox, burada müəllimlik bir qədər fərqli anlamda işlədilir. Atabəy şahzadənin təhsili ilə maraqlanmazdı, o təhsilini sarayda alırdı. Hökmdar oğlunu kiçik yaşlarından etibarən özündən sonra hakimiyyətə hazırlamaq üçün əyalətə göndərirdi. Əyalətdə şahzadəyə dövlət sistemini, dövlət aparatını, ordu nizamını, inzibati idarəçiliyi öyrədən atabəy olub. İlk atabəy Nizamülmülk (1018 - 1092), Səlcuq Dövlətinin vəziri və "Siyasətnamə" adlı kitabın müəllifi - red.) Alparslan tərəfindən Məlikşaha təyin edilmişdi. Nizamülmülk Səlcuq dövlətinin böyük vəzirlərindən olub, 20 ilə yaxın dövlət sistemində işləmiş adamdır.

Yunus Oğuz: Axırda da onu xaşxaşilər (Şiəliyin İsmaililər məzhəbinin aid qruplaşma. Xaşxaşilər siyasi məqsədlər üçün həyata keçirdikləri qətllərə görə ad çıxarmışdılar - red.) öldürdülər.

Əkbər Nəcəf: Bəli, xaşxaşilər öldürdülər. Üstündən də bir neçə ay sonra Sultanı öldürdülər. Amma, o zəhərdən öldü, onu xaşxaşilər öldürmədi. Məlikşahın özü tərəfindən öldürüldüyü də iddia edilir.

Yunus Oğuz: Çünki, Məlikşaha sərt məktub yazmışdı.

Əkbər Nəcəf: Ümumiyyətlə, o dövrdə İsmaililər deyilən çox güclü bir təriqət vardı. Onların Azərbaycan Atabəylərinin son nümayəndələri ilə münasibətləri çox yaxşı idi.

Yunus Oğuz: Özbəklə (Azərbaycan Atabəyləri dövlətinin son hökmdarı 1210-1225 - red.) .

Əkbər Nəcəf: Özbəkdən sonra elə Xamuş (Özbəyin yeganə oğlu Qızıl Arslan Xamuş - red.)bir müddət onların yanına qaçıb getdi. Səlcuqlu dövlət sisteminin içərisində 10-a yaxın Atabəylik var idi. Atabəylər hökmdarın zəifliyindən istifadə edib dövlət sistemini ələ keçirmişdilər. Mərkəzi hakimiyyət zəif olduqda bəzi atabəylər şahzadəyə verilmiş əyalətlərdə bir növ nominal, yarımüstəqil, gücü varsa, tam müstəqil şəkildə hakimiyyət qurub o əraziləri idarə edə bilərdi.

Təmkin Məmmədli: Hansı əraziləri əhatə edib Atabəylər? Ümumiyyətlə, neçə Atabəy olub?

Əkbər Nəcəf: Sadəcə Azərbaycan ərazisində 4 Atabəylik olub.

Yunus Oğuz: Ümumiyyətlə, Səlcüqların ərazisində atabəylər həddən çox idi.

Əkbər Nəcəf: Bəli. Aran Atabəyləri, Azərbaycan Atabəyləri Eldənizlər, sonra Marağada Ağsunqurilər Atabəyliyi, Cənubi Azərbaycan ərazisində Əhərdə bir də Piştəginlərin Atabəyliyi var idi. Bunun xaricində Mosul Atabəyliyi var idi.

Fuad Babayev: Bu artıq indiki İraq ərazisidir.

Əkbər Nəcəf: Səlahəddin Əyyubi Mosul Atabəyliyinin içindən çıxmışdı. Mosul Atabəyliyinin komandanı idi.

Təmkin Məmmədli: Onların dəqiq sərhədi var idi?

Əkbər Nəcəf: Misirə qədər uzanırdı. Fatimilər dövlətini ortadan qaldırdılar.

Yunus Oğuz: Atabəy Eldənizdən sonra Mosullar çox gücləndi.

Əkbər Nəcəf: Ərbildə Bəytəginlərin, Suriya ərazsində Toqtəginlərin, Xuzistanda Əfşarların Atabəyliyi var idi. Bir də Səlcuqlu dövlət sistemi içərisində olmayan Atabəyliklər var. Misal üçün gürcülər XII əsri özlərinin ən parlaq dövrü hesab edirlər. Amma, bunun səbəbi şimaldan çox sayda qıpçaqların gəlib Gürcüstanda yerləşməsi idi.

Yunus Oğuz: Və xristianlaşması idi.

Əkbər Nəcəf: Xristianlaşırlar. Həm də Gürcüstan krallığına nəzarət sistemini ələ keçirirlər. Krallıq sistemini dəyişdirirlər. Gürcü çarı Tamara onların əlində çarəsiz qalır. İndiki Artvin, Şavşad Çıldır (hər 3 bölgə indiki Türkiyə ərazisindədir - red.) bölgəsində Qıpçaq Atabəyliyi qururlar. Onlar xristianlığı qəbul etmişdilər.

Yunus Oğuz: Onlar məskunlaşdııqdan sonra əslində islamlaşırlar. İndiki Türkiyə ərazisində məskunlaşanlar İslamı qəbul edirlər.

Əkbər Nəcəf: Bəziləri indiki Ukrayna ərazisinə gedir. Ukraynadakı o məşhur Qıpçaq kitablarının çoxusu onların dövründədir. Qıpçaqlar təkcə burada deyil, Orta Asiyada da Səlcuqların əbədi, əzəli düşmənlərindən biri olub.

Yunus Oğuz: Yox, əslində mən o cür deməzdim. Tarixçi Lev Qumilyov da yazır ki, o zaman İslamı qəbul edən quz tayfaları Orta Asiyada qalıb oğuza çevrilirlər. İslamı qəbul etməyənlər Dəşti Qıpçağa (Qıpçaq çölü-Qıpçaqların yaşadığı tarixi ərazi - red.) gedirlər və onlara bizim dildə qıpçaq deyirlər.

Təmkin Məmmədli: Şəmsəddin Eldənizin etnik mənşəyinin də qıpçaq olduğu ehtimal edilir.

Yunus Oğuz: Qıpçaq Uran tayfasından idi. Vaxtilə Orta Asiyada əsir düşmüşdü.

Əkbər Nəcəf: Bir də dövlətlərin də özünün sistemində müstəqil dövlətlər var idi. Misal üçün Xarəzmşahlar, Türkiyə Səlcuqları, Misirdə Məmlüklər, Əyyubilər. Onların da özünün içərisində Atabəylik sistemi qurulmuşdu. Sonrakı dövrdə bu Lələliyə çevrildi. Lələlik Osmanlıda da, Səfəvilər də mövcud olub.

Yunus Oğuz: Amma, Afşarlarda Lələ olmayıb. Yəqin onlar çox az hakimiyyətdə olduqlarına görə.

Fuad Babayev: Sovetlər zamanında bu dövrün öyrənilməsi nə səviyyədə idi və müstəqillikdən sonra hansı impulslar alıb?

Yunus Oğuz: Ümumiyyətlə, Şah İsmayılı müəyyən dərəcədə öyrənmək olardı, onu da geniş təhlil etməyə imkan vermirdilər. Bu da Şah İsmayılın xristian Avropası ilə kifayət qədər əlaqələri olduğu üçün mümkün idi. Amma, tutaq ki, 53 il hakimiyyətdə olan Təhmasib şahın ali məktəb dərsliklərində yalnız adı keçirdi. Şah Abbas xristianlarla yaxın olduğu üçün ona da bir az yer ayrılmışdı. Ondan sonra təsəvvür edin ki, Səfəvi dövləti 236 il olub. 1136-cı ildən 1225-ci ilə kimi Azərbaycan Atabəylər dövləti olub. Bunlar haqqında demək olar ki, heç nə yox idi. Bir Mömünə Xatun türbəsi var idi. Əslində o türbə Mömünə Xatunun adına deyildi. Ona Türbeyi Sərdar deyirdilər. O Türbeyi Sərdarda 3 nəfər dəfn olunmuşdu. Mömünə Xatun, Atabəy, bir də oğlu. Sonradan bunlar yoxa çıxdı və xalq arasında Mömünə Xatun türbəsi adlanmağa başladı. Başqa heç nə yox idi.

Təmkin Məmmədli: Ziya Bünyadovun "Azərbaycan Atabəyləri dövləti: 1136-1225-ci illər" kitabı var idi.

Yunus Oğuz: Bir Ziya Bünyadovun tədqiqatı var idi. Azərbaycan Atabəylər dövləti yazdığına görə onu da sıxırdılar. Səhv etmirəmsə, o kitab 1985-ci ildə çıxmışdı. Amma, imkan vermirdilər ki, o kitab geniş yayılsın. Ümumiyyətlə, Ziya Bünyadovun əsərlərinin əksəriyyəti müstəqillik dövründə geniş yayılmağa başladı. Yəni qoymurdular, ya da az nüsxə ilə çap olunurdu. Amma, çox böyük bir tariximiz var. Ondan qabaq Sacəddinlər var. Sacəddin haqqında hələ bir şey yoxdur. Məndə olan məlumata görə Sacəddinin (Sacilər dövləti - red.)möhüründə Azərbaycan yazılmışdı.

Əkbər Nəcəf: Bu mövzu dar çərçivədə araşdırılırdı. Erməni olmasına baxmayaraq Sovet dövründə Sergey Aqacanov bu sahəni kifayət qədər ciddi araşdırıb. Ermənilər 1975-ci ildə Azərbaycan Atabəylərinin sikkələri haqqında Amerikada kitab nəşr edilib. Bizdə bu sahədə ilk elmi əsəri Məhəmmədəli Şərifli (Məmmədəli Şərifli (1909-1969) tarix elmləri doktoru, 1950-1951-ci illərdə Azərbaycan SSR Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutunun direktoru, 1952-1969-cu illərdə Tarix İnstitutunun "Orta əsrlər tarixi" şöbəsinin müdiri olub - red. ) ortaya qoydu. Eldəniz adı haqqında bir yazı yazdı, Marağa Atabəyləri haqqında yeganə araşdırma da Məhəmmədəli Şərifliyə aiddir. Daha sonra bu dövrü Ziya Bünyadov tədqiq etdi. yazdı. Ziya Bünyadovun bu dövrün bir neçə mənbəsinin tənqidi tərcüməsinə baxması onu başqa tədqiqatçılardan fərqləndirirdi. Misal olaraq Sədrəddinin Dövləti ali Səlcuqiyyə (Sədrəddin əl-Hüseyninin "Əxbar əd-Dovlə əs-Səlcuqiyyə" əsəri - red.) əsərlərindən istifadə etdi. Amma, dünya tarixşünaslığında, o cümlədən İraqda, Türkiyədə Eldənizlər (Atabəylər - red.) haqqında kifayət qədər araşdırma aparılıb. Amma, Atabəylər dövrünün araşdırılmasında problem dövlətçilik tariximizi ərazi, yoxsa kimlik üzərindən araşdırıcağımıza bağlıdır. Ərazi üzərindən baxdığımız zaman hazırda Azərbaycanın ərazisi 86,6 min kv.km.-dir. Kimlik üzərindən baxdıqda isə Orta Asiyadan çıxmış bir qul gəlib burada dövlət sistemi içərisində dövlət qura bilən potensialdır. Nə üçün? Çünki, oradakı kimliklə buradakı kimlik arasında bir fərq yoxdur.

Yunus Oğuz: Sizin "Hunların minilliyi"ndə yazdığınız kimi Şərqdən tutmuş Adriatik dənizinə qədər, Misir də daxil olmaqla bir dövlətçilik sistemi var idi. Türk imperiyalarının içində Şərq Qərb dövlətçilik sistemi var idi. Məsələn, Çingiz xan öləndən sonra imperiya Şərq və Qərb hissələrinə parçalandı.

Əkbər Nəcəf: O hunlarda oldu. Çingiz Xanda imperiya 4 hissəyə bölündü. Amma Səlcuqlu sistemində dediyiniz amil var idi. Azərbaycan Atabəyliyi də İraq sultanlığının Səlcuqlu dövlətinin içərisindən çıxmışdı.

Yunus Oğuz: Bu əslində Göytürklərdən, Türkeşlərdən gəlirdi.

Fuad Babayev: Bəs müstəqillik dövründə bu sahənin araşdırılması necə oldu?

Yunus Oğuz: Mustəqillik dövründə daha geniş baxmaq lazımdır. Tarix İnstitutunun böyük bir xəritəsi jurnal kimi nəşr edilib. Bizim bəlamız ondadır ki, Əkbər bəyin dediyi kimi milli kimliklə tarixi ərazilər səhv düşüb. Yüzillər boyu o taylı bu taylı Azərbaycan ərazisini sülalələr idarə edib. Demokratik prinsipsə hələ eramızdan əvvəl Qutilərdə olub. 105 il hakimiyyətdə olan Qutilərdə Padşahlar seçki ilə olub. Bu dövlətin ən böyük xüsusiyyəti onun demokratik əsaslarla idarə edilməsi idi. Demokratik sistem Əmir Teymurda və Əfşarlarda da olub. Milli kimliyimizdə ərazimiz böyükdür, amma siyasi kimliyimizdə ərazimiz çox kiçikdir. Hazırda Azərbaycan əhalisi ən azı 5 dövlətin ərazisində Rusiya, Gürcüstan, Ermənistan, İran və Türkiyə, hələ deyək ki, Türkmənistanın da bir hissəsində yaşayır. İndi gələcəkdə necə olacaq, bu dövlət xadimlərinin, xalqın işidir. İdeologiyadan asılıdır. Ərazimizə Azərbaycan adı 1918-ci ildə verilib. Tarixşünaslığımızda Qaraqoyunlular da çox az öyrənilib. Ağqoyunlular daha çox öyrənilib, nəinki Qaraqoyunlular. Məsələn, Miranşah az öyrənilib. Miranşah və oğlu uzun müddət Azərbaycanda bizdə hakimiyyətdə olub.

Fuad Babayev: Miranşah dedikdə dərhal dərhal yada "Nəsimi" filmi düşür. Ondan başqa heç nə yoxdur.

Əkbər Nəcəf: Nəsimi də yaddaşımızda o filmlə qalıb.

Yunus Oğuz: Mən də öz romanımda Əmir Teymuru Nəsimi ilə Sivasda görüşdürdüm. Oxucuların şüurunu dəyişdirmək olmur. Hər halda fikirləşdim ki, romandır. Romanda ədəbi üsullardan istifadə edə bilərsən. Amma tarixdə Əmir Teymurla Nəsimi görüşməyib. Amma Teymurun oğlu Uluqbəy onun şeirlərini çox sevib.

Fuad Babayev: Müstəqillik dövründə Atabəylərlə bağlı gözləntiləri doğruldan sanballı tədqiqatlar aparılıbmı?

Yunus Oğuz: Bizdə hələ 2 nəsil də dəyişməlidir ki, bu fikirlər dəyişsin. Ən azı fikirləşmək üçün insanlara ideya vermək lazımdır. Məsələn Mömünə Xatun çox az öyrənilib. Çoxları onun şəcərə tarixini bilmirlər. Onu bilmək üçün Mahmud Kaşğarini (Mahmud Kaşğari 1029-1105 - görkəmli türk filoloqu - red.) oxumaq lazımdır. Əfrasiyabın, Alp Ər Tonqanın Turanında qız uşaqlarına xatun deyərdilər. Məsələn, "Divanü lüğəti it türk"də (türk dünyasının ilk ensiklopedik əsəri, Mahmud Kaşğarinin Xİ əsrdə yazdığı türkcə-ərəbcə lüğət - red.) çox maraqlı faktlar var. Oğlan uşaqlarına xan deyərdilər. Bir qisim tədqiqatçıar Alp ər Tonqanı Oğuz xan hesab edirlərdır, bəziləri deyir ki, Əbülqasim Firdovsinin yazdığı Əfrasiyab elə Alp ər Tonqanın özüdür. Biri yazır ki, paytaxt Səmərqənd olub, digəri Həmədanı, başqa birisi Rey şəhərini paytaxt sayırdı. Amma fakt odur ki, Mahmud Kaşğari kitabında yazır ki, tarixən Qum şəhəri, Xorasan, Həmədan türklərin olub. Hər halda 1000 il bundan qabaq o tarixə daha yaxın idi. O bütün türk obalarını, tayfalarını bir-bir gəzmişdi, hələ Azərbaycana da gəlib çıxmışdı. Gələcəkdə gənc tədqiqatçılar daha çox mənbələr tapacaq.

Əkbər Nəcəf: Mən Şah İsmayılın Divanını araşdıranda 2 əlavə əlyazmasını tapdım. Bir mətni başqa bir mətnin içərisinə qoyublar. Kataloqda da göstərilmir. Yunus bəyin dediyi odur ki, biz müstəqil olsaq da beyin olaraq müstəqil deyilik, köhnə tarix nəzəriyyəsinə məhkumuq.

Yunus Oğuz: Yox, Əkbər bəy. Mən fikrimi düzəldim. Bu gün beyin olaraq sərbəstik, amma tarixi təfəkkürümüzdə buxovlar var. Təbiidir ki, eyni dilimiz olub, eyni mədəniyyətimiz olub. Uzun müddət dinimizi ərəb dilində aparmışıq, fars dilində şeirlərimizi yazmışıq, ərəb əlifbasından istifadə etmişik. Mən Sizə deyim ki, Şah İsmayılın bəlkə də Ərdəbil kitabxanasından aparılanların heç yarısını Ermitaj bizə göstərmir. Şah İsmayılın 50 mindən çox mənbələrə əsaslanan böyük kitabxanası olub.

Fuad Babayev: Onlar lazımı səviyyədə saxlanılırmı?

Yunus Oğuz: Təbii ki, saxlanılır. Zaman keçdikcə, İran və Rusiya ilə iqtisadi-siyasi münasibətlərimiz inkişaf etdikcə bəzi sənədlərin fotosurətlərini verirlər. Bundan o yana keçmirlər. Fakt odur ki, Şeyx Səfi xalçası Azərbaycan adından nümayiş etdirilmir. Üstündə Şeyx Səfi yazılmasına baxmayaraq heç Səfəvilərin də adından vermirlər.

Əkbər Nəcəf: Xarici ölkələrin arxiv və muzeylərindən mənbələrin əldə edilməsi maddi vəsaitə bağldır. İkinci məsələ odur ki, maddi imkansızlıq ucbatından Azərbaycan alimi sərhəddən kənara çıxa bilmir. Qonşu İranda minlərlə əlyazma var. Qüdsi Rəcəbi kitabxanasının türkcə əlyazmalar kataloqu çapdan çıxıb.

Yunus Oğuz: Mənim üçün çox maraqlı oldu. Vatikanda Şah Abbasın, Sah Səfinin türkcə məktubu var.

Əkbər Nəcəf: Hindistanda, Misirdə kifayət qədər əlyazmalar var.

Fuad Babayev: Maddiyyatla yanaşı, həm də alimin dil biliyi, hazırlığı da mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Əkbər Nəcəf: Bəzi məsələlər tarixçinin öhdəsinə buraxılmamalıdır. Tarixçinin bir mənbəni tam şəkildə qavraması üçün 6-7 ilə ehtiyacı var.

Yunus Oğuz: Mən deyərdim bəlkə də çox.

Əkbər Nəcəf: Bu mətnin artıq sənin dilində olması lazımdır ki, tarixçi ona müracət etsin. Mən İngiltərədə görmüşəm ki, tarixçi ən yaxşı halda bir və ya iki dil bilir. Universitetdə mənə 8 dil keçiblər. İnsanın ömrü çatmaz bu dilləri öyrənməyə. Fars dilinin özünün dəricəsi var, pəhləvicəsi var, persicəsi var. Yəni bir dilin içindən 3 dil çıxır.

Yunus Oğuz: Heç "Şahnamə"ni indiki frarslar oxuyub başa düşmürlər. Əkbər bəy düz deyir. Təkcə dili bilmək azdır. Bundan başqa həmin alimlərin Azərbaycana bağlılığı, dövlət təfəkkürünü onlara aşılamaq lazımdır. Strabonun "Coğrafiya", Herodotun "Tarix" kitablarının rus dilinə tərcüməsinə baxanda hər yerdə Ermənistan adına rast gəlinir. Elə bil Ermənistandan başqa heç bir dövlət olmayıb. Çünki həmin nəşriyyatların redaksiya heyətlərində müavinlər ermənilər idi və onlar da hər yerə Ermənistan yazırdılar.

Fuad Babayev: Əkbər bəy dedi ki, bu tarixçi işi deyil. Deməli, tərcüməçi işidir. Deməli, bu kitablar tərcümə edilməlidir.

Yunus Oğuz: Mən deyirəm ki, 1-ci əsrə aid "Böyük Ermənistan" xəritəsini göstərin. Kimsə orijinalı göstərə bilmir. Amma, XX-XXI əsrlərdə çəkilmiş xəritələri Ermənistan tarixinə daxil edirlər.

Fuad Babayev:. Mən bilirəm ki, Siz tarixi romanlar müəllifisiniz. Bəs bu tarixi məsələlərə həsr olunmuş tamaşalar varmı? Pyeslər, romanlar, hekayə və povestlər yazılırmı? Axı hər kəs oturub tarixi elmi ədəbiyyatdan oxumur.

Yunus Oğuz: Atabəylər haqqında cəmi 3 nəfər yazıb. Nəriman Həsənzadə mənzum pyes yazıb. Atabəylər haqqında Əkbər Nəcəf yazıb (Əkbər Nəcəf "Səlcuqlu dövlətləri və atabəyləri tarixi", Bakı 2010 - red.). Mən də romanımda ondan istifadə etmişəm. Amma, Atabəylər haqqında konkret romanı təkcə mən yazmışam. Əslində tarixi ədəbiyyata hökmən sifarişlər olmaldır. Təəssüflər olsun ki, bu yoxdur. Azdramada (Akademik Milli Dram Teatrı - red.) pyeslərin sifarişi olmalıdır.

Fuad Babayev: Seriallar olmalıdır.

Yunus Oğuz: Düzdür mənə 1-2 nəfər serialla bağlı müraciət edib. Amma, demişəm ki, "Möhtəşəm Yüz il" və ya "Diriliş Ərtoğrul" səviyyəsində olmaycaqsa, heç çəkməyək. Çünki 1-2 milyon vəsaitlə serial çəkmək mümkün deyil. Türkiyədə tarixi filmlər çəkilir, orada Hollivudda kimi böyük məhəllələr salıblar. Əslində bu sahədə dövlət siyasəti var. Elmimizdə tarixlə bağlı konfranslar keçirilir. İndi ən güclü elmimiz İrəvan xanlığı ilə bağlıdır. Çünki, birbaşa dövlət başçısının nəzarətindədir. Çünki, biz müharibə ilə üz-üzəyik. Bəs başqa tarixi dövrlərimiz? Məsələn, mən "Nadir şah" romanında göstərmişdim ki, Nadir şah Əfşar Azərbaycan padşahıdır. Təbii, mən qəbul edirəm ki, indiki İran dövləti ilə bizim ortaq mədəniyyətimiz, ortaq tariximiz var. Amma, hər şeyi İranın adına niyə bağlamalıyıq? Sizin kitabda da mən bəzi yerlərdə İrana rast gəldim. Əsəbləşdim.

Əkbər Nəcəf: Niyə?

Yunus Oğuz: Yəni o zaman İran adı olmayıb. Olub Bayandurilər, olub səlcuqlər, olub qaraqoyunlular. Hamısının da möhürləri var. Avropada perslər, yəni farslar yazırlar. Onlar hər yerdə fars yazırdı. İran adlı rəsmi dövlət 1936-cı ildə Birləşmiş Millətlər Təşkilatına müraciət edib.

Əkbər Nəcəf: Amma, coğrafi ad olaraq işlənib axı.

Yunus Oğuz: Bəli, Azərbaycan ərazisində İran yaylası olub.

Əkbər Nəcəf: İran dövlət adı olaraq mənim kitablarımda keçə bilməz.

Yunus Oğuz: İran dövlət adı kimi Səmanilərdən başlayır. Cəmi 99 il hakimiyyətdə olublar. Yəni farsların hakimiyyəti olub. Sonra Qaraxanilər onları deviriblər, Səlcuqlar deviriblər. Əhəməniləri Makedoniyalı İsgəndər, Sasaniləri isə ərəblər məğlub etmişdi. Yəni söhbət ondan gedir ki, o dövrdə yaşamış Əbülqasim Firdovsi (935-1020 - red.) İranı böyütmək üçün, İran dövlətini ortalığa çıxarmaq üçün İran-Turan müharibələrindən yazıb. Harada idi o İran-Turan müharibələri. Bax Siz hunların 1000 illik tarixini (Əkbər Nəcəf "Hun minilliyi (b.e.ə IV - b.e. VI əsrlərdə türk dünyası)", 2015 - red. ) yazmısınız. Nə vaxt və harada olub İran-Turan müharibələri? Turan var idi. İran harada idi?

Əkbər Nəcəf: O Firdovsinin fantaziyası idi.

Təmkin Məmmədli: Atabəylər dövlətində hansı dildə danışırdılar?

Əkbər Nəcəf: Dövlət dili deyilən termin XIX əsrdə ortaya çıxıb. Sarayın dilində farsca da var idi, türkcə də var idi, ərəbcə da var idi. Şəriət dili, hüquq dili ərəbcə idi, farsdilli şəriət dili XVIII əsrdən formalaşır. Ordu dili, eyni zamanda əhalinin əsas dili türk dili idi.

Yunus Oğuz: Padşah hansı dildə danışırdısa, xalq da o dildə danışırdı.

Əkbər Nəcəf: Əhali səviyyəsində ikidillilikdən söhbət belə gedə bilməz. Anadoluya qədər əhali türk dilli idi.

Fuad Babayev: Konkret olaraq "Aran Atabəyləri" kimi monumental kitabı ortaya qoymaq üçün gənc tarixçilər hansı keyfiyyətlərə malik olmalıdır? Gənc tarixçilərə tövsiyəniz nədir?

Əkbər Nəcəf: Bu çox sadədir. Elm istehsal etməsə ölür. Tarix də istehsal edən bir elmdir. Deyək ki, mən o əsəri ortaya çıxardım. Yunus bəy roman yazanda təkrar o qədər ədəbiyyat oxumaqdansa, bu kitabdan istifadə edəcək. Ümumiyyətlə belə tədqiqatlara ideoloji bir ehtiyac var.

Yunus Oğuz: Mən roman yazarkən Əkbər bəyin kitabından özümə lazım olan informasiyaları götürmüşım. Kitab müəllifinin şəxsiyyətindən də çox şey asılıdır. Müəllif də, alim də ilk növbədə şəxsiyyət olmalıdır. Amma, qədim mənbələri hökmən oxumaq lazımdır. Bir haşiyəyə çıxım. Yəhudilər gəlib Həmədanda türk İbn Sinanı öyrənirdilər. Niyə biz İbn Sinanın əsərlərini tərcümə etmirik. Niyə səhiyyə tariximiz yoxdur. Biruni Kopernikdən 400 il əvvəl deyib ki, yer kürəsi fırlanır. Niyə Astranomiya tariximiz yoxdur? Hər şeyi Nəsirəddin Tusiyə bağlayarıq.

Fuad Babayev: Yaxud da Tixo Brageyə, İohan Keplerə və başqalarına.

Əkbər Nəcəf: Küçədən keçən oxucunun mənim kitabımı oxumasına ehtiyac yoxdur. O ktabın sadələşdirilmiş başqa bir versiyası ortaya çıxmalıdır. Avropada kitab ədəbiyyatı necə formalaşır?

Yunus Oğuz: Almaniya 16-18-ci əsrlərdə özü üçün fəlsəfə ideologiyasını, fəlsəfə tarixini yaratdı. O fəlsəfə tarixi iqtisadiyyata təkan verdi. Bağlılıq oradadır. O iqtisadiyyat sürətlə silahlanmaya, texnikanın inkişafına rəvac verdi və Maltus nəzəriyyəsi ortalığa çıxdı. Maltus nəzəriyyəsinə görə isə almanlara yaşadığı ərazi kifayət etmirdi, dünyanı onlar tutmalı idi. Yəni bu fəlsəfə tarixindən gəlməlidir. Mən Əkbər bəyin kitabında həm də fəlsəfə tarixini gördüm. O kitabda adət-ənənə, ordu quruluşu var, o zaman məşhur insanların yazdığl əsərlər haqqında məlumat var. Bütün bunlardan fəsəfə tarixini ortalığa çıxarmaq mənim üçün çox asandır.

Təmkin Məmmədli: Həmin dövrün özü də çox maraqlıdır. Bu dövr səlib yürüşlərinə təsadüf edir. Azərbaycanda Nizaminin, Əcəminin yaşadığı İntibah dövründə ictimai-siyasi şərait necə idi?

Əkbər Nəcəf: Uzağa getməyək. 1071-ci il Malazgird (Malazgird döyüşü - Səlcuqlar və Bizans arasında 1071-ci il avqustun 26-da baş verən savaşdır.Qalib gələn tərəf Səlcuqlar oldu və Anadoluya yol açıldı - red.) döyüşləri harada olub, ordugahı harada idi, ordu Malazgirdə necə gedirdi. Bunlar Azərbaycanın da içərisində yer aldığı tarixlə yaxından bağlı olan uzun proseslərdir. Bir də Səlib mühaibələrinin birmənalı olaraq qarşısını alan əsas güc türklər olmuşdur.

Yunus Oğuz: Əslində Əkbər bəy Səlib müharibələri məhz dünyanı tuta-tuta gedən Səlcuqlara görə başladı.

Əkbər Nəcəf: Elədir. Ona görə də bunu Avropa dünyası heç bir zaman unutmadı. Bir də bu dövrün zəngin ənənələri var. Əvvəla, bu coğrafiyanın ağacsız, meşəsiz qalmasının səbəbi də Atabəylər dövrünə gedib çıxır. Çünki, burada külli miqdarda silah istehsal edilirdi. Dərbənd yaxınlığında 2 yanbayan kənd var idi, ora sanki dövrünün silah fabriki idi, onlara silah sifarişi Əndəlüsdən (İspaniya - red.) gəlirdi. İndiki Neftçala, Lənkəran zonasından yuxarıya doğru böyük bir ərazi meşəlik idi. Ona görə ruslar 940-cı illərdə Bərdəyə gələn zaman heç kəs onları görə bilməmişdi. Çünki Kür sahili boyu meşəlik idi. İkincisi, bu coğrafiyada Şərq Qərb məsələsinin əsasını qoyuldu. Artıq o dövrdə həm siyasi, həm də dini olaraq bu anlayış formalaşdı.

Fuad Babayev: Qarşıdurma.

Əkbər Nəcəf: Bəli. Uzun müddət bu qarşıdurmanın Qərbi də biz olduq, Şərqi də.

Yunus Oğuz: Vuran da biz olduq, yıxan da biz olduq.

Əkbər Nəcəf: Bundan başqa, ciddi bir əhali potensialı var idi. Yəni o dövrün tədqiqatçıları orta əsr tarixinə ümumiyyətlə, çürümüş feodal sistemi kimi baxırdılar. Keyfiyyətli bir əhali var idi. Şəhər əhalisi ilə birlikdə kəndli və bir də köçəri əhali var idi. Bu əhali elə də savadsız deyildi. Öz dilində öz mədəniyyətini qoruyurdu. Zəngin bir dastan ənənəsini yaşadırdı. Gecə boyunca dastançılar oba-oba gəzərdilər. Ona görə Atabəy Eldəniz kimi digər insanlar ortaya çıxdığı zaman özlərindən əvvəlki min illlik şüur hafizəsi onların beyinlərində təzə və canlı idi. İmkan tapdığı zaman hansı dövləti, hansı sistemi quracağını bilirdi.

Yunus Oğuz: Təhtəlşüur üzə çıxırdı.

Əkbər Nəcəf: Bəli. Bizdəki kimi o şüur qırılmaları yox idi.

Yunus Oğuz: Təəssüflər olsun ki, bizdə çox qırıldı.

Əkbər Nəcəf: Digər bir cəhət də geyim sənayesi çox zəngin idi. Bir dostumla X-XVIII əsr arasında mövcud olmuş geyim siyahısını hazırlarkən sadəcə qumaşda 2 mindən çox növ tapdıq. Bu sənaye XVIII əsrdə xanlıq dövründə göz görə-görə yox edildi. İkinci bir məsələ bu insanlar özlərini dövrə görə yeniləyə bilmədilər. Proses hələ Səlib müharibəsi zamanında başlamışdı. Səlcuqlu dövrünün ciddi bir problemlərindən biri dənizi tanımamaqları idi. Bunları etiraf etmək lazımdır. Biz bu zənginliyi itirdik.

Yunus Oğuz: İslam dinində bir mühafizəkar cərəyan var. Mənsur Həllacla sufilik cərəyanı yarandı. Sufilik sonra hürufiliyə keçdi. Amma, İslama yenilik gətirməyi, İslama ehkamla baxmamaq ənənəsini - hürufiliyi bizdə qırdılar, Yəni oxuyanlar artıq azaldı və ondan sonra cəhalətə keçdik. Yəni hər şey ehkama tabe edildi, yaradıcı şüur yoxa çıxdı. Yaradıcı şüur da sufilikdə, hürufilikdə, onların qolunda idi. Əslində sufilik də, hürufilik də Tanrıçılıqdan gələn bir şeydir. Tanrıçılıq İslamdan əvvəl türklərdə mövcud olub. Çox təəssüflər olsun ki, Sizin dediyiniz mədəniyyət və ədəbiyyat artıq orada korlandı. Tarixi bağlılığı, tarixi qırılmanı bərpa etmək lazımdır. Bunu edə bilsək, onda yüzlərlə gənc alim bu işə sövq ediləcək.

Əkbər Nəcəf: Bizdə rəsmi tarixşünaslığa alternativ tarixşünaslığın, alternativ fikrin formalaşması lazımdır. Bizim tarix arxivimiz yoxdur. Bizim kitabxanada istədiyimiz dövr haqqında ən azı 10 kitabı tapıb oxumaq imkanımız olmalıdır. Amma, belə bir imkan yoxdur. Bu arxivi alternativ güclər yarada bilər. Bu akademiya ilə, institutla olacaq iş deyil. Dövlət isə iş adamlarını bu fəaliyyətə vəsait ayırmağa təşviq etməlidir.

Yunus Oğuz: Faktiki olaraq Qumilyov alternativ tarix yaratdı.

Əkbər Nəcəf: Bir də unutmayaq ki, Eldənizlər dövrü həm də qadın tarixi baxımından çox zəngindir. Həm qadın intriqaları, həm qadın kimliyi, həm dövlətçi qadın anlayışı bu dövrdə mühüm rol oynayırdı. O dövrdə Məhsəti kimi qadın şairə olub.

Yunus Oğuz: O dövrdə həm də amazonkalar olub. Eldənizin nəvəsi Cəlaliyyə xanım Naxçıvanın hakimi idi, bir dənə kişi məmuru yox idi.

Təmkin Məmmədli: O dövrdə aparılan müharibələr haqqında nə demək olar?

Yunus Oğuz: O dövrdə mərkəzləşdirilmiş dövlətdən söhbət gedə bilməzdi. Heç Əfşarların da vaxtında mərkəzləşdirilmiş dövlət yox idi, hər şey tayfalardan asılı idi. Əsas odur ki, o tayfalara yanında qoşun saxlamağa icazə verilirdi. Müharibə olacağı təqdirdə o tayfalar qoşunla padşahın sərəncamında olmalı idi.

Əkbər Nəcəf: Atabəy dövrünün bir xüsusiyyəti var idi. Atabəyin tayfadaşı yox idi, Atabəy saraydan gəlmiş təhsilli bir məmur idi. Bu dövlətçilik üçün yaxşı modeldir. Amma, bu model formalaşa bilmədi. Çünki, türk dövlət sistemi olan xaqanlıq mahiyyət etibarilə tayfaların konfederasiyası idi. Hər hansı bir tayfanın maddi marağını təmin etmədiyi zaman o sistem problem yaşamağa və tənəzzülə məhkum idi. Burada bir məsələ də var. Xalq orduda döyüşmürdü. Xalqın özünün sosial, iqtisadi (vergi və s.- Ə.N.), siyasi həyat tərzi var idi. Yəni şəhər insanı müharibədə döyüşmürdü. Şəhərə müdaxilə olduğu təqdirdə şəhərlinin onu müdafiə etmək haqqı yox idi. Şəhərin özünün tutqalı, idarə sistemi, müdafiəçisi var idi. Xalqın funksiyası fərqli idi.

Yunus Oğuz: Əkbər bəy, əslində Atabəylər dövründə xalqın özü də formalaşmamışdı.

Əkbər Nəcəf: Xalq deyəndə biz şəhərdə və kənddə yaşayan əhalini nəzərdə tuturuq. O dövrdə bunu ayırmaq da düzgün deyil. Şəhər əhalisi həm kəndli ola bilər, həm də şəhərli ola bilər.

Yunus Oğuz: Əslində bu tərəkəməlik idi.

Əkbər Nəcəf: Onlar arasında daim dəyişən ticari, mədəni və sosial münasibətlər var idi. Digər tərəfdən bölgənin qlobal mənada ticari həcmi böyük idi. Hamı, o cümlədən Avropanın özü də bu ticarətin bir parçası olmağa can atırdı.

Yunus Oğuz: Yəni, Böyük İpək Yolu.

Əkbər Nəcəf: Bu eyni zamanda inanc, düşüncə yolu, mədrəsə sistemi idi. Vəqf sistemi Bərdədən çıxan 14 yaşlı tələbəyə pulsuz Nişapurda oxumaq, ondan sonra təhsilini Qahirədə davam etdirmək imkanı verirdi. Vəqf sisteminin ərazisinə dövlət toxunmurdu. Bu sistem Atabəylərdən əvvəl mövcud idi. Sizin sualınızla bağlı onu da deyim ki, Atabəylər zamanında əlbəttə ki, müharibələr var idi. Amma, ö dövrün müharibələrdən də böyük dərd vəba kimi yoluxucu xəstəliklər, ciddi qıtlıq olub. Heç kəs yoluxucu xəstəlikdən qorxduğu qədər müharibədən qorxmazdı. Bir də ö dövrün ən mühüm hadisələrindən biri zəlzələlər olub. Misal üçün Gəncədəki zəlzələ şəhəri yerlə yeksan etmişdi. 300 min əhalidən 70 mini sağ qaldı.

Yunus Oğuz: 1138-ci il Gəncə zəlzələləsi.

Əkbər Nəcəf: Bir də iqlim 1000-ci ildən etibarın mərhələli şəkildə soyumağa başladı və 1400-cü ilə qədər davam etdi. O dövrə qədərki iqlim daha mülayim və isti idi. 1400-cü ildən 1800-cü ilə qədər dünya kiçik buz dövrü yaşayıb. Bu bizim tarixşünaslıqda araşdırılmayıb.

Yunus Oğuz: Qumilyovun passionarlıq nəzəriyyəsində bu var.

Əkbər Nəcəf: Bizim tarixin ekologiyasını öyrənməyimizə ehtiyac var. Bu ekologiya tarixi deyil, tarixin özünün ekologiyada hadisələrə necə təsir etdiyi ayrıca araşdırılmalıdır. Səlcuqlar dövründən sonrakı mərhələdə biz insan da itirdik. Monqol hərəkatı buradakı böyük bir mədəni kütlənin Anadoluya, Suriyaya və Misirə getməsinə səbəb oldu. Sonrakı XI-XV əsrlərdə Misirdə yüzlərlə oğuz dilində əsər yazmış türkiyyələr ortaya çıxmağa başladı. İnsan bölgə olaraq yer dəyişdirdiyi zaman ağıl da o bölgəyə köçür. Bizə qalan zəngin bir tarix oldu. Amma, biz öz tariximizi araşdırmalıyıq. Tarix onu araşdıranındır.

Hazırladı: Təmkin Məmmədli,

Aydan Abaslı

Olaylar.- 2018- 2 noyabr.- S.9; 13; 16.