Süleyman Sani Axundovun

yaradıcılığında hekayə janrı

əvvəli ötən saylarımızda

Qızxanım daxmaya girib köhnə yamaqlı şalına büründü və yenə qapıya çıxdı. Bu vaxt qısaboylu pırtlaq göz bir cavan seyid əbasını başına çəkib Qızxanıma tərəf yönələrək dedi: Bacı, məni qərib seyidi Allah qonağı saxlamağı xahiş edirəm. Qızxanım dedi: Mən bir dul qadınam. Səni evə necə buraxım. Bunu eşidən seyidin gözlərindən od parladı. Dedi: Bacı seyidə şübhə etsən səni bəla tutar. Ağayi, içəri buyurun yağış sizi isladır, deyə onu içəri dəvət etdi. Seyid islanmış əbasını dəyişib əyləşdi. Bacı, bəs oğlun hardadı – deyə soruşdu. Ana oğlunun heyvan otarmağa getdiyini və ondan nigaran qaldığını dedi. Seyid dedi: Bu saat oğlun sağ-salamat gələr, nigaran qalma. Qızxanım: -Allah ağzından eşitsin dedi. Əlbəttə, biz seyidlərin ağzından çıxan allah, peyğmbər kəlamlarıdır- dedi. Ancaq, bacı, səndən bir söz soruşacağam. Sən belə cavan və gözəlkən nə üçün ikinci ərə getmirsən? Ağa, mən ərimi çox istəyirdim. O öləndən sonra onun tək varisini böyütmyə söz vermişəm. Yağış kəsmişdi. Lakin yollardan hələ sel axırdı. Uzaqdan Qızxanımın gözlərinə bir qaraltı göründü. Gözlədi ki, görsün kimdir. Bir azdan sonra Mərdan və arxasınca Bozdar gəlib çıxdı. Oğlum, sən keç içəri, qonağımız var, dedi. Mən inəyi sağıb gəlirəm. O inəyi sağıb əlində bir badya süd gtirib dedi: – Ağa başqa yeməyimiz yoxdur, gərək bağışlayasınız. Qızxanım sonra oğlu və seyid üçün içəridə, özünə isə dəhlizdə yer hazırladı. Gecənin bir yarısı Seyid yerə düşmək istədiyini dedi. O, itdən qorxuram, siz də gəlin – dedi. Qızxanım şalına bürünüb yerə düşdü. Seyid Qızxanmın əlindən yapışdı. Qan həyalı qadının başına sıçradı. Əlini çkib şala büründü. Seyid qadının şalını başından çəkib yerə atdı və onu qucaqlayaraq dedi: Görürəm sən öz xoşunla xahişimə əməl etməyəcksən. Qadın öz gücü ilə seyidin əlindən xilas olmaq istədi. Çöldən gələn işığa Mərdan tez bayıra sıçradı. Tez içəri gedib tüfəngi qapdı və həyətə çıxdı. Nə edirsən, binamus kişi? Bunu eşitcək seyid Qızxanımı buraxdı. Mərdan onu qarovula götürdü. Tüfəngin çaxmağını çəkdi. Seyid qocaman ağac kimi yerə sərildi. Bunu görcək Qızxanım qışqırdı: Nə etdin oğlum, seyid qatili oldun. Bəs sən istərdin ki, mənim anamın namusuna toxunanı sağ qoyum? Məyər mən Mehdiqulunun oğlu deyiləm? Sən qorxma, ana. Hamıya cavabı mən verəcəyəm – deyə Mərdan anasına təsəlli verdi. Tüfəngin səsinə və Qızxanımın qışqırtısına yaxın qonşular tökülüb gəldilər. Əhvalatı biləndən sonra dedilər: Əhsən sənə igid və namuslu oğlan. Lənət olsun belə binamus seyidə.

S.S.Axundovun qələmə aldığı hekayələr həyatda baş verən hadisələrdən götürüldüyü üçün daha çox diqqəti cəlb edir və sevilir.

Yazıçının «Molla Qasım» hekayəsində İrandan Azərbaycana haçan gəldiyini bilməyən Molla Qasım və arvadı Zeynəbin əhvalatından bəhs edilir. Molla Qasım Güllücə kəndini bəyənib seçmişdir. Mərkəzdən uzaqda yerləşən Güllücə kəndi səfalı bir yerdə idi. Kəndin demək olar ki, hamısının Molla Qasımın dükanına borcu var idi. Onun dükanında demək olar ki, hər şey var idi. Molla Qasım kəndlilərin avamlığından istifadə edərək onlarda olan əntiq xalça və digər şeyləri gündəlik tələbat mallarına ucuz qiymətə dəyişirdi. Hətta kəndlilər bir məktəb açmaq istədikdə Molla Qasım mane olub demişdi: Canım, siz kəndlilərə məktəb nə lazım. Uşaqlarınızı oxutsanız onlar sizi qoyub qaçarlar. Özünüzü bəlaya salmayın. Molla Qasımın həkimliyinə gəldikdə ordan-burdan öyrəndiyi dərman adlarını xəstələrə deyirdi. Xəstə öləndə isə xudanın əlindədir. İstər öldürər, istər sağaldar deyirdi. Aciz bəndə bir şey edə bilməz deyə kəndliləri sakitləşdirirdi. Molla Qasımın arvadı Zeynəb isə yırtıcı quşa bənzər bir qarı idi. O, zəli qoymaq, qan almaq v bu kimi başqa işlərlə məşğul olurdu.

Hekayəmizin qəhrəmanları belə ömür sürməkdə ikən Azərbaycanda Şura hökuməti quruldu. Hökumət adamları kəndləri gəzib yığıncaqlar keçirdilər. Belə yığıncaqların birində Molla Qasım da iştirak edirdi. Nitqi eşitdikdə molla Qasımın bədəninə tirəmə düşdü. Qorxudan daha məclisdə qala bilməyib evinə getdi. Nağıl etdiyimiz zamandan üç il keçdi.

Belə günlərin birində Molla Qasımın qapısı döyüldü. Zeynəb qarı qapını açdı. Yedəyində iki at olan bir cavan qapıya durmuşdu. Zeynəb qarı soruşdu: Nə istəyirsən? O dedi: Zeynəb nənə, molla əmi evdədir? Bəli, evdədir. İçəri gəl. Gənc atları qapıda bağlayıb içəri girdi. Molla soruşdu: Xeyir ola, yoxsa hacı Cəfər naxoşlayıb. – Xeyir molla əmi uşaqlıqdan bizim evdə tərbiyə almış bir kürd qəflətən naxoşlayıb öldü. İndi onu dəfn etmək üçün sizi aparmağa gəlmişəm. Yoldan kənar qəbir də hazır etmişik. Molla Qasım istehza ilə dedi: Siz bolşeviklərin molla nəyinə lazımdır – deyə istehza ilə cavab verdi. Heyvan kimi üstünü torpaqlayın çıxsın getsin. Gənc deyir: molla əmi, mənə qalsa o cür edərdim. Amma atam sizin gəlməyinizi istəyir. Zeynəblə qarı bu sözləri gəncin dilindən eşitcək qəzəblənib deyir: Allah kökünüzü kəssin. Dinsizlər. Molla Qasım ayağa qalxıb atan Hacı Səfərin xatirəsinə gedək-dedi. Yolda Molla Qasım Qəmbərə nəsihət edirdi. Nəhayət kolluq və qaranlıq bir yerə çatdılar. Rəhim və Kərim qəbrin yanında oturub bunlar gözləyirdilər. Kərim mollanın atını tutdu. Molla Qasım ölünün meyit namazını qılıb qurtardı. Onu qəbirə qoydular. Qəmbər yoldaşlarına dedi: Molla duasını oxuyunca biz də baş daşını gətirək. Kəndlilər getdilər. Molla Qasım qəbirdən çıxan torpağın üstündə oturdu. Qəflətən ayaqlarının altından torpaq qaçdı. O qəbirə yıxıldı. Molla Qasım gördü ki, ölünün ayaqlar yuxarı qalxdı. Onun ayaqlarını əli ilə aşağı basdı. İndi də başı qalxdı. Bunu görəndə Molla Qasım qışqırıb özündən getdi. Aradan on dəqiqə keçmiş kəndlilər baş daşını gətirdilər. Kəndlilər qəbirə baxdıqda molla Qasımın meyidi qucaqlayıb özündən getdiyini gördülər. Rəhim qəbirə enib mollanı bayıra çıxartdı. Xeyli səydən sonra molla özünə gəldi. Qənbər soruşdu: Molla əmi, sənə nə oldu? O dedi: – Ölü xotdamışdı. Məni boğmaq istəyindi-dedi. Sonra isə zəif səslə məni Zeynəbə yetirin dedi. Qənbər əlini meyidin baş tərəfində saxlayaraq, Rəhim və Kərimə tərəf dönərək ikinizə də lənət olsun-dedi. Qəbrin baş və ayaq tərəfini dərin qazmısınız. Orta tərəf isə dik qalıb. Ona görə də belə vəziyyət yaranıb dedi. Qəmbər və Kərim Molla Qasımı evlərinə götürdülər. Zeynəb qarı ərini belə gördükdə qışqırıq saldı. Qəmbər Zeynəbi sakitləşdirib dedi: Qorxma, zəiflikdən atda otura bilmədi. Ona görə də qucağımızda gətirmişik.

Bu hadisədən sonra Molla Qasım sarılıq tutub xəstə yatdı. O zamandan mollanın evinin yanından keçən uşaqlar ona sataşıb: Molla qaç, xortdan gəlir deyə sataşırdılar. Nəhayət bir gün Güllücə kəndinin sabiq mollası, həkimi, Tahiri və ağsaqqalı Molla Qasım vəfat etdi.

Yazıçı «Nə üçün?» hekayəsində 1905-ci ildə baş vermiş bir hadisəni nağıl edirdi. Məyusluq içərisində evinə gedən qadın evdə gözləyən kiçik qızına bir tikə d olsun çörək tapmamışdı. Qızcığaz anasından yemək gətirmisənmi deyə soruşdu. Bütün bədəni titrəyən Vera nə cavab verəcəyini bilmirdi. Kürkünə bürünüb bucaqda mürgüləyən 80 yaşlı baba nəvəsindən nə qərara gəldiklərini soruşdu… Qızım, qorxuram, sabah çar babanız çörək əvəzinə sizləri qurğuşuna qurban etsin. Mixail baba dodaqlarını arasında mırıldanaraq kürkünə bürünərək yuxuya getdi. Vera Lenaya layla çalaraq onu da ovudub yuxuya verdi.

Doqquz yanvarda Peterburq küçələri insanlarla dolu idi. Bir xeyli keçdikdən sonra kazaklar gəldi. Ümidlə dolu insanları qılıncdan keçirdilər. Bu zaman kiçik Lena da anasını itirdi. Zavallı uşaq elə qorxmuşdu ki, ayaq üstə dura bilməyib yerə sərildi. Bu halda onun qulağına belə bir səda gəldi. Lena qızım aç gözlərini. Bu vaxt o anasının nərəsini quraqlarının yanında hiss etdi. Gözlərini açanda anasını gördü. Özünü onun qucağına atdı. Vera ağır yaralanmışdı. Qəddar kazaklar qəfil də gəlib anasının qucağına sığınan qızcığazı xəncərlə vurdu. Ağ qarın üstü onun qanına boyandı . zavallı ananın son naləsi eşidildi. Onun günahı nə idi. O, övladını qucaqlayıb öpərək gözlərini yumdu. Lenanın solğun dodaqları «Nə üçün, nə üçün» deyərək həmişəlik qapandı.

Süleyman Sani Axundovun ədəbi irsini sadalamaqla qurtarmaq mümkün deyildi. Onun qorxulu nağıllar silsiləsindən ona «Nurəddin», «Əhməd və Məleykə», «Abbas və Zeynəb», «Əşrəf», «Uşaqlıq həyatından xatirələr» və hamımızın böyük maraqla oxuduğumuz «Qaraca qız» əsəri xüsusilə diqqət cəlb edən və təqdirəlayiqdir. Yazıçının məktəbə, elmə və təhsilə çağırılan əsgərlərin əsas nümunəvi qəhrəmanlar üzərində qurulmuşdur. Həyatdakı fənalıq və eybəcərliyə qarşı xeyirxah hadisələrin ziyasını təsirli mənəvi vasitə hesab edən yazıçının nəsr əsərlərinin çoxusunda bir-birili ilə daim mübarizə edən və rəmzi şəkildə mənalandıran iki qüvvə: qaranlıq və işıq mövcuddur. Bu baxımdan müəllifin ideyalarının təsdiqi hekayələrində daha qabarıq şəkildə öz əksini tapmışdır. Onun əsrləri müasir dövrdə də öz aktuallığını, cəlbediciliyini itirməmişdir.

Ədalət RƏSULOVA

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası

Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun əməkdaşı

Olaylar.- 2018.- 3-5 noyabr.- S.13.