Füzuli ilə Səməd Vurğunu nə birləşdirirdi?

əvvəli ötən sayımızda

Adın "sözdür", özün insan! Nə mənalar yaşar səndə...

Şairə görə, "şeir" rübabı öz mahir səsi ilə aləmi valeh edən bir dünya gözəlidir. O, feyz mənbəyi, mənalar xəzinədarı, basılmaz ordu, məclislərin fəxri, duyan qəlbin zinəti hesab etdiyi söz haqqında düşüncələrini "Sözün şöhrəti" şeirində ümumiləşmiş halda qələmə almışdır:

Qanadlan hüsni-eşq ilə! Məkanın asimanlarıdır;

Gül üzlü bir səhərsən ki, qucağında bahar vardır.

Sənin hüsnün də, eşqin də yaranmışdır qəqiqətdən

...Sözün mənası hədd bilməz! Uçub yüksəl bu qüdrətlə.

Lakin həm Füzuli, həm də S.Vurğun söz haqqında olan belə yüksək fikirlərini, təriflərini hər sözə, sənətə şamil etmirdilər. Hər iki bayraqdarın yüksək qiymətləndirdikləri söz sənəti bir sıra mühüm şərtlərə, tələblərə cavab verməlidir. Əvvəla, hər iki sənətkarımızın qeyd etdikləri kimi, söz sənəti orijinal olmalıdır. Orijinallıq, özünəməxsusluq sənətkarlığın əsas xüsusiyyətidir. Füzuli farsca divanının müqəddiməsində yazmışdır: "Döyülmüş xırmandan baş-ayaq yığmaq yaxşı deyil. Tapdanmış yoldan gedib-gəlmək faydasızdır".

Aydın olur ki, dahi şairimiz təqlidi, yamsılamağı əsil sənətin təbiətinə zidd xüsusiyyət kimi pisləmiş, təqlidlə məşğul olan şairlərin işini faydasız hesab etmişdir.

"Şairin eşqi" məqaləsində "Sənətin böyük bir düşməni var: yamsılamaq" - deyən S.Vurğun da sələfi kimi sənətin böyüklüyünü özünəməxsusluqda görmüş, təqlidçiləri, başqasının fikirlərini oğurlayanı şərəfli sənətkar adına daşımağa layiq bilməmişdir.

Bu da məlumdur ki, həm Füzuli, həm də S.Vurğun hələ sağlıqlarında inların özlərini təqlid edən "mədəni oğrulara" (S.Vurğun) rast gəlmiş və onları kəskin surətdə tənqid eləmişlər. Füzuli qitələrinin birində onu yamsılayan müddəini "zatı mükəddər", "əlfazı namərbut" kimi təhqiramiz sözlərlə damğalamış, söz meydanında onun cövlan etməsini ağacdan atı olan yalançı pəhləvanın gülünc gərdişinə bənzətmişdir:

Müddəi eylər mənə təqlid nəzmü, nəsrdə,

Leyk namərbut əlfazü mükəddər zatı var.

Pəhləvanlar badpalar səgridəndə hər yana,

Tifl həm cövlan edər, amma ağacdan atı var.

"Dərman verin" şeirində S.Vurğun da ondan qucaq-qucaq söz oğurlayan "dostlara" - təqlidçilərə, mədəni oğrulara "arsız paxıllar" sözü ilə tarixi damğa vurmuşdur:

Məni candan usandıran arsız paxıllar,

Rəzalətlə yaşamaqdan heç usanmasın.

Qucaq-qucaq oğurlasın sözümü "dostlar",

Barı sənət qüdrətimi onlar danmasın.

Bununla belə, nə Füzuli, nə də S.Vurğun orijinallığı heç vaxt "istəkdən", sənətkarın özündən aslı bir keyfiyyət kimi başa düşülməmişdir. Hər iki şairə görə, orijinal sənət yaratmaq hər qələm sahibinə aid deyildir. Təqlidçilər, mədəni oğrular məhz orijinal əsər yarada bilmədiklərnə görə təqlidlə, "kopiyaçılıqla" məşğul olurlar. Orijinallıq ən əvvəl istedadın məhsuludur. Füzuli farsca divanın müqəddiməsində yazmışdır: "Aydın məsələdir ki, şeir elmin müstəqil bir növüdür, həm də mötəbər bir növüdür və kamalın mötəbər növlərindən biridir". Sözün, sənətin dərəcəsinin məhz müəllifin istedadının dərəcəsindən asılı olduğunu Füzuli "söz" qəzəlinin aşağıdakı misrasında yığcam şəkildə ifadə etmişdir:

Kim nə miqdar olsa, əhlin eylər ol miqdar söz.

Füzuli, eyni zamanda, dövrünün istedad sahiblərinin acınacaqlı vəziyyətdə olduqlarını da göstərmişdir. O, ərbabi-istedadların", "söz bilənlərin" qədrdən düşmələrindən, qiymətsiz olduqlarından istər lirik, istərsə də epik əsərlərində dönə-dönə bəhs etmişdir. İstedadsızların hörmət və izzət yiyəsi olduqları bir dövranın istedad sahiblərinə düşmən münasibətini şair qəzəllərinin birində həyəcan və təəssüflə qələmə almışdır:

Ey Füzuli, müttəsil dövran müxalifdir mana,

Qaliba ərbabi-istedadı dövran istəməz.

Başqa bir qəzəlində: "Söz bilənlər, ey Füzuli, qədrü qiymətdən düşüb" - deyən şair "Leyli və Məcnun" poemasının müqəddiməsində, qitələrində, bəzi əsərlərində dövründə "gülə xar, lələ xarə" deyilməsindən yanıqlı şəkildə şikayətlənmişdir.

Ədəbi ənənə - köhnə ədəbi hadisə ilə yeni ədəbi hadisə arasında ardıcıl varislik əlaqəsi, bir və ya bir neçə yazıçının ədəbi yaradıcılığının sonrakı yazıçılar tərəfindən öyrənilən və inkişaf etdirilən ideya-sənətkarlıq xüsusiyyətləridir. Başqa sözlə desək, ənənə - keçmiş dövrlər incəsənətinin ideya-estetik nailiyyətlərinin tarixi vərəsiliyidir.

Biz həmin fikri - "vərəsəlik əlaqəsini" məhdud milli çərçivədə deyil, ümumbəşəri miqyasda başa düşməliyik. Həqiqətdə də C.Cabbarlı, S.Vurğun və başqa yazıçılar Azərbaycan ədəbi irsi ilə yanaşı, dünya ədəbiyyatının V.Şekspir, A.S.Puşkin, F.Şiller, M.Qorki kimi bir çox nəhəng yaradıcı adamlarının son dərəcə zəngin bədii-estetik irsindən öyrənmiş, onların tarixi vərəsəliyini yaradıcı şəkildə qəbul etmişlər.

Həm Füzuliyə, həm də S.Vurğuna görə, orijinal əsər yaratmaq üçün fitri istedad əsas şərtdir, lakin yeganə şərt deyil. Hər iki şairin sənət haqqında fikirləri ilə yaxından tanış olduqda, məlum olur ki, onlar yüksək şeir nümunəsini məhz istedadla zəhmətin məhsulu hesab etmişlər. Yaradıcılıq zəhməti, kəşfetmə, axtarış əzabı olmadan kamil əsər meydana çıxarmaq mümkün deyil. Füzuli sənətkarın çəkəcəyi zəhməti, yaradıcılıq prosesinin iki istiqamətdə müəyyənləşdirir. Birincisi, hər bir yeni başlayan yazıçı özündən əvvəlki sənətkarların bütün əsərlərini bilməlidir ki, təkrara yol verməsin. Bu barədə şair fars divanının müqəddiməsində yazmışdır: "Məndən əvvəl gələn şairlərin hamısı yüksək istedadlı, dərin düşüncəli insanlar olmuşlar. Qəzəl üslubuna yarayan hər gözəl ibarəni, incə məzmunu öylə işləmişlər ki, ortada bir şey qalmamışdır. Bir insan onların bütün yazdıqlarını bilməlidir ki, çalışıb vücudə gətirdiyi əsərlərdə özündən əvvəl söylənən mənalar olmasın".

İkincisi, sənətkar öz əsəri üzərində ciddi sürətdə və uzun müddət işləməlidir. Əks təqdirdə, geniş oxucu kütləsinin rəğbətini qazanan orijinal sənət əsəri yaratmaq müvəffəq ola bilməz. Füzuli adını çəkdiyimiz əsərində bu barədə belə deyir: "Elə zamanlar olmuşdur ki, gecə sabaha qədər yuxusuz qalmaq zəhərini dadıb bağrımın qanı ilə bir məzmun tapıb yazmışam. Sabah olanda başqa şairlərə təvalüdə düşdüyünü görüb yazdıqlarımın üsütündən qələm çəkmişəm. Elə zamanalr da olmuşdur ki, səhərdən axşama qədər düşüncə dəryasına dalıb şeir almazı ilə heç kəs tərəfindən söylənməmiş inci demişəm".

Bu misaldan aydın olur ki, şair özü əsərləri üzərində dönə-dönə işləyir və onların orijina olması üçün böyük əmək sərf edirmiş.

"Əbədiyyət bağçasında bir ağac əkib onun kölgəsində əbədi yaşamaq" istəyən bir sənətkar üçün təbii olan belə gərgin yaradıclıq prosesi, kamil sənət naminə çəkilən ağır zəhmət S.Vurğun üçün də xarakterik idi. Neftin hansı təbəqədə olduğunu kəşf etməkdən həmin neftçinin mənəviyyatını kəşf etməyi daha çətin iş hesab edən S.Vurğun sənətkar ömrünün məzmununu ürək kimi gecəli-gündüzlü çalışmaqda, işləməkdə görür. Bədii yaradıcılığı kəşfetmə sənəti hesab edən şair qeyd edirdi ki, hər kəşf üçün zəhmət və yuxusuz gecələr tələb olunur.

S.Vurğuna görə sənətkar zəhməti axtarış xarakteri daşımalıdır. Sənətkar dövrün nəbzini tutmalı, zaman və insanlarla ayaqlaşmalıdır. Sənətin orijinallığı məhz həyat həqiqətini, cəmiyyətin idealarını dolğun əks etdirməsindən doğur. Belə sənət isə müəllifdən istedaddan başqa, gərgin axtarış, zəhmət tələb edir. Təsadüfi deyil ki, S.Vurğun "Aygün" poemasında "Axtarış borcudur şair olanın" yazmışdır. O, özünün məşhur "Şair, nə tez qocaldın sən" şeirində sənətkar ömrünün şərəfli və gərgin zəhmət prosesində, axtarış əzablarında keçdiyini nə qədər gözəl ifadə etmişdir:

Nemətsə də gözəl şeir,

Şair olan qəm də yeyir.

Ömür keçir bu adətlə,

Uğurlu bir səadətlə.

Görən məni nədir deyir:

Saçlarına düşən bu dən?

Şair nə tez qocaldın sən!?

Maraqlıdır ki, Hindistan hökdarı Nizamülmülkə təqdim etdiyi bir qəsidəsində Füzuli də S.Vurğun kimi tez qocalmasından bədii şəkildə bəhs etmişdir.

Elmi əsas, məzmun və formanın vəhdəti, məna dolğunluğu, bədii təsir, zəngin dil və s. belə bədii əsərlərin əsas xüsusiyyətləri omalıdır. Füzuli divanının müqəddiməsində yazır: "Zira ki, elmsiz şeir əsası yox divar olur və əsasız divar ğayətdə bietibar olur. Şeirimin kütbəsinin elm zinətindən xali olmasını nöqsan sayıb, elmsiz şeirdən ruhsuz bədən kimi ikrah etdim və bir müddət həyatımı nəqli və əqli eləmləri öyrənməyə sərf etdim".

Şeirin, sənətin bünövrəsini elmdən ibarət bilən Füzuli, məlumdur ki, dövrünün bütün elmlərinə bələd olmuşdur. Biz Füzulini təkcə lirik şair kimi deyil, müdrik filosof kimi də tanıyırıq.

Öz növbəsində, elmi sənəti əsrlər boyu yaşada bilən əsas amil kimi qəbul etdiyindəndir ki, S.Vurğun yazır: Siz bilirsiniz ki, fəlsəfi düşünüş, həyat və tarixə, hadisəyə və insan taleyinə arifanə baxış, Loğman baxış bizim Nizami, Füzuli, Vaqif sənətinin daima qəlbi və canı olmuşdur. Ona görə də onların əsərləri əsrlərcə yaşayır və yaşayacaqdır".

Bədii əsərin məzmunu və forması haqqında, məlumdur ki, tarix boyu yaşamış sənətkarların müxtəlif qənaətləri olmuşdur. O da məlumdur ki, milli ədəbiyyatımızın bütün grkəmli nümayəndələri bədii əsərin məzmununa, mənasına birinci dərəcəli əhəmiyyət vermişlər. Füzuli də öz əsərlərində forma və məzmundan bəhs etmiş, üstünlüyü məzmuna vermişdir. Dahi şairimizə görə, əsil məsələ mənada, məzmundadır, formada deyildir. O, "Ənüsül-qəlb" əsərində qələm sahiblərinə xitabən yazır: "Ey sözləri gözəlləşdirən, ziynət verən, sən allah, onu mərifət palatrından məhrum edib çılpaq qoyma. Söz və səslə qənaətlənməyib məna feyzi əldə et".

Şairin "sözdən", ilk növbədə, dərin məzmun, zəngin fikir, yığcamlıq tələb etdiyi "söz" qəzəlində də öz əksini tapmışdır:

Xazini-gəncineyi-əsrardır hərdəm çəkər,

Rişteyi-izharə min-min gövhəri-əsrar söz

Olmaya ğəvvasi-bəhri-mərifət arif degil

Kim, sədəf tərkibi-təndir, lölöi-şəhvar-söz.

Məzmun və formaya bu ənənəvi münasibət S.Vurğun üçün də xarakterikdir. Xalq şairimizin "Böyük sənət əsərləri uğrunda" məqaləsində oxuyuruq: "Müxtəlif əsərlərdə, müxtəlif ölkələrdə, müxtəlif tarixi şəraitdə yaranan hər bir həqiqi ədəbiyyatın əsil ruhu, əsil gözəlliyi onun məna gözəlliyi olmuşdur. Hər böyük ədəbiyyat böyük mənalar ədəbiyyatıdır. Yaşayan vəzn və qafiyə deyil, mənadır".

Özünün məna gözəlliyi pərəstişkarı olduğunu bildirən şair "sənət və yaradıcılıq, hər şeydən əvvəl, məna deməkdir, məna gözəlliyi əbədi gözəllikdir" fikrini istər məqalələrində, istərsə də şeirlərində tez-tez təkrar edir və Füzuli kimi öz müasirlərini "mənalar ədəbiyyatı" yaratmağa çağırırdı. "Əsrimiz böyük mənalar əsridir. Belə əsrin ədəbiyyatı da mənalar ədəbiyyatı olmalıdır".

Bununla belə, hər iki şairimiz formaya əhəmiyyətsiz bir şərt kimi baxmamışdır. Füzulinin divavnının dibaçəsində qəzəl janrının müsbət xüsusiyyətlərində bəhs edib "Qəzəldir güli-bustani hünər" - deməsi, qəsidəyə üsütünlük verməsi, məzmuna müvafiq vəzn bəhri seçməsi məhzformaya da mühüm əhəmiyyət verməsi ilə bağlıdır.

Ardı var

Sərvər ŞİRİNOV

AMEA Rəyasət Heyəti aparatı

İctimaiyyətlə əlaqələr şöbəsinin əməkdaşı

Olaylar.- 2018.- 26 oktyabr.- S.14.