Süleyman Sani Axundovun

yaradıcılığında hekayə janrı

əvvəli ötən sayımızda

Keçmişdən qalma mənfi adət-ənənələrin tənqidi, yeni əxlaq normalarının köhnə mühafizəkar əxlaqi normalar üzərində qələbəsi, komediyada müsbət surətlərdən cəsarətlə istifadə etmək meyli Süleyman Saninin “Molla Nəsrəddin Bakıda”, “Şahsənəm və Gülpəri”, “Bir eşqin nəticəsi”, “Yeni həyat” məzhəkələrinin ideya-bədii xüsusiyyətlərini təşkil edir.

Sovet dövrü Azərbaycan dramaturgiyasında bioqrafik formada yazan ilk sənətkar Süleyman Sanidir. Onun “Molla Nəsrəddin Bakıda” məzhəkəsi böyük inqilabçı-demokrat C. Məmmədquluzadəyə həsr edilmişdir. Burada o, Molla Nəsrəddin surətini ilk dəfə səhnəyə çıxarır, onun köhnəliyə qarşı çevrilən satirik gülüşünün ictimai məzmununu açır, Cəlil Məmmədquluzadənin bir şəxsiyyət kimi bezi xarakterik sifətlərini göstərir.

“Şahşənəm və Gülpəri”nin konflikti hüququnu anlayan, ictimai həyatın atılmaq istəyən qadınlar ilə yeniliyə qarşı çıxan köhnə fikirli ərlərin mübarizəsi üzərində qurulmuşdur.

“Bir eşqin nəticəsi” komediyasının konfliktini də yeniliklə köhnəliyin mübarizəsi təşkil edir. Dramaturq, azyaşlı qıza evlənmək istəyən qoca Kərbəlayı Nəbi kimi tüfeyliləri gülüş hədəfi edir. Dramaturqun yeniliyi ondadır ki, o, feodal əxlaqının gülünclüyünü, ölümə məhkumluğunu komik vəziyyətlərdə göstərməklə yanaşı, yeni insanın qələbəsini də əks etdirir.

Ailə və məişətdə yeniliklə köhnəliyin nıübarizəsini təbii situasiyalarda, bitkin süjet xettində göstərən məzhəkələrindən biri də “Yeni həyat”dır. Bu əsərdə qaldırılan məsələlər də ictimai-siyasi əhəmiyyətə malikdir. Dramaturq burada usta imanların dindarlığını tənqidə tutur, yeniliyi qəbul etməyənləri acı yumorla tənqid edir.

Süleyman Sani həm də orijinal nasirdir. Bizə məlum olan ilk hekayələri bunlardır: “Qonaqlıq” (1905), “Kövkəbi-hürriyyət” (1905), “Yuxu” (1905), Azərbaycan ədəbiyyatında məzmun, forma, üslub etibarı ilə yeni olan bu klassik əsərləri ədib, 1905-ci il inqilabın təsiri ilə yazmışdır.

Bu hekayələrdə inqilabi nəğmə qanadlı bir qəlb çırpınır. Burada bir xatirə, bir işarə və bəzən ildırım kimi yanıb-sönən bir işıq verilmişdir. Lakin yeni işıqda biz bir aləmi, böyük gələcəyi görürük. Süleyman Sani “Tutu quşu” (1909) hekayəsində də aktual məsələyə toxunmuşdur. Ədib təxminən bit səhifə həcmində olan bu hekayəsində təqlidçiləri, ana dilinə xor baxanları Tutu quşunun simasında ifşa etmişdir.

XX əsr Azərbaycan uşaq ədəbiyyatının formalaşmasında, inkişafında Süleyman Saninin böyük xidməti vardır. Ədib, “Qorxulu nağıllar” (1912-1914) başlığı altında yazdığı “Əhməd və Məleykə”, “Abbas və Zeynəb”, “Nurəddin”, “Qaraca qız” əsərləri ilə Azərbaycan uşaq ədəbiyyatına forma, məzmun, üslub yenilikləri gətirmişdir.

“Qaraca qız” (1913) ədibin nəsr yaradıcılığının şah əsəridir. Yazıçı Qaraca qızın simasında ədəbiyyatımızda ilk dəfə olaraq zəhmətkeş ailəsindən olan uşağın bitkin, çox təsirli, parlaq, eyni zamanda unudulmaz surətini yaratmış, onda nəcib arzular təcəssüm etdirmişdir.

“Qaraca qız” klassik Avropa və rus uşaq ədəbiyyatı nümunələri arasında belə özünəməxsus bədii, ictimai-əxlaqi, estetik dəyəri ilə seçilən, fərqlənən sənət əsəridir.

“Qorxulu nağıllar” başlığı altında yazdığı hekayələrindən biri də “Əşrəf”dir (1914). Bu hekayəni edib, Əşrəf adlı şagirdinə ithaf etmişdir. Hekayənin süjet xəttində balaca Əşrəfin ata-anasından didərgin düşdükdən sonra Nikolay İvanoviç adlı bir rus müəlliminin himayəsinə alınmasını göstərən canlı, maraqlı bədii tövhələr, müəllifin, uşaq psixologiyasına dərindən vaqif olmasını əks etdirən epizodlar oxucunun yaddaşında uzun zaman qalır.

Süleyman Saninın yazmış olduğu “Qanbulağı” (1923), “Ümid çırağı” (1923), “Cəhalət qurbanı” (1923), “Nə üçün?” (1925), “Təbrik” (1925), “Sona xala” (1926), “Namus” (1926), “Mister Qreyin köpəyi” (1927), “Son ümid” (1927), “İki dost, iki düşmən” (1927), “Gənc maşinistka və qoca yazıçı” (1935) hekayələri sovet dövrü Azərbaycan nəsrinin ilk nümunələrindəndir.

Sağlam qayəli, eyni zamanda aydın, sadə üslubda əlvan boyalarla yazılan bu hekayələrdə ədib, gənc sovet nəşrinin ideya-estetik tələblərinə cavab verən bir sıra aktual məsələlərə toxunmuş və onların bədii həllini verməyə çalışmışdır. Zərərli adət-ənənələrin ifşası, dini xurafatın qalıqlarına qarşı mübarizə, azəri qadınlarının ictimai həyata atılması, yeniliyin köhnəlik üzərində qələbəsi – bu hekayələrdə qabarıq şəkildə əks etdirilmişdir.

Ədibin hekayələrini mövzuca iki qismə ayırmaq olar: bunlardan bir hissəsi keçmiş, ikinci qismi isə müasir həyatdan alınmış əsərlərdir. istər keçmişdən, istərsə də müasir həyatdan aldığı mövzuları işlərkən o, həmişə xəlqiliyə sadiq idi. Keçmiş dövrdən yazdığı hekayələrində oxucunu düşündürən, mühakimə yürütməyə sövq edən həzin lirika qabarıq şəkildə nəzərə çarpır.

S.S.Axundov nəsrindəki lirizm surətin hisslərini, fikirlərini, vəziyyətini, təsvir etdiyi həyatın konkret nöqtələrini, çox yığcamlıqla əks etdirməyə yönəldilmişdir. “Cəhalət qurbanı”, “Ümid çırağı” hekayələrində hadisələr lirik tərzdə hissiyyatla əks etdirilir. Yazıçı lirikanın həm məhəbbət, həm də siyasi formasına müraciət etmişdir. Qan intiqamının, nəsil ədavətinin ifşasına, saf məhəbbətin tərənnümünə həsr edilən “Qan bulağı”nda məhəbbət, zəhmətkeşlərin dözülməz həyatmı əks etdirən “Nə üçün?” hekayəsində siyasi lirizmin ünsürləri qabarıq şəkildə görünür. Bu əsərlərdə ədibin təsvir üsulu lirika ilə bağlıdır.

Süleyman Saninin keçmiş həyatdan aldığı mövzular əsasında yazdığı hekayələrinin bədii metodunun mühüm bir cəhəti vardır. Ədib “Qaraca qız”, “Cəhalət qurbanı”, “Ümid çırağı” hekayələrində ağıllı, nəcib, gözəl arzularla yaşayan Qaraca qız, Tamam, məktəbli surətlərinin faciələrində belə bir fikri də açır ki, adlarını çəkdiyimiz gözəl insanlar ölsələr də, öz zəngin mənəviyyatı, insani keyfiyyətləri, xoş niyyət və arzulan ilə onları müsibətlərə düçar edən ədalətsiz quruluşdan, bu mühitin çirkin niyyətli adamlarından yüksəkdə dururlar.

Obraz və hadisələrin təsvirindəki yığcamlıq, bitkin xarakterlər, hadisələrin təbii inkişafını ustalıqla əks etdirmək, oxucunu düşündürüb müəyyən əxlaqi-tərbiyəvi nəticəyə gətirmək, xalq ədəbiyyatı nümunələrindən məharətlə istifadə etmək, onlara müəyyən yer vermək, əhvalatlılıqdan qaçmaq, sadə, aydın dil – S.S.Axundov nəsrinin əsas məziyyətlərindəndir.

“İctimai rəyin klassik saydığı” qüdrətli sənətkarlardan olan Süleyman Saninin ədəbiyyatımızın inkişafı tarixində böyük xidməti vardır. Onun əsərləri bütün oxucular tərəfindən sevilir və ədib ehtiramla yad edilir.

Yazıçı «Kövkəbi hürriyyət» hekayəsində Süleyman peyğəmbərin dövründə baş verən Şahzadənin nağılını qələmə almışdır. Şahzadə şimalda yaşayan bir tayfa haqqında nağıl edərək deyirdi: Tayfanın vətəni cənnəti xatırladırmış. Lakin bu torpağın adamları çox pis bir mərəzə tutulurlar. Belə ki, 18 yaşında olan cavanların sacı saqqalı ağarıb, beli ikiqat olurdu əlləri-ayaqları əsir gözlərinin nuru gedir 80 yaşında qocaya donurdu.

Bu xalqın adamlarından 25 yasa çatan olmamışdır. Bir gün bu tayfa yığışıb mərəzlərinə çarə axtarırlar. Tayfadan biri kürsüyə qalxaraq deyir: Qardaşlar biz özümüz bu azara çarə tapa bilmədik mənim başıma bir fikir gəlib: Asiya torpağında alim bir şəxs var . O hər dərdə çarə tapır. Bir nəfəri onun yanına göndərin. O bizə əlac edər. Həmin adam alimin yanına gəlib əhvalatı ona danışır. Alim deyir: Bu azarın dərman kövkəbi-hürriyyətin şəfaətidir. O, ulduz torpağınızın Şərq tərəfində bir dağ dalında pünhandır. O dağ təbii deyil. Onu divlər hörüb. Sizi Kövkəbi- hüriyyətdən məhrum edib. Nə zaman onu dağıtdınız bədənlərinizi bu bəladan xilas olacaq. Elçilər alimə razılıq edib öz vətənlərinə qayıtdılar və vətəndaşlarını yığıb əhvalatı onlara başa saldılar. Onlar bel-kürək götürüb alimin dediyi dağı tapıb onu dağıtdılar. Kövkəbi-hüriyyətin üzü açıldı. Onun şöləsi üstlərinə düşən kimi hamını öz cavanlığına qaytardı. İnsanları ruha gəlib alt libasını geyib bayram etdilər. Lakin şadlıqları uzun sürmədi. Bir müddət keçəndən sonra qara buludlar Kövkəri-hüriyətin üzünü tutub onu yenə pünhan etdi. İnsanlar yenidən bədbəxtliyə düçar oldu.

Yazıçı S.Sani Axundov «Yuxu» hekayəsində yazırdı: gözlərim heç bir şeyi seçmirdi, lakin ayaqlarımın altında torpaq olduğunu hiss edirdim yavaş-yavaş gözlərim zülmətə öyrəşdi gözlərimin önündə qoyun sürüsü gördüm sürüyə tərəf yönləndim. Yaxınlaşanda belə bir səkil gördüm qoyunlar baslarını yerə əyib guya otlamaq istəyirdilər, lakin hərəkətsiz dayanmışdı mən təəccübdə ikən gözümə bir meşə və çay sataşdı meşədə çoxlu heyvan və qus var idi. Onlarda hərəkətsiz durmuşdular məni heyrət götürdü bu anda sağ tərəfimdə qəbiristan və orada insanlar gördüm.

Yaxınlaşanda onların da dərin yuxuya getdiklərini gördüm. Bu zaman gözümə bir günbəz göründü. Yaxına getdim. Onun heç bir qapısı yox idi. Lakin mərmər divarın üstündə barmaq işarəsi qapı olduğunu göstərdi. Diqqətlə baxdıqda bu yazını seçdim: Bura zülmət ətamətidir». Bir qədər getdikdən sonra bir meydana çıxdım. Burdan yetmiş iki yol ayrıldı. Bunlardan hansı məni işığa çıxarar deyə qarşıma çıxan qapını açdım. Günəş üzümə düşüb məni oyatdı. Küçədən İrşad, irşad, təzə qəzet sədası gəlirdi.

Qonaqlıq – hekayəsində yazıçı qonaqlıqda yeyib içdikdən sonra oralığa düşən bəhsdən söhbət açır. Belə bir sual çıxır: Hökumətin sütunu kimdir. Kimi deyir bəylər, kimi deyir tacirlər, alim deyir: hökuməti yaşadan bizik. Hökumətin sütunu bizik. Bizsiz hər şey dağılıb məhv olar. Rəiyyət isə özünü öyərək deyir: bizik hökumətin sütunu.

Bu zaman bir zabit dedi: söylədiklərini təsdiq edirəm. Lakin düşmən vətənin üstünə hücum edikdə müdafiə edən bizik. Ona görə də hökumətin sütunu bizik. Qonaqlar eyvana çıxıb qəlyan, siqar, çəkmyə başladılar. Bəhs yenə təzələndi. Həmin vaxtda qoca bir kəndli arabadan taxıl kisələrini fəhlələrin dalına verirdi. Onlar da anbara yığırdılar. Ev sahibi bəy dedi: o qoca kəndlidən soruşaq, nə desə ona razı olaq. Razı olub qocadan soruşdular: Qoca kəndli dedi: Ey ağalar, düzünü axtarsanız, hökümətin sütunu biz kəndlilərik. Bunu deyib cəld işinə getdi:

Tutuquşu: – Nağıl edildiyinə görə çöl-çəpəri dağılmış, gülləri solmuş, ağacları yaşı qurumuş bir köhnə bağ varmış. Bağdakı quşlar burada çox məşəqqətli gün keçirirdilər. Günlərin bir günündə bağa bir bülbül uçub gəlir və bir neçə nəğmə oxumaqla quşları başına yığır. Bülbül quşlara bir nitq söyləyir. Bu nitqdən quşlar bir şey anlamasalar da yenə onu alqışladılar. Sonra bülbül özünün gözəl məkanını buraxıb bura nə üçün gəldiyinin səbəbini bəyan etdi: Mənim əziz qardaşlarım! Mən yaşıl çəmənləri, laləzar gülşənləri buraxıb bu viranəyə gəldim ki, siz bədbəxt qardaşlarımı da özüm kimi musiqi işlərinə aşina edim. Bunu deyib bülbül oxumağa başladı. Bağda olan quşlar hərə öz bildiyi dildə oxumağa (qarrıldaşmağa) başladı. Ancaq bircə tutuquşu bülbülün təqlidini çıxartdı. Axırda bülbül quşlardan naümüd olub onları tutuquşuna tapşırıb öz vilayətinə getdi. Bulbül gedəndən sonra tutuquşu bülbülün ədası ilə bir «konsert» məclisi düzəltdi. Dəvət edilmiş qonaqlar gəldilər. Nəhayət tutuquşu uca bir yerə çıxıb quşların təqlidini çıxartdı. Siçan bunu eşidib dedi: Ay tutu dayı! Qabaqlarda pis də olsa öz ana dilində oxuyurdun. İndi bülbülün də adını biabır etdin. Hər tərəfdən avara qaldın.

Ardı var

Ədalət RƏSULOVA

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası

Nizami adına Ədəbiyyat İnstitutunun əməkdaşı

Olaylar.- 2018.- 31 oktyabr.- S.15.