Mehdi Hüseynin yaradıcılığına nəzər salarkən

əvvəli ötən saylarımızda

Qabaqcıl müasirlərimizin bədii surətlərini yaratmaq baxımından ədibin yaradıcılığında, ümumiyyətlə Azərbaycan ədəbiyyatında yeni addım olan "Abşeron" romanında qəhrəmanlar, istehsalat prosesində göstərilmiş sosialist əməyinin yaradıcı, təşkil edici gücü, başqa sözlə poeziyası inandırıcı şəkildə əks etdirilmişdir. Romandakı hadisələr əsasən Tahir obrazının xaraktercə formalaşması prosesində inkişaf edir. İlk baxışda yaşıdlarından seçilməyən bu gəncin həyat yolunu realistcəsinə işıqlandıran yazıçı sosializm cəmiyyətində ictimai və şəxsi mənafeyin ahəngdarlığının gözəlliyini inandırıcı detallarla əks etdirmişdir. Əvvəllər həyat haqqında sadəlövh təsəvvürlərlə yaşayan Tahirin bir vətəndaş və şəxsiyyət kimi yetişməsi, romanda mənalı təfərrüatlarla təsbit olunmuş, bu yeni insanın əmək qəhrəmanı və vətənpərvərin, qayğıkeş oğulun, tanınmış briqadirin yetişməsində həlledici rol oynamış kommunist əxlaqının, sosialist həyat tərzinin rolu ilk plana çəkilmişdir. Nəsillər arasında əlaqə-münasibət problemini partiyalı mövqedən işıqlandıran müəllif Tahirin taleyində yaşlı nəslin nümayəndəsi olan usta Ramazan və Qüdrət İsmayılzadə kimi insanların qayğısını əhəmiyyətini müvəffəqiyyətlə açıb göstərə bilmişdir. Tahir yaşlıların təcrübəsini öyrənə-öyrənə bir peşəkar kimi onların başladıqları işi davam etdirməklə yanaşı, inqilabi ən-ənələr estafetini də vətəndaş məsuliyyəti ilə qəbul edir.

Böyük Vətən müharibəsindən sonra ədəbiyyatımızda fəhlə sinfinin və ziyalıların həyatına marağın güclənməsi təbii idi. Ancaq bəzi yazıçılar öz əsərlərində istehsalat texnalogiyasına, elmi və texniki mübahisələrə həddən artıq yer verir, texniki təfərrüatların dəqiqliyi qayğısına daha çox qalırdılar. Nəticədə "istehsalat romanları" adlandırılan əsərlərin bir çoxunda xarakterlər sönük və sxematik çıxırdı. Lakin ədəbi prosesin gedişi göstərdi ki, bu mövzunun bədii mənimsənilməsi prosesində keçilməsi zəruri olan bir mərhələ imiş. Mehdi Hüseyn mədənlərdə işin texnikasını, mürəkkəb cihazların və alətlərin adını öyrənsə də əmək prosesinin insanın hiss və düşüncələrinə təsiri ilə daha çox maraqlanır, dünənə qədər kənddə yaşayan, ilk dəfə qarşılaşdıqları iri sənaye müəsisələri qarşısında heyrətə düşən, yavaş-yavaş mürəkkəb cihazların sirlərini öyrənərək güclü maşınların qüvvəsini qollarında duyan cavanların daxili aləminə nüfuz etməyə çalışırdı. Realist sənətkar texniki təfərrüatlardan yerində istifadə edə-edə surətin daxili aləmini işıqlandırmağa xüsusi diqqət yetirir, şəxsiyyətin yetişməsi prosesinin mürəkkəbliyini həyati vasitə və detallarla əks etdirməyə çalışır. "Abşeron" romanında ədib mühüm ictimai-siyasi hadisələr haqqında zəruri bədii məlumat verməklə bərabər özlüyündə bir çox əhəmiyyətli hadisələri və qəhrəmanların xarakterinə, əxlaqi qənaətlərinə təsir baxımından işıqlandırır . Sosialist realizmin bəzi əhəmiyyətli prinsiplərini davam və inkişaf etdirərək, insanı öz mühitində göstərib, onu işindən ictimai fəaliyyətindən təcrid etmir. "Abşeron" romanı bu baxımdan ədibin ciddi sənətkarlıq nəaliyyətidir. Tahirin xarakterinin formalaşmasına təsir göstərən amilləri ön plana çəkən ədib onu yeni şəraitdə daha ətraflı şəkildə işıqlandırmağa nail olur. Gənc qəhrəmanın tezliklə yoldaşları arasında addımlamaq niyyətini təbii sayan yazıçını maraqlandıran başlıca sual budur:- Tahir öz məqsədinə hansı yollarla çatmalıdır? gəncin bu və digər fərdlərlə cəmiyyət arasında münasibətlərin mümkün qədər ətraflı şəkildə açılması bu suala cavab kimi ifadə olunur. S.Babenışyeva "İki roman, iki tale" adlı məqaləsində "Abşeron" romanını Venesuella yazıçısı Ramon Dias Sancesin "Neft" romanı ilə müqaisə edərək Mehdi Hüseyinin hadisələrin cərəyan etdiyi mühiti, realist planda mənalı təfərrüatlarla canlandırmaq bacarığını yüksək qiymətləndirmişdir.

"Məmməd Arif Abşeron romanında Tahiri Balzakın kənddən şəhərə gəlmiş bəzi qəhrəmanları ilə mübahisə edərək göstərirdi ki, burjua şəhəri sadə, təmiz qəlbli gəncləri pozub fırıldaqçı və mənsəbpərəst edirsə, sosialist Bakısı Tahiri doğma övladı kimi qarşılayır, xeyirxah adamlar, gənclikdən doğan nöqsanlardan azad olmaqda ona kömək edirlər".

Mehdi Hüseyn əsas surətləri dəyişmə və inkişafda izləmiş, onların daxili aləmlərində baş verən dəyişikliyi mənalandırmış, hadisə və insanlara münasibəti əks etdirmişdir. Tahirin simasında gəncliyin vətənə məhəbbətini, əməyə münasibətini, yeni əxlaqi keyviyyətləri tipikləşdirilmişsə; usta Ramazan obrazı timsalında vaxtıilə Sovet Hakimiyyəti uğrunda mübarizə aparmış, sosializm quruculuğu prosesinin önündə gedən kommunizm ideallarına sədaqətinin ümumiləşdirilmiş surətidir. Hələ müharibədən əvvəl təqaüdə çıxmış usta Ramazan "ölkəmiz davadan üzü qara çıxmasın", deyə geri qayıdaraq var gücü ilə işləmiş, indi də kənara çəkilmək niyyətində deyildir. Uzun həyat yolu keçmiş ustanı buruqda, iclasda, fəhlə yataqxanasında və öz daxili aləmi çərçivəsində izləyən ədib bitkin və uzun müddət yadda qalan xarakter səviyyəli bir obraz yaratmağa nail olmuşdur.

M.Hüseynin "Abşeron" romanı xarici ölkələrin mətbuatlarında tənqidçilər tərəfindən yüksək qiymətləndirilmişdir. Onlar romanı ətraflı təhlil və təbliğ etmiş, onun idrak əhəmiyyətini və bədii keyfiyyətlərini açaraq, ədibin qələmə aldığı materialı, konkret surətlərin psixologiyasını yaxşı bildiyini qeyd etmişdilər. Qabaqcıl tənqidçilər əsərdən siyasi məqsədlər naminə istifadə edir, onu öz ölkələrinin qarşısında duran aktual ictimai-siyasi problemlər baxımından işıqlandırırdılar. Məsələn, "Ət-təriq" jurnalı ərəb oxucusuna müraciətlə yazırdı:- "Məlumdur ki, əvvələr, Böyük Oktyabr sosialist inqilabına qədər Bakı nefti Britaniya və başqa imperialist ölkələrin əlində idi, bu sərvətin talan edilməsinə çar rejimi hər cür kömək göstərirdilər. Ərəb ölkələrində olduğu kimi gözüac istismarçı ölkələr Bakı neftini mənimsəyirdilər..."

"Abşeron" əsəri Böyük Vətən müharibəsindən sonra sürətlə inkişaf edən azərbaycan romanlarının nailiyyətlərindən sayılırdı.

Əsərinin müvəffəqiyyəti yazıçıda məsuliyyət hissini daha da artırırdı. Böyük Vətən müharibəsindəki sovet xalqının tarixi qələbəsindən bir neçə gün sonra ədib sənətin qarşısında duran başlıca vəzifələri belə müəyyənləşdirmişdir:- "Biz müasir insanın qəlbini duya bilsək də, onun ürək çırpıntılarını aydın eşitməyi bacarsaq da, bütün bunları sənətin dilində eyni qüvvətlə oxucuya aşılaya bilmirik. Bu səbəbə görə də həyatı və insanları öyrənmək o qədər də asan deyildir. Biz öyrəndiyimizi bədii şüurdan keçirməli və başqalarına da eyni dərəcədə təsir göstərmək üçün bədii ifadə üsulları tapmalıyıq. M.Hüseyn sonrakı illərdə yazdığı əsərlər, xüsusilə Azərbaycan və rus ədəbi tənqidinin ciddi yaradıcılıq naliyyəti kimi qiymətləndirilmişdir. "Səhər" romanı ədibin əsl sənət yolu ilə müvəffəqiyyətlə irəlilədiyini göstərdi. Q.Korobelnikov yazır:- " Mənim fikrimcə, Mehdi Hüseynin ən görkəmli və yetkin əsəri - "Səhər" tarixi romanıdır. Romanda müəllif Azərbaycan həyatının və adamlarının tam bir ensklopediyasını qarşımızda canlandırır,"- deyən İ.Qrinberqin mülahizələri də Azərbaycan ədəbiyyatşünaslarının fikri ilə səsləşir.

"Səhər" əsərində güclü insan xarakterləri yaratmağa nail olan M.Hüseyn hadisələrin cərəyan etdiyi şəraitin real lövhəsini canlandıranda müxtəlif tarixi faktlardan da istifadə etmişdir. 1906-cı ilin sonlarında baş vermiş fəhlə tətillərindən təsviri ilə başlanan əsər elə ilk səhifələrdən konkret şərait aydın hiss edilir. İnqilab müvəqqəti geri çəkilir, vəziyyət mürəkkəbləşir və polis təqibləri mübarizəni dayandırır, fəhlə sinfini daha ciddi döyüşlərə hazırlayırdılar.

Birinci rus inqilabından sonrakı Azərbaycan həyatının geniş lövhələrini əks etdirən "Səhər" ramonının mərkəzində əsasən azadlıq uğrunda ümumxalq mübarizəsi dayanır. Əsərin ilk səhifələrindən hiss edilir ki, artıq yeni zəmanə başlamışdır. Romanovlar xanədanının bütün istismarçılarının hakimiyyəti kökündən laxlayır, xalq artıq əsrlərlə dözməyə məcbur olduğu qayda-qanunlarla yaşamaq istəmir. "Səhər" romanının bəzi epizodlarını əks etdirən Məşədi Əzizbəyov surəti tamamilə qanunauyğun hesab edilir. Mətin inqilabçının surətinin bütövlüyü baxımından M.Əzizbəyov hümanist duğular bədii vasitələrlə işlənmişdir.

Mehdi Hüseynin ədbi-estetik baxışları bilavasitə yaradıcılıq axtarışları prosesində qızğın ədəbi mübahisələrin gedişində formalaşmışdır. Yazıçı və tənqidçi kimi yaradıcılığı boyu müasirliyin carçısı olan ədib müasir mövzuların mənimsənilməsinin və qiymətləndirməsinin tərəfdarı olmuşdur. Sənətdə yeniliyi əsl novatorluğu görməsinə və düzgün qiymətləndirilməsinə əsaslı şəkildə zəmin yaradan ədib baxışlarının formalaşmasında klassik dünya ədəbiyyatı və rus tənqidinin böyük rolu olmuşdur. Bu yaradıcılıq metodu, ədəbiyyat və sənətlə əlaqədar başlıca fikirləri ədəbi prosesə tətbiq etmə prosesində də özünü göstərirdi.

Nasir və dramaturq, publisist və tənqidçi Mehdi Hüseyn Azərbaycan sovet ədəbiyyatının beşiyi başında duran istedadlı yazıçılardan biri kimi sənət aləminə gəlmiş, qırx il müddətində yorulmadan axtarışlar aparmış, çoxmillətli sovet ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrindən biri kimi tanınmışdır.

Ədalət Rəsulova

AMEA Nizami adına

Ədəbiyyat İnsititunun əməkdaşı

Olaylar.- 2018.- 13-15 yanvar.- S.13.