Publi Maron Vergili

Türksoylu İtaliya şairi

Antik dövrün böyük şairi, "Eneida" eposunun yazarı Publi Maron Vergilinin etnik mənsubiyyəti haqqında fərqli fikirlər var. Əsərlərini latın dilində yazıb-yaradan şair bəzi tədqiqatçılara görə latın, bəzilərinə görə etrusk mənşəlidir. Vergili latın mənşəli deyildi. Bu barədə Roma dövrü tarixçilərinin əsərlərində, eləcə də şairin "Eneida" eposunda yetərincə bilgilər var. Ancaq şair etrusk əsilli də deyildi. Ədəbiyyat tarixçiləri yanlış olaraq Troyadan İtaliyaya köçən Asiya mənşəli etnosları çoxunu etrusk adlandırırlar.

İlionun süqutundan sonra yalnız etrusklar yox, Ön Asiyanın bir çox döyüşkən nəsilləri Aralıq dənizindəki adalara, İtaliyaya, İspaniyaya, Tunisə köçmüşdülər. Onlar sarıçinlər, karamanlar, danaylar, dunaylar, itallar, sabaçilər, albanlar, toskanlar, tiberlər, iberlər, qumlular, şuşalılar, bərdəlilər və b. idilər [1.S.15; 2.S.108, 345; 3.S.378, 440; 4.S.12; 5.S.11-12].

Vergili yazır ki, Eney öz donanması ilə Karfagendən Siciliyaya gəldi. Orada atası an-Kızın qəbrini və ilahə Ananın məbədini ziyarət edib, İtaliyaya üz tutdu. O zaman Tiber adlanan Tibr çayının dənizə töküldüyü yerdə sahilə çıxdı. Bu zaman cəsur etrusklar ona qoşuldular [1.S.108; 2.S.15, 108, 345; 5.S.189].

Bu sətirlər aydın göstərir ki, etrusklar Eneyin nəslindən deyillər. Eneyin müttəfiqidirlər. Şuşa, Bərdə alpları da Eneyin nəslindən deyildilər. Onlar Elamdan Troyanın müdafiəsinə gəlmiş, orada Eneyin və Parisin müttəfiqləri kimi döyüşə girmişdilər.

Homer yazır ki, İlion şəhərini Assuriyanın himayəsi altında Şuşa cəngavərləri qoruyurdular. Onlar öz döyüş arabaları ilə Suzianadan Troya çarı Pirama köməyə gəlmişdilər. Şuşa cəngavərləri döyüşlərdə yunanların tərəfdarı Axillə ağır zərbələr vurdular [6.S.100].

Yunan dilində "ş" səsi olmadığına görə, "İliada" eposunda Şuşa zadəgan nəslinin adı Susa, Suza formalarında yazıya alınmışdır. Şuşa mahalı isə Suziana adlandırırlır.

V.İ.Masson yazır ki, Suziana Elamın mərkəzi vilayətinin yerli dildəki adı deyil, yunanlaşmış adıdır [7.S.308]. Z.A.Raqozinaya görə, qədim yazılı mənbələrdəki Suz və Suziana eyni şəhərdir [8.S.298, 311]. B.A.Turayevin fikrincə, Şuşa şəhəri bəzi mənbələrdə Suz, bəzilərində Suza kimi yazıya alınmışdır[9.S.79].

Yunan tarixçilərinin əsərlərindəki Suziana indiki Xuzistandır. Kvinta Kursiya yazır ki, Xuzistan ölkəsinin qədim adı Şuşa olmuşdur [10.S.521].

Şuşa və şuşalılar haqqında ilkin mənbələrdən biri Xuzistanın Yeddi təpə yaşayış məskənindən tapılan mixiyazılı kitabədir. E.ö. II minilliyin əvvəllərinə aid həmin kitabədə Xuzistan Şuşa kahin və zadəgan nəslinin ölkəsi kimi xatırlanır[11.s.135].

İlk orta əsr mənbələrində də Xuzistan Suziana yox, Şuşa adlandırılır. Cahiz əl-Bəsri Xosrov Pərvizin zamanında yaşamış Səhm bin-Şəfran ət-Tirmizinin dilindən belə bir cümlə verir: - Biz onların Mədaində və Şuşada nə məqsədlə zeytun ağacları əkdiyini bilirik [12.S.55].

Assuriya hökmdarı Aşşurbanipalın e.ö. 653-cü ildə yazdırdığı kitabədə deyilir: - Mən çar Tumanın (mətndə te-um-man) əsgərlərini qırdım, qanlarını Ulaya çayına axıtdım, cəsədlərini Şuşanın çöllərinə səpələdim [13.S.324, 326].

Aşşurbanipal kitabədə Şuşanı nəhəng şəhər adlandırır. Şəhərin əhalisi e.ö. VII əsrdə 45 min nəfərə çatmışdı. Bu, o zaman üçün meqapolis idi.

Şuşa cəngavərləri Troyanın işğalından sonra Elama qayıtmadılar. Eneyin arxasınca Afrikanın şimalına köçdülər. İndiki Tunisin yerində Şuşa şəhərini saldılar. Publi Maron Vergilinin baralyefi həmin Şuşadan tapılmışdır [3.S.5].

Abidə qoyulanda şair Romada yaşayırdı. Şuşalılar onun soydaşları olmasaydılar, öz şəhərlərində abidəsini qoymazdılar. İtaliyaya köçəndə barelyefini söküb, özləri ilə aparmazdılar.

Necə oldu ki, şuşalılar yüz illərlə qan töküb qoruduqları şəhəri buraxıb, Tunisdən İtaliyaya köçdülər. Buna səbəb Pun müharibəsi oldu. Şuşa alpları III Pun müharibəsində italiklərin tərəfini saxlayırdılar. Bu fədakarlığın qarşılığında onlara İtaliya vətəndaşlığı verildi.

Fasilələrlə 145 il davam edən Pun müharibəsi qurtardı. Şuşalılar İtaliyanın şimalına köçüb, Toskana ilə İsveçrənin arasında yeni Şuşa şəhərini saldılar [5.S.189; 14.S.110].

Maraqlıdır ki, tarixən harda Şuşa şəhəri salınırdısa, onun yaxınlığında Bərdə şəhəri də olurdu. Elamda həm Şuşa, həm Bərdək şəhəri var idi. Həmin şəhərlərin əhalisi Qafqaza köçüb, əvvəl İberiyada, sonra Albaniyada Şuşa və Bərdək şəhərlərini saldılar. Bərdə Bərdək şəhərinin adının ərəb variantıdır.

Şuşa və Bərdək döyüşçüləri Troyanın müdafiəsinə, oradan İtaliyaya birlikdə getdilər. Onların Aralıq dənizi hövzəsində saldıqları şəhərləri yunan latın tarixçiləri Parteoniya və Parteqoniya adlandırırlar [3.S.9]. Parteqoniya Bərdə, Parteoniya Bərdək nəslinin ölkəsi deməkdir.

Politeizm dövründə Şuşa alplıq və ərənlik, Bərdək gözəllik kultu idi. Əcdadlarımız bardaq adlandırdıqları qadın bütlərinə sitayiş edirdilər. Maraqlıdır ki, Troya hökmdarı Piramın xəzinəsi belə bardaqlarda - saxsı küplərdə saxlanırdı [bax: qadına bənzər saxsı küplər].

Yunanlar ilahə Bərdəkin adını Breseida formasında öz dillərinə daxil etdilər. İlahə Breseida İlion şəhərini tutmaq istəyən yunanların yox, troyalıların tərəfini saxlayırdı. Vergili öz əsərində ilahə Breseidanı troyalıların himayədarı kimi təqdim edir.

Vergilinin sağ çiyini üzərində ilahə Melibey dayanıb. Melibey ilham pərisi kimi epik poeziyanı himayə edirdi [bax: Vergili və pərilər].

İlahə Melibeyə sitayiş edən türklər özlərini Melıbeyli adlandırır və Troyanın süqutundan qabaq hardasa İlion yaxınlığında yaşayırdılar. Afina şəhərinin yerində qədim Malica qalasını onlar salmışdılar.

Laçının Malıbəy, Şuşanın Malıbəyli kəndlərinin, Nic kəndinin Melibey məhəlləsinin avtoxton əhalisi qədim malıbəylərin son qalıqlarıdır.

Alban, Bərdək, Şuşa, Aran müdrikləri Avropada qədim mədəniyyətin təməlini qoydular. İllər keçdi, onlar latın mənşəli çoxluğun içində əriyib itdilər. Saldıqları şəhərlər romalılara vətən, özlərinə məzarlıq oldu.

Həmin mədəniyyətdən yalnız arxeoloji tapıntılar, bir də Vergilinin "Eneida" poemasında sözlər qalmışdır. Həmin sözlər bəs edir ki, biz İtaliyanın romalılara qədərki tarixinə və mədəniyyətinə varislik iddialarımızı irəli sürək.

Durna - Vergilidə: 1. Eneyin düşməni, 2. etnos, 3. şəhər [1.S.432; 3.S.143].

Durna Eneyi Asiya satqını adlandırır. Çünki Eney Durna kimi asiyalı və türk olaraq qalmamışdı. Əcdadlarının dinindən üz döndərmiş, latın qızı Lavina ilə evlənmiş, yeni hibrid bir din yaratmışdı.

Durna nəsli Elladaya [15.S.70], oradan İtaliyaya [3.S.432] Ön Asiyadan getmişdir. Yəməndə Sana yolu üstündəki Azaf şəhərinin qədimdə Durna adlanması [16.S.317] fikrimizi təsdiq edir.

Xəzər xaqanı İosif Kordova xəlifəsinin maliyyə vəziri Xasday ibn-Şafruta məktubunda yazır ki, Torna Xəzər tayfalarından biridir [17.S.5-7; 18.S.23].

Əbdürrəşid Bakuvi (XIV əsr) yazır ki, Torna başqurd tayfasıdır. Onlar durnaya sitayiş edirlər [19.S.111, 147]. Durnaya sitayişin izləri türk xalqları arasında XVI əsrə qədər qalırdı. Təriqət şeyxi Əhməd Yəsəvi ayin zamanı durna lələyi sancılmış papaq qoyar, öz hərəkətləri ilə durnaları yamsılayardı [20.S.29].

Kalkan - Aplu (Apollon) məbədinin kahini, Eneyin və troyalıların tərəfdarı [21.S.129]. Kalkan totem mənşəli ad olub, qalxana sitayişlə bağlıdır. Türk dillərinin tarixi leksikasında qılınc ilə yanaşı Qalxan kişi adına təsadüf edirik.

Xer - kahin Kalkanın qızı, Eneyin və çar Piramın tərəfdarı [21.S.129]. Bulqar və çuvaş türkləri qıza xer deyirlər. Yunanlar ilahə Xerin adını Xreseida formasında öz dillərinə daxil etdilər.

Karaman - Vergilinin əsərlərində Afrikanın şimalında yaşayan xalq. Onlar gəmilərlə üzərək Siciliya, Korsika adalarına gəlib çıxır, sonra geri qayıdırlar [2.S.21].

Karamanlar Afrika xalqı deyildilər. Onlar Vergilidən çox qabaq Türkiyə ilə Suriya arasında yaşayırdılar. Makedoniyalılarla vuruşa-vuruşa Tunislə Liviya arasına çəkilmişdilər.

Suriyalı yepiskop Mixail yazır: - E.ö. 227-ci ildə Makedoniya ağalığına son qoyuldu. Şərqin bir sıra xalqları, o cümlədən karamanlar əsarətdən xilas oldular [22.S.21, 28].

Faruk Sümər yazır ki, bəzi Karaman bəyləri özlərini Oğuz nəslindən sayırdılar, bəziləri isə saymırdılar [23.S.177]. Karamanların özək boyları Aran nəslindən çıxmışdır. Onların həyatından bəhs edən "Karaman" dastanı "Oğuznamə"lərdən qabaq yaranmış, VII əsrin sonlarında İber, daha sonra İtalyan dillərinə tərcümə olunmuşdur [24.S.86, 91; 25.S.275; 26.S.20, 23; 27.S.222, 229; 28.S.7].

İmer - Eneylə birlikdə Troyadan Siciliyaya, oradan İtaliyaya imerlər də tayfa [5.S.195.196; 21.S.735].

İmer qədim türk boylarından biridir. Onların adı qədim yunan, latın və orta əsr müsəlman mənbələrində imer, imir, imirli formalarında yazıya alınmışdır [5.S.11; 29.S.76; 30.S.195].

İ.M.Dyakonov yazır ki, Skandinav miflərində İmir adlı yenilməz qəhrəman obrazı vardır [31.S.133]. Bu məlumat onu göstərir ki, imirlər 2 qola ayrılaraq Ön Asiyadan Aralıq dənizi adalarına və Baltik dənizi sahillərinə köçüblər.

Kur - qurultay, yığıncaq. Eney donanma ilə İtaliyaya gəlib çıxanda tərəfdarlarını kura-xalq məclisinə toplamışdı [2.S.106; 14.S.343]. Kur türk dillərindəki qurultay sözünün köküdür.

Aqa - Eneyin silahdaşıyanı Pandar ona müraciət edəndə aqa deyir [21.S.134]. Aqa, yəni ağa türk dillərinə aid tituldur.

Tolmaç - Siciliyalı Diodor şərq kahinlərini tolmaç adlandırır [21.S.60]. Sonrakı forması dilmanc olan tolmaçi türk sözüdür. Slavyan salnamələrində tiverli tərcüməçilər tolmaçi adlandırılır.

Tula oba - Etrusk güzgü mətnlərində romalıların mifik anası Kapitoli qancığı əmizdirdiyi oğlan uşaqları ilə birlikdə Tula oba adlanır. Tula və oba türk sözləridir. Kızıl Ordanın Tula adlı xanı var idi. O, 1287-1290-cı illərdə ordanı idarə etmişdir [32.S.85, 86].

İbn-Rustanın yazdığına görə, Tula tayfası xəzərlərin şimalında yaşayırdı [33.S.16]. Rusiya Federasiyasının Tula vilayəti onların qədim yurdudur. Murad Adcı yazır ki, ruslar Tulada yaşayan qıpçaqları Tula tatarları adlandırırdılar [34.S.243].

Misirin "Ölülər kitabı"nda Tula adlı mifik qəhrəman var. O, Kur çayı ilə yuxarı üzərək Dadu adlı yerə gəlib çatır [35.S.37]. Bu məlumat onu göstərir ki, Tula nəsli Kənan övladlarına qoşulub Nil çayının deltasını tutmuş, sonra oradan Anadoluya və Qafqaza qayıtmışdır.

Musa Xorenliyə görə, Tola Kənan mənşəli knyaz və Avimelexin əmisi oğludur. O, e.ö. 1349-cu ildə hakimiyyətə gəlmişdir [6.S.123; 36.S.48; 37.S.35, 84; 38.S.127].

Nəzərə alsaq ki, Misirdə yaşayan bəzi Kam mənşəli etnosların totemi it olmuşdur [38.S.58], deməli it və qurd haqqında miflər İtaliyaya Ön Asiyadan getmişdir.

Bars - Vergili yazır ki, Eney troyalı Paris kimi çiyninə bars dərisi salırdı. Çünki uşaq vaxtı ona bir dişi bars süd verib böyütmüşdü. Eney gözəl üzü, boy-buxunu, çiynindəki ağappaq bars dərisi ilə Parisə bənzəyirdi [21.S.131].

Totemi bars olan troyalılar Ön Asiyadan Avropaya köçdülər. Fransada Paris, İspaniyada Barselona şəhərlərini saldılar.

At quyruğu - Homer yazır ki, troyalı Paris dəbilqəsinə at quyruğu taxırdı [21.S.131]. Eney də Paris kimi dəbilqəsində at quyruğu gəzdirirdi. Vergili yazır ki, Eney gözəl geyimi və dəbilqəsindəki at quyruğu ilə Parisə bənzəyirdi.

Türk dövlətçilik tarixində bayraqla yanaşı tuğlar olmuşdur. Tuğların başına at quyruğu taxılardı. Tuğ qalxanda döyüş başlayar, tuğ enəndə savaş bitərdi.

An Kız - Eneyin atası. An Kız yunanlara görə Afroditanın, latınlara görə Veneranın, troyalılara görə Bay Ananın oğludur [3.S.412; 5.S.195-196]. An Kız "göylər qızının oğlu" deməkdir.

Afrodita Ana teoniminin yunan, Venera latın dilinə tərcüməsidir [6.S.293; 39.S.178]. Eneylə birlikdə Troyadan İtaliyaya köçən türklər öz ana ilahələrini Venera yox, Bay Ana, Ersək, Erqiçi adlandırırdılar [40.S.18]. Ersək, Erqiçi Bay Ananın epitetləri idi. Azov dənizi sahilində yaşayan xristian urumlar cazibəli gözəl qadınlara indi də ersək, yəni ərləri özünə cəlb edən deyirlər.

Araz - Eneyin qalxanında körpüsünə sığmayan Araz çayının təsviri vardı [6.S.323]. Araz Ön Asiyanın qədim tanrılarından biridir [41.S.272; 42.S.417]. Yunanlar onun adını azca dəyişdirərək Ares formasında öz panteonlarına daxil etdilər [43.S.217; 44.S.101].

N.Y.Marr yazır ki, tanrı Araza və tanrı Uruza tapınan etnoslar İtaliyaya yuxarı Araz çayı vadisindən köçüblər [45.S.34-35, 37].

İlahi Araza və Uruza tapınan türklərin qalıqları e.ö. IX əsrdə Urartu tayfa ittifaqına daxil oldular. Onların ölkəsi mixiyazılı abidələrdə Araza və Uruza formalarında yazıya alınmışdır [42.S.417; 45.S.35, 42]. Urartu yazılarında -a şəkilçisi teonimlərdən etnonimlər yaradır.

Azil - etrusklarla birlikdə İtaliyada Eneyə qoşulan tayfa. Onlar Tiber, indiki Tiber çayının dənizə töküldüyü yerdə yaşayırdılar [1.S.105]. Azıl türk etnosudur. Cəlilabad rayonu onların adı ilə Asıllı adlanırdı.

Tus - Eney İtaliyaya gələndə orada Tus mahalı var idi [1.S.105]. Tus yalnız Əbülqasim Firdovsinin vətəni deyildir. Qədim bir türk boyunun adıdır.

N.Y.Marr yazır ki, qumuxlar özlərini tuzluler adlandırırlar [46.S.34]. Musa Xorenliyə görə, tuzluların ölkəsi h`ayların şərqində yerləşir [37.S.223]. A.A.Bakıxanov yazır ki, Tus dağıstanın bir mahalıdır [47.S.68].

XIX əsrdə Siciliyada Tuz adlı kənd vardı [5.S.252]. Bu məlumat onu göstərir ki, tuzluların bir hissəsi Troyanın süqutundan sonra Siciliya adasına, oradan İtaliyaya köçmüş, bir hissəsi öz tarixi vətənində - yuxarı Araz çayı boyunda qalmışdır.

Mənim fikrimcə, Van gölünün şərqindəki Tuşpa şəhəri Tuz nəslinin tarixi vətəni olmuşdur. Urartu mixi yazılarında "s", "ş", "z" səsləri eyni işarə ilə göstərildiyindən bəzi mətnşünaslar Tuz şəhərinin adını Tuş, bəziləri Tus kimi oxuyurlar. -pa, -ba Elam mənşəli şəkilçi olub [11.S.76; 46.S.83; 48.S.14], sözlərdə etnik mənsubluq, çoxluq anlamı yaradır.

İ.İ.Meşşaninova görə, Tuşpa şəhər adının kökü tuzdur [48.S.89]. Əgər Urartu kitabələrində Tuz şəhərinin adı dingir işarəsi altında göstərilirsə (49.s.VII), deməli Tuz teonim mənşəli etnonimdir.

Dədəmiz Qorqudun kitabında belə bir cümlə var: - Ağca tozlu qatı yayın vergil mana. Mahmud Kaşğarinin lüğətində toz sözü "yay sarığı" mənasında verilmişdir [50.S.563].

Faruk Sümər yazır ki, oğuzlar yayı elastik saxlamaq üçün ona toz ağacının nəm qabığını sarıyırdılar [23.S.376]. Toz oğuzların müqəddəs saydıqları qayın ağacının bir növüdür.

Platon İoseliani yazır ki, İberiyanın Toz mahalında (Duşetidə) Homer mətbəxinin kababını şişlik adlandırırlar [51.S.24]. Şişlik türk sözüdür.

Xüsusilə maraqlıdır ki, çoxsaylı Toz şəhərindən biri e.ö. II minillikdə Misirdə salınmışdı [51.S.7]. Antik dövrün tarixçiləri Toz nəslinin ölkəsini Tozarena, Tospitis adlandırırlar. İ.İ.Meşşaninova görə, Cənubi Qafqazdakı Toz şəhər adları Suziana mənşəlidir [35.S.33, 37; 48.S.11, 76]. Əgər Suziana Şuşa nəslinin şəhəridirsə, onda oğuzlar kimi qədim şuşalılar da tozağacına toz deyiblər. Tozağacına tapınan əcdadlarımız Albaniyada, İberiyada, Misirdə və İtaliyada Toz şəhərlərini salmışlar.

Quzu - Eneyə qoşulub İtaliyaya köçən etnoslardan biri. Antik dövrün tarixçiləri onların adını kozi və koza formalarında yazıya almışlar [1.S.105; 2.S.332, 346; 3.S.440].

Quzu Albaniyanın hakim türk nəsillərindən biri idi. "Kartlis tsxovreba"ya və X əsrə aid bir gürcü salnaməsinə görə, 72-87-ci illərdə İberiyanın hakimi olan Kaos Quzu nəslindən çıxmışdır [52.S.159].

Plutarx Albaniya çarı Quzunu Kozis adlandırır. A.S.Xaxanova görə, İberiyanın Kosidze və Kozişvili knyaz nəsilləri həmin Quzunun törəmələridir [52.S.159].

Kapi - Eneyin babası, An Kızın atası. Yunan və latın tarixçiləri onun adını Kapis formasında yazıya almışlar. İtaliyadakı Kapis şəhərini troyalı Kapi salmışdır [3.S.408, 440].

Kapi nəslinin bir hissəsi Troyadan İtaliyaya köçmüş, bir hissəsi Qafqaz dağlarının ətəklərinə çəkilmişdir. Orta əsrlərdə Car-Balakən ərazisində qeydə alınan Kapuçi icması [53.S.370] qədim kapuçilərin son qalıqlarıdır. İberiyadakı Kapuçi monastırını [54.S.118] onlar tikmişlər.

Gürcüstanın qala adlarının çoxunun tərkibində Kapi sözü var. Kutais qalasının qədim adı Kide Kapi olmuşdur. M.Q.Canaşvili yazır ki, kide kapi "daş qapı" deməkdir [55.S.32, 33].

Kide Kapi daş qapı yox, gədik qapı deməkdir. Kide Kapi tipli qalalar gədiklərdə - iki dağın arasındakı keçidlərdə tikilirdi.

Orta əsrlərdə Kaxetidə Tokuz Çoxra Kapi adlı məbəd var idi [56.S.9]. Tokuz "doqquz", çoxra "bulaq", kapi "qapı" türk sözləridir.

Sari - İtaliyanın mərkəzində şəhər. Tarixçilər romalılara qədərki həmin şəhəri Sarat və Sarab da adlandırırlar [2.S.366].

Azərbaycanın Sərab şəhəri orta əsr mənbələrində Sari, Sarat, Saruq, Sarov formalrında yazıya alınmışdır. Kızıl İrmak çayı boyundakı Boğaz köydən tapılan Xett mixi yazılarında Sari nəslindən müğənni qadınların adı çəkilir [57.S.22].

Vergiliyə görə, Sari Avropanın oğludur [3.S.408]. Nəzərə alsaq ki, Avropa Aranın qızıdır [21.S.30; 58.S.53], onda Müdrik Arana və İbrahim peyğəmbərə qohum olan Sari övladları [37.S.21; 59.S.278; 60.S.475, 485] İtaliyaya Aran tarixi mahalından - Urmiya gölünün qərbindən köçmüşdür.

Arqa - Vergiliyə və Homerə görə, danaylar və arqoslar İnaxın övladlarıdır [2.S.326; 21.S.60-61].

Arqosların əsil adı Arqa idi, -os yunan şəkilçisidir. Türkoloji tədqiqat üçün maraqlıdır ki, İberiyanın qədim etnoslarından biri olan qurlar Nuhun gəmisinə arqa deyirdilər [61.S.8-9]. Nuhun arxalı, yəni silsilə dağlara ilişib qalan gəmisinə sitayiş edənlər özlərini Arxa adlandırırdılar.

İosif Flavi (e.ö. I əsr) yazır ki, Finikiyada Sidon yaxınlığında Arqa adlı şəhər olmuşdur [62.S.252]. Həmin şəhər Arqa ölkəsinin mərkəzi idi. Arqa ölkəsini Avropaya köçəndən qabaq Aran və Karan nəsilləri idarə edirdilər. Aran ana, Karan ata xəttilə Makedoniya çarlarının əcdadlarıdır [10.S.13-14]

Arqa nəslinin bir hissəsi Avropaya köçməmiş, Ön Asiyada və Cənubi Qafqazda qalmışdır. Assuriya və Urartu kitabələrində onların adı Arqa, Arxa formalarında yazıya alınmışdır [41.S.273; 46.S.49].

Türk dillərində: 1. arxalı sıra dağlara, 2. arxada duran, öndəkini qoruyan adamlara arxa deyilir [63.S.174]. XIX əsrin sonlarında Sibirdə, Orta Asiyada və Qafqazda Arxa, Arqa, Arqali adlı kəndlər qeydə alınmışdı [64.S.20; 65.S.22, 22; 66.S.14].

Eak - Axil Apollon məbədinə gəlib, Piramın oğlu Troili öldürür, Paris də onu öldürür [3.S.411]. Axilin atasının və babasının ləqəbi Eak olmuşdur [2.S.338; 3.S.409]. Eak türk dillərindəki ayaq sözünün arxaik formasıdır.

Yunanların Axilles adlandırdıqları Axil yunan deyil, danayların alpıdır. Danaylar isə Aran nəslindəndirlər [67.S.82, 88, 96]. Əgər Axilin ləqəbi "yeyinayaq", atasının və babasının ləqəbi Eak, yəni ayaqdırsa, biz ellinlərə qədərki yunanların və latınlara qədərki italların arxaik mədəniyyətinə varislik iddialarımızı irəli sürməliyik.

Pir - Axilin oğlu [2.S.372]. Kam və Aran nəslindən Misir fironları piramida mətnlərində pir adlandırılır. Ölü fironlara isə pireme deyilir [68.S.42, 428; 69.S.44, 123; 70.S.60]. Yunanlar Kam dilindəki pireme sözünə -ida şəkilçisi artırıb, piramida formasına saldılar.

Zelik Yampolski yazır ki, pir İran və yunan mənşəli söz deyil. Müəllif Misir piramidaları ilə Azərbaycanın Pirə Bədil, Pirə Sora, Pirə Kəşkül pir və ocaq adları arasında bir uyğunluq görür.

Firon sözünün sonundakı -on Kopt şəkilçisidir. Pir isə Aran sözüdür. Arxaik dövrün fironları həm kahin, həm hökmdar olduqlarından kahinlik dövründə daşıdıqları pir titulunu saxlayırdılar.

Pir türk dillərində yalnız ziyarətgahlara, ocaqlara yox, həmin ocaqların sahiblərinə, təriqət şeyxlərinə də deyilirdi.

Qədim yunan dilindəki ocaq, səcdəgah mənasında pir dini termini türk dillərindən alınmadır.

Burut - Yuli Sezarı öldürən adam. Burut qırğızların ikinci etnik adıdır [20.S.384].

Sabin - Vergilidə: 1. İtaliyanın qeyri-latın etnoslarından biri, 2. sabinlərin əfsanəvi əcdadı [3.S.431].

Sabin türk etnoslarından biridir. Onların bir hissəsi İtaliyaya köçmüş, bir hissəsi Ön Asiyada qalmışdır. İbn-Xordadbeh (IX əsr) yazır ki, Bəhreyndə Sabun adlı şəhər vardır [16.S.331].

II Şah Abbasın zamanında Azərbaycanda Sabunçu adlı tərəkəmə elat yaşayırdı [71.S.45]. Krımdakı Sapın Kara, Şimali Qafqazdakı Sapun kəndinin [64.S.218], Bakıdakı Sabunçu rayonunun əhalisi qədim sabinlərin son qalıqlarıdır.

Benak - çay tanrısı Mincinin atası [1.S.107]. Bundan əlavə, İtaliyada Benaka adlı kənd və göl var idi. İndi həmin göl Lado di - Garda adlanır [2.S.354]. Türkiyə türkcəsində xallı marallara bənəkli maral deyilir. Benak totem mənşəli ad olub, marala sitayişlə bağlıdır.

Totemi bənək olan türklər Troyanın işğalından qabaq Kızıl İrmak çayı boyunda yaşayırdılar. Kül təpə mixi yazılarında onların bir tacir icması Panaka adlandırılır [72.S.100, 173]

Qədim Ön Asiya kitabələrindəki Panaka nəslinin hamısı Avropaya köçməmişdir. Onların bir qolu İberiyada, bir qolu Naxçıvanda yurd salmışdır. XIX əsrdə kəngərlilər arasında Panaklı oymağı qeydə alınmışdı [6.S.538].

Əbdürrəşid Bakuvi (XIV əsr) yazır ki, Türküstanda yerli qəbilənin adını daşıyan Panək adlı dağ var [73.S.119].

Minçi - Vergilidə çay tanrısı [1.S.107]. Türkoloji tədqiqat üçün maraqlıdır ki, Min teonimi "Eneida" eposunda türk dillərinə aid -çi şəkilçisi ilə işlənmişdir.

Tanrı Minçi İtaliyaya Ön Asiya panteonundan gəlmişdir. Krit adasının Roma işğalından qabaq Min adlı çarı olmuşdur. Yunanların Minos adlandırdıqları həmin çarın əsil adı Min idi [2.S.371].

Tanrı Minə qədim misirlilər də tapınırdılar. Min Misir panteonunda ilahə İsidanın oğludur. Əski inanca görə o, bitkilərin və məhsulun hamisi sayılırdı [74.S.5-6; 75.S.423].

Qədim Misirin Min ma-Ra adlı fironu vardı [74.S.5]. Nəzərə alsaq ki, Misirin arxaik və orta çarlıq dövrü fironları Asiya mənşəlidir, deməli Min kultu Avropaya və Nil vadisinə Ön Asiyadan getmişdir.

Min qədim türk boylarından biridir. Onlar VII-VIII əsrlərdə Tokuz Oğuz birliyinə aid idilər. XIV əsrdə Kızıl Ordanın tərkibinə daxil oldular. XV əsrdə Orta Asiya Əmir Teymurla Toxtamışın döyüş meydanına çevriləndə Ceyhun və Seyhun çayları arasından Ural dağlarına köçdülər.

K.Ş.Şaniyazov yazır ki, Min, Kırk, Yüz Fərqanənin qədim türk boylarıdır [76.S.10, 103]. Minliləri bəzi salnaməçilər Minq adlandırırlar. V.V.Radlova görə, Minq Səmərqəndin cənubunda yaşayan qıpçaq tayfasıdır [77.S.104].

Azərbaycanda Min, Minci, Mincivan kəndlərinin [78.S.48] və Mingəçevir şəhərinin varlığı göstərir ki, minlilər xalqımızın mənşəyinə daxil olmuşdur. Min, Qırx, Yüz etnonimləri müqəddəs rəqəmlər sitayişlə bağlıdır. Minq Çavır əslən Orta Asiyadan olub, Heydər ibn-Kavus Afşinin yaxın qohumu idi. Babəkin və Afşinin məğlubiyyətindən sonra o, Kür çayı sahilində öldürüldü. Minq Çavırın adı Mingəçevir şəklində Azərbaycanın tarixi coğrafiyasına daxil oldu [79.S.56; 80.S.131].

Troyanın süqutundan sonra Aralıq dənizi hövzəsi xalqlarının həyatında böyük təlatümlər baş verdi. Bəzi etnoslar məhv olub tarixin səhifəsindən silindilər. Bəziləri öz vətənlərindən didərgin düşdülər, yad xalqlar arasında əriyib itdilər.

Elamın Şuşa zadəgan nəsli onlardan biridir. Şuşa alpları etrusklar, albanlar, toskanlar, itallar və b. ilə birlikdə qədim Roma mədəniyyətinin təməlini qoydular. Ancaq həmin bünövrə üzərində ucalan Roma imperiyası onlara məzarlıq oldu.

İlhami Cəfərsoy

Olaylar.- 2019.- 25-26 aprel.- S.12; 14.