Çexovun tənha cütlüyünün harmoniyası

“İt gəzdirən xanım”

90-cı illərdə Azərbaycan teatr prosesinə yeni bir forma gəldi. Xalq artisti Bəxtiyar Xanızadə Azərbaycana pantomima (sözsüz teatr, qısaca olaraq "mim") janrını gətirdi və öz teatrını yaratdı.

Teatrımızın tarixində ilk pantomima tamaşası "Bir aktyor üçün him-cim oyunu"dur (Semuel Bekket. Rej. Bəxtiyar Xanızadə. 1993-cü il). Sonralar bu tamaşanı "Ümid" adlandırdılar. Bu Azərbaycan teatrı üçün yeni sənət hadisəsi, ilk sözsüz tamaşa idi. 1994-cü ilin mayında Bəxtiyar Xanızadə "Dəli yığıncağı" pantomima studiyasını yaratdı. Aktyorlar Bəxtiyar Xanızadənin öz tələbələri idilər. Qısa zaman içində Azərbaycan Teatr Xadimləri İttifaqının və "Dəli yığıncağı" pantomima studiyasının təşəbbüsü ilə Bakıda "Him-cim" adlı I və II Beynəlxalq pantomim festivalları keçirildi. Sonralar da onlar dünyanın bir çox ölkələrində keçirilən festivallarda iştirak edib mükafatlar qazandılar. 2000-ci ildən dövlət teatrı statusu alan Pantomima Teatrında nəsillər bir-birini əvəzləyir və teatr tərkib etibarilə gənclərin teatrı olaraq qalır...

Payız həm də , mədəniyyət aləmi üçün bütün teatrların ənənəvi səhnə əsərləri və yeni premyeralarla tamaşaçıların görüşünə gəldiyi əlamətdar fəsildir.

Onlardan biri də Dövlət Pantomima Teatrıdır. 27 - ci mövsümündə sentyabr ayını 4 tamaşayla başa vuran "Mim", oktyabr repertuarına A.P.Çexovun "İt gəzdirən xanım" hekayəsi əsasında hazırlanmış tamaşası ilə başladı.

Öyrəndik ki, tamaşanın əslində sentyabrın 28-i təqdim olunması nəzərdə tutulsa da, teatr binasının təmiri ilə əlaqədər ertələnib.

Nəhayət oktyabrın 5 - də sahildə təzə adam - "İt gəzdirən xanım" peyda oldu. Tamaşaçılar da xəbəri eşidər-eşitməz başladılar Anna Sergeyevnanın (it gəzdirən xanım) ardınca "Mim"ə yürüməyə...

Leyla Atayevanın quruluşunda izlənilən tamaşada rəsmlərin quruluşu Nurlan Rüstəmova, əsərin plastik həlli isə xalq artisti Bəxtiyar Xanızadəyə məxsusdur. Səhnə əsərində rolları Əməkdar artist Bəhruz Əhmədli, aktyorlar Nurlan Rüstəmov (Dmitri Dmitriç Qurov), Leyla Atayeva (Anna Sergeyevna), Nuridə Musabəyli, Elxan Şahalıyev, Elnur Rzayev və Beyrək Rüstəmov canlandırıb.

Hekayə belə başlayır: "Söhbət gəzirdi ki, sahildə təzə adam peyda olub - it gəzdirən xanım. Yaltada yaşamasının iki həftəsi tamam olmuş, üzü-gözü buralara alışan Dmitri Dmitriç Qurov da başladı təzə gələnlə maraqlanmağa".

Kimdir Qurov? Hekayənin özündə olduğu kimi daim xiffət çəkən iki personajdan biri. Yaşı qırxı haqlamış, filologiya üzrə təhsil almış, hələ tələbə ikən imkanlı ailənin qızı ilə evlənmiş, qadınlarla macəralarından, yemək-içməkdən, klubda gecələməkdən vaxtsız qocalmış, on iki yaşlı qızı, iki gimnazist oğlu olan bank işçisi. Lakin hər şey bundan ibarət deyil. Qurovun iki həyatı var: Üzdə olan və hamıdan gizlətdiyi. Onun üzdən olan həyatının dost-tanışından heç bir fərqi yoxdur. Bu həyatı hamı görür və normal qəbul edir. Digər həyatı isə onun daxili aləmini ifşa edir. Qurovun Anna Sergeyevna ilə münasibətində bu daha çox sezilir.

Bəs kimdir Anna Sergeyevna? Peterburqda doğulsa da, Saratovda ruslaşmış almanın, lakey məmur Didderitsin xanımı, qisməti ilə barışmış, ailə sədaqətini qoruya bilmədiyi üçün peşiman olan, Qurovun deyimi ilə bununla bəlkə də özünə bəraət qazandırmağa çalışan, günaha batmaqdan qorxan fağır qadın.

Hekayədə olduğu kimi səhnədə də 1860-cı illərin rus mədəniyyəti, rus elitasının ruhu hiss olunur. Tamaşa qaranlıq zalda qatarın səsi ilə başlayır. Gözlərini yuman tamaşaçı özünü qatarın içində hiss edir. Hər saniyə qatar sanki səhnəyə daha da yaxınlaşır...

Verne pavilyonunda oturmuş Qurov (Nurlan Rüstəmov) bəstəboylu, başına beret qoymuş bir qadının sahildə itiylə gəzişdiyini görür. Aktyor Qurovun özündən razı, qadınlara yuxarıdan aşağı "alçaq irq" kimi baxan obrazını qüsursuz canlandırır. Lakin bütün bunlara baxmayaraq hekayədə də yer aldığı kimi Qurovda özünü qadınlara sevdirən onları yoldan çıxardan sezilməz bir cazibədarlıq vardı. Bunun səbəbini özü də anlamırdı. Düşünürdü ki, qadınlar ona deyil, xəyallarında yaratdıqları adama aşiqdirlər. Qurov (N.Rüstəmov) qadın irqinə qarşı çox acımasızdır. Lakin başda daha bir macəra başa çatdı kimi qəbul etdiyi sərbəst sevgi münasibəti, sonradan onun ən yüksək faciəsinə çevirilir. Anna Sergeyevnanın həlim, həssas, zərif ruhu Qurova təsir edir, onun kübarlığı və incəliyinə vurulur. Anna Sergeyevna onun yuxusuna girmir, kölgə kimi onun arxasınca gəzir, onu izləyir. Gözünü yumanda onu diri kimi görür, kitab şkafından, küncdən ona baxır, Qurov Anna Sergeyevnanın nəfəsini duyur, onun paltarının xoş xışıltısını eşidir. Leyla Atayeva Anna Serqeyevanın hekayə irəlilədikcə özünü daha da büruzə verən, durumun get-gedə ciddiləşdiyinin fərqinə varan, natamam xarakterini peşəkarlıqla tamaşaçıya çatdırır. Onun səs tonundan, mimikalarından nə qədər narahat və nə istədiyini tam anlamayan bir qadın olduğunu estetik ifadə edir. Səhnədə Anna Sergeyevnanın ağzından eşitdiyimiz son söz "gəlirəm", Qurovun isə "gözləyəcəm" olur. Amma, nə Anna Sergeyevna gəldi, nə də Qurov gözlədi...

Bu nüansları ilə "İti gəzdirən xanım" dünya ədəbiyyatının məhəbbət haqqında ən yaxşı hekayələrindən biri hesab olunur.

Qadınları "alçaq irq" adlandıran Qurovun bəsid macərası çarəsiz məhəbbətə dönüşür. Bir-birlərinə kədər bəxş edən və bu kədərdən xoşbəxt olan cütlük necə davranmalı olacaqlarını bilmirlər. Əslində isə həm birlikdə, həm ayrılıqda yenə də bədbəxtdirlər. Səhnənin sonunda Anna gələcəyini söyləyib geri dönməyəndə, Qurov isə qısa bir müddət ərzində çarəsiz gözlədiyi zaman bütün kədərini və aldanmışlığını tamaşaçıya sadə və kiçik bir baxışla ötürməyi bacarır. Bu baxışın arxasında qəfil haqlanmış sevgi, daxilinə hakim kəsilmiş, onu məhvə sürükləyən faciəvi məhəbbət dayanır.

Sonda onu da onu qeyd edim ki, əksər teatrlardan fərqli olaraq, Pantomima da tamaşaçı ilə aktyor arasındakı məsafə çox yaxındır. Belə olduğu halda aktyorun ağrılarını, əzablarını, hiss-həyacanını daha yaxşı duyursan. Özünü sanki tamaşaçı deyil, hər an səhnəyə çıxıb oynamağa hazır olan bir aktyor, yaxud aktrisa kimi hiss edirsən. Səhnədə rəqs edən qəhrəmanların küləyi sənə də vurur. Gördüklərini özünküləşdirir, daha da anlayırsan. Pantomima səhnəsində aktyorla göz-gözə gəlmək çox sadədir. Bu zaman tamaşanın inandırıcılığının qorunub saxlamasında əhəmiyyətli rol oynayır. Tamaşaçı üçün maraqlı olsa da yaxın məsafə aktyorun məsuliyyətini birə-beş artır. O peşəkarlıqla tamaşaçını oyunda olduğuna inandırmağa çalışır. Peşəkar sənətçi tamaşada bir xarakterə həyat verərkən həm həqiqətən o xarakter olur, həm də bunun sadəcə tamaşa olduğunun fərqindədir...

Nigar Orucova

Olaylar.- 2019.- 8-9 oktyabr.- S.10.