“Azərbaycanın sakral coğrafiyası” silsiləsindən Süsəndağ ətəklərinin müqəddəsliyi

(VI məqalə)

Qərbi Azərbaycanın Qazangöl dağından başlayaraq Zəngilan rayonu ərazisində Muşlan Məlikli kəndi yaxınlığında Araz çayına qovuşan

Oxçuçay çayının sol sahilində uzanan Süsəndağ silsiləsinin ətəyindəki qədim kəndlərimizin etnogenezisi (həm bu toponimlərin mənası, həm də bu kəndlərin əsasını qoyan soyların şəcərəsi timsalında) bütünlüklə dini-irfani məna yükü ilə sakral mədəniyyətimizin bir nümunəsidir.

Qədim Zəngəzur mahalının zəngin sakral mədəniyyətinin bütün növ dini-irfani yüklü maddi-mənəvi irsinin tarixi dövlətimizin və xalqımızın keçmişi ilə sıx bağlılığına bölgənin istənilən yerində və yaşayış məskənində rast gəlinir. Mahalın Süsəndağ və Əsgülüm silsilələrinin, Araz və Oxçuçay hövzələrinin, Bartaz (2629 m), Qızqala (1023 m), Ağoyuq (548 m), Ağbiz (854 m), Qaraqanli (1166 m), Gədikli, Ütəli və Çaxmaq dağlarının ətəklərində, Süsənçay, Sobuçay və Ələddin çaylarının əhatəsində əski Alban dini və İslam mədəniyyətinin dini dünyagörüşünü təcəssüm etdirən milli abidələrimiz, eləcə də ziyarət ocaqlarımız, qədim qəbirstanlıqlar və dini-ruhani, irfan xadimlərimiz az olmamışdır.

Ağbiz dağının ətəyindəki və Susən meşəliyinin qoynundakı Yuxarı Yeməzli kəndinin qərbində, 1,5-2 km aralıdakı yalın belində ("Xmelin yeri" adlı sahədə, 50-60-a qədər məzarlıq) qədim Alban qəbirstanlığı, bu kəndlə Orta Yeməzli kəndi arasında (sonuncudan 500 m aralı) yaşı 500-600 ilə çatan "Sufilər qəbirstanlığı" var idi. Ümumilikdə, Yuxarı Yeməzli kəndinin hüdudlarında 13 əski qəbirstanlıq olmuşdur.

1965-1966-cı illərdə "Sufilər qəbirstanlığı"ndan 3 qoç təsfirli qəbir daşları Zəngilan rayon Tarix-Diyarşünasıəq muzeyinə aparılmışdır. Bu qəbirstanlığda hündürlüyü 2-2,5 m olan, hələ bir hissəsi torpağa batan dördkünc hörmə divar salamat qalmışdı, içində 3 sinə daşı olan məzar ilə, ora "Pir yeri" deyilirdi. Yuxarı Yeməzli kəndindən Mələk Mehdiqulu qızı (1880-1970) həmişə fəsəli bişirib bu qəbirləri ziyarət edər və deyərdi ki, bu qəbirlər babalarımızın müqəddəs məkanlarıdır.

Qeyd etmək lazımdır ki, Yuxarı Yeməzli kəndinin şimal-şərqində, 2,5-3 km aralıda tarixi Sufilər kəndinin qədim yurd yerləri (50-60) kollu-koslu, tərəli sahədə qalmaqdadır. Bu kəndin sakinləri Zəngəzur qəzasının bir çox yaşayış məntəqələrinə (Seyidlər, Kurud, Ağakişilər...) yayılmışlar.

Yuxarı Yeməzli kənd sakini Sufi Mustafa (1851-1936) "düz söz danışmağı və yalana qarşı sərtliyi" ilə fərqlənən olub. Bu barədə kəndin ilk filoloji ali təhsilli müəllimi, 30 il orta məktəbin direktoru olmuş Yusif Baba oğlu Babayev (1927-2014) xüsusilə xatırlamışdır.

Sufilər dini-irfani təriqətin "qan-din qohumluğu" ilə bağlı olan Xustub dağının yalçın, çılpar qayalığının ətəyindəki ziyarət ocağı da müqəddəs etiqad yeri idi. Yuxarı Yeməzli kənd sakini Hacı Alməmməd oğlu (1898-1975) üzünü həmişə Sufilər-Xustub pirlərinə tutub dua edərdi:

Ya ala gərdənli Həzrəti-Abbas,

Ya mıxı mismara dondərən,

saili borcdan qurtaran,

Yusifi quyudan qurturan, Ağa,

Ya böyük Allah.

Əlimi tutmuşam ətəyində, əlimi üzmə ətəyindən.

Nəzərini üzmə üstümüzdən...

Sobu dağının (998 m) qoynunda və Sobu çayının sol sahilində, palıd meşələri qoynunda yurdlanan Sobu kəndindən olan Seyid Züleyxa Seyid Qurban qızının (1914-1978) ata ocağı "Seyid Qurban ocağı" elin-obanın ziyarətgahı idi, dini-irfani mərasimlərin keçirildiyi məkan olub. Kəndin günçıxanında, 3 km aralıda, "Vənlik meşəliyi"ndə (vən ağacları üstünlük təşkil edir) çıxan bulağın suyundan kəndin ortasına 1984-cü ildə çəkilmiş bulaq - "Seyid Qurban bulağı" adlanır.

Yuxarıda adı çəkilən Ələddin çayının (Həkəri çayının sağ qolu, bu hidrotoponim nədənsə "Aladin" adlanır) sağ sahilində yerləşən Şamlı kəndi bu baxımdan istisnalıq təşkil etmir.

XI əsrdə şimallı-cənublu Azərbaycan ərazisində məskunlaşmış səlcuq tayfalarının məşhur şamlı boyundan olan qəbilələr Türkiyə, Suriya, İraq, Hindistan, Əfqanısatan... ərazilərində yerləşməklə "Şamlı" toponiminin geniş coğrafi ərazi üzrə paylanmasına səbəb olmuşdur. Bu toponim mənaca mistik-dini ibadətlərin təsvirini, ruhsal duyğuların ifadəsini özündə ehtiva və xalqımızın əski dini dünyagörüşünün zənginliyini ifadə edir.

Azərbaycan Respublikasının Qobustan, Qəbələ rayonlarında Şamlı kəndi, Bakı şəhəri yaxınlığında "Şamlı qəbirstanlığı", Laçın rayonunda Şamkənd kəndi, Naxçıvan MR-da Culfa və Şahbuz rayonlarında "Şamlı dərəsi", "Şamlar" yaşayış yeri, Qərbi Azərbaycanın Mehri, Gorus, Qarakilsə, Basarkeçər, Zəngibasar... nahiyələrində bu mənşəli oyko-etno toponimlər həm də müsəlman-türk mədəniyyətinin tarixini özündə yaşadır.

Zəngilan rayonunun inzibati-ərazi vahidləri sırasında "Şamlı" toponimindən savayı dini-sakral məzmunlu yer adları xeylidir (Məşədiismayıllı, Seyidliər, Pirveys və Hacallı kəndləri; Ağalı kəndində "Lal Pəri ocağı"; Sobu kəndi əslində "Sufi" sözünün dialekt-şivə tələffüzünə əsasən dəyişilmiş teotoponimidir; Məmmədbəyli kəndində e.ə. II əsrdə hündürlüyü 20 m-ə çatan məbəd inşa edilib;...).

Ələddin çayının və eyniadlı dərənin sağ hissəsində yerləşən Şamlı kəndinin (bu kəndin əski soyları Cənubi Azərbaycanın Xudafərin şəhərinin Aşıqlar və Sütən kəndlərində yaşayır) əhalisi də türk fitototeminə-Dağdağan ağacına (müsəlman-türk dünyasının totemi) mistik inam-inanc duyğusu ilə yanaşmış, onu müqəddəs varlıq kim qədul etmiş, inam-etiqadlarının rəmzi kimi ona müxtəlif, rəngli parçalar bağlamaqla dualarının qəbul edilməsinə ruhi inamla bağlı olmuşlar. "Dağdağan piri" kəndin cənubunda, 500 m aralıdakı çılpaq qayalıqda, həm də saqqız ağaclarının əhatəsindədir.

Kəndin şərqində, 1 km aralıda "Kəhriz bulağı"nın üstündə "Pir daşı" müqəddəs ziyarətgah sayılırdı, adətən dini bayramlarda üstündə şam yandırardılar (sal daş parçası bulaqdan 15 m aralı idi, eni-uzunu 2 m, 3m, hündürlüyü 2 m-ə çatardı).

Şamlı kəndinin dini-irfani "Seyid Mahmud ocağı"na qonşu Vənədli, Qaraqoyunlu, Dərə Gilətağ... kəndlərindən, həmçinin Cəbrayıl, Qubadlı rayonlarından da ziyarətə gəlib, burada qurban kəsərdilər. Bu qurbanlar son tikəsinə kimi imkansız ailələrə paylanardı. Ümumiyyətlə, bu ocaqda ayda ən azı iki dəfə qurban kəsilib, hamısı kənd camaatına paylanılardı. Bu işdə kəndin xəlfələrindən olan (dini-irfani mərasimlərin xidmətçiləri) Məhərrəm Ağaqulu oğlunun (1910-2000) zəhməti həmişə xeyirliklə anılmışdır. O da xatırlanır ki, Məhərrəm kişi Xustup dağalrında, Mələk nənə isə Zəngəzur dağlarında "Qazan göl" yaylaqlarında qaçaq Nəbi Alı oğlunu (1854-1896) gördükləri barədə həmişə ürəkdolusu danışardılar.

Qurban kəsilməsinin də xüsusi icrası var idi. Seyid Mahmud əvvəlcə qurbanın sağ ayağını yuyrdu, sonra ona 7 dua oxuyurdu, qurbanın başının altına mis sini qoyulurdu, kəsiləndə qanı kənara tökülməsin, onu təmiz yerə axıdıb üstünü örtürdülər.

Bu ocaqda ayda bir dəfə cümə günü 400 illik "Şəcərə lövhəsi"nin ziyarəti edilərdi. 12 Həzrəti-imam və bu ocağın Seyid soylarının şəcərəsi yazılmış lövhə qara naxışlı "Şamaxı kəlağayısı"na bükülüb saxlanılırdı və dualanaraq məqamına ibadət edilirdi, sonra yerinə qoyulurdu. Qonşu Ələddin, Dərə Gilətağ, Vənədli kəndindən də gələn ziyarətçilər iştirak edirdi.

Seyid Mahmud Seyid Xudayar oğlu (1897-1993) və qardaşı Seyid Həbib (1910-1978) bu müqəddəs ocağın qoruyucuları və davamçıları olmuşlar. Zəngəzur qəzasının nahiyələri və kəndlərində bu ocağa olan dini-mistik inamın və inancın sakral yaddaşı (olayları) barədə el-obanın xatirə deyimləri az olmamışdır.

Şamlı kənd sakini Camal Camalov (1938-2006) Böyük Gilətağ, Dərə Gilətağ və Şamlı kəndlərini əhatə edən "Kommunizm" kolxozunda məsul olduğu texniki təhlükəsizlik qaydalarını pozduğuna görə Naxçıvan şəhər həbsxanasında cəza çəkərkən bir axşam yuxusuna Seyid Mahmud girir, ona deyir:

-Nə yatmısan, dur get evinə.

-Necə gedim, həbsdəyəm axı, Ağa.

-Sənə deyirəm, dur get evinə.

Səhər açılır, gəlib qapını açırlar ki, ...artıq sən azadsan.

Həbsdən kəndə qayıdan Camal altı balalı camışı Ağanın qapısına gətirir, amma Seyid mahmud onu qəbul etmir, apar evinə, uşaqlarına ağartı lazımdır, qabağdan payız-qış gəlir, deyir və nəziri qəbul etmir, bir xoruz kəsən Allah-Təala qəbul edəcək, deyərək onun xətrinə də dəymir.

1950-ci illərin sonlarında Vənədli (bu kəndin əsasını Ordubad nahiyəsinin Vənənd kəndindən köçən ailələr qoyub) kənd sakini Şahsuvar Şamlı kəndinin yolunun qırağında qaratikan kolunun ətrafınadairə çəkib Ağaya deyib ki, kolda gizlənən ilan bu xəttdən kənara çıxmağa qoymasan, sənə inam-iman edəcəm.

Bu olayı söhbət edən Xəlil Şahsuvar oğlu xatırlayır ki, o gündən sonra atam inancıl mömin adama çevrildi.

1978-ci ilin avqust ayında Seyid Mahmud kənddən 5 km aralıda olan meşəlikdən odun gətirməyə gedir, orda bir hadisə ilə rastlaşır. Zəngilan rayonundan gəlmiş "Qaz-51" markalı yük maşını ağacla dolu yoldan çıxıb, dərin, sıldırımlı dərənin qaşında ilişib qalıb, qorxulu bir mənzərə yaradıbmış, adamları da qorxu içində. Ağa ovcuna dua oxuyur, tutur maşını arxadan və sürüsüyə təskinlik verib, sürməyi tapşırır. Maşın heç bir xəta etmədən yola çıxır, təhlükə asanlıqla sövuşur, hamı Ağaya təşəkkür edir.

Xustub və Süsən dağları aydın görünən Qarababa kəndində yaşayan haylar (1972-ci ildə bu kənd boşalıb) qədim Alban məbədinin və dini-ziyarət ocağının yerində (orda müqəddəs Dağdağan ağacı bitmişdi) 1882-ci ildə özlərinə kilsə tikmişdilər. Bu kəndin şimal-qərbində Alban qəbirstanlığı salınmışdı. Qəbirstanlığın girişində sal boz, dördkünc daş (hündürlüyü 1,5 m, eni-uzunu 50 cm olan) xüsusi-mistik təsirə malik idi (bu kəndin şərqində, 3 km kənarda mərmər yatağı yerləşirdi). Alban məbədinin şimal-qərb tinində Yuxarı Yeməzli kəndinin yaşlı sakinləri (Sənubər Mustafayeva (1924-1996), Telli Hüseynova (1855-1975), Abdin Molla Hacı oğlu (1883-1973), Balaxanım nənə (1844-1964)...) bayram-dini mərasimlərdə şam, çıraq yandırardılar, oranı ziyarət edərdilər.

Qarababa kəndinin adı da dini-irfanı məna daşıyır, sakral-ruhsal təriqətin nəticəsində yaranıb.

Zəngilan rayonunun digər kəndlərindəki - Həkəri və Oxçuçay hövzələrində yerləşən yurd yerlərimizin dini-sakral maddi-mənəvi irsi də zənginliyi və əski tarixiliyinə görə xeyli dərəcədə fərqlənməkdədir.

(Yazının hazırlanmasında həm də Zəngilan rayonunun Yuxarı Yeməzli, Şamlı kənd sakinləri Akif Adış oğlu Qurbanovun (1946), Sahib Yusif oğlu Babayevin (1956), Seyid Hüseyn Seyid Mahmud oğlu Xudayarovun (1943), İmamqulu Məhərrəm oğlu Ağaquluyevin (1948) bilgilərindən istifadə edilib.)

Qismət Yunusoğlu,

Bakı Dövlət Universitetinin müəllimi

Olaylar.- 2020.- 30 oktyabr.- 5 noyabr.- S.18.