“Biz başqa dövlətlərin əleyhinə yox, öz

xalqımız üçün birləşməliyik” – Babaxan Şərif

Müsahibimiz özbək yazıçısı, tədqiqatçı, Beynəlxalq Antik Dünya Elmi Akademiyasının doktoru, professor Babaxan Məhəmməd Şərifdir. Müsahibədə yazıçı-publisist Yunus Oğuz da iştirak edib.

1949-cu il may ayının 1-də Özbəkistanın Xarəzm vilayətində anadan olan professor orta məktəbi qızıl medalla bitirdikdən sonra 1971-ci ildə Daşkənd Dövlət Universitetinin filologiya fakültəsinə daxil olub, 1989-cu ildə Daşkənd İdarəetmə və Politologiya İnstutunu bitirib.

Babaxan Məhəmməd Şərif "Muştum" jurnalı və " Daşkənd axşamı" qəzetində müxbir, Özbəkistan nəşriyyat evində bölmə müdiri, Özbəkistan Mətbuat Nazirliyi baş editor- məsləhətçi, Qafur Qulam Nəşriyyatının baş direktoru, Özbəkistan Prezidenti yanında Dövlət və Cəmiyyət Quruluşu Akademiyası nəşriyyatının müdiri vəzifələrini icra edib.

"Şair və Cəmiyyət adamı", "Atəşli sənətçi", "Damcıda yansıyan günəş", "Türkçə danışaq!", "Özbəkçə danışaq", "Azadlıq və mənəviyyat", "Haqdan xalqa", "Türkcə-özbəkcə danışıq kitabı", "Ağıl oyunları", "Mən gedirəm eşq yoluna", "Özbəkcə-azərbaycanca lüğət" kitablarının və bir sıra türkcədən özbək dilinə, Azərbaycan dilindən özbək dilinə və özbək dilindən türkcəyə tərcümə əsərlərin müəllifidir.

- Babaxan müəllim, Azərbaycan və Özbəkistan arasındakı ədəbi əlaqələr bu gün hansı durumdadır?

- Bu münasibətin kökü çox köhnə zamanlara dayanır, Nizamidən başlanır. Nizami dünyada fars dilində "Xəmsə" yazan ilk şairdir. Türk olmasına baxmayaraq, fars dilində yazıb. Çünki, sifariş elə idi. Nizami sadəcə türk dünyasına deyil, bütün dünyaya ədəbiyyat sahəsində böyük təsir göstərdi. Nizami 1209-cu ildə rəhmətə gedəndən illər sonra - 1441-ci ildə Əlişir Nəvai dünyaya gəldi. Çox böyük şair idi. O zamandan sonra "Xəmsə" yazan oldu? Bəli, türk əsillilər də, fars əsilli Əbdürrəhman Cami də "Xəmsə" yazdılar. Nəvai Nizamiyə çox böyük dəyər verirdi. Onun haqqında deyirdi: "Bu meydanda sanma kolaydır durmak, Nizami ile pençe pençeye vurmak". Yəni, Nizami ilə bəhsləşmək, onun kimi yazmaq çətindir. Amma türk dilində ilk olaraq "Xəmsə" yazan Nəvaidir. Buna görə Nəvainin ətəyində namaz qılmaq olar, böyüyümüzdür.

Bu yaxınlarda Əlişir Nəvai "Xəmsə"-si özbəkcədən Azərbaycan dilinə çevrildi. Bu Ramiz Əsgərin böyük işi idi. Bilirsiniz, keçən il həm Nizaminin, həm Nəvainin anma ili idi. Bu böyük adət-ənənələr həm Azərbaycanda, həm Özbəkistanda qeyd edilmişdir. Biz bununla çox qürur duyuruq. Daha sonra Füzuli yolu ilə getsək, Füzuli Nəvaidən təsirlənmişdir. Çox böyük şairlər var.

XIX əsrdə bizdən öncə Azərbaycanda realistik ədəbiyyat formalaşdı. Bunun da bizə təsiri oldu. Bizim yazarlarımız da Azərbaycan yazarlarından təsirlənmiş, milləti maarifləndirmək, elmləndirmək üçün çalışmışlar. İlk növbədə xalqı maarifləndirmək lazımdır. Çünki elmli adam hər şeyi başa düşər. Buna görə bu təsirlənmə işi uzun müddət davam etmişdir.

Daha XX yüzilliklərə gəlsək, Azərbaycan və Özbəkistan arasındakı ədəbi əlaqələr bu dövrdə daha da sürətləndi, şəxsi dostluqlar yarandı.

1950-ci illərdə Azərbaycana Qulamhüseyn gəldi, hazırda rəhmətə gedib. Onun bir qızı var idi, Özbək-Azərbaycan əlaqələri haqqında çox gözəl bir tədqiqat aparıb, dissertasiya yazdı və daha sonra kitab çap etdi. Bu çox böyük hadisə oldu. Bu bir körpüdür, sevgi körpüsü. İnsanları sevə bilərsiniz, sevmək çox önəmlidir, bu ayrı. Amma sevdirmək başqadır.

- Qeyrət Məcid (Özbəkistan Yazıçılar birliyinin müdür müavini- red.) müsahibəsi zamanı bildirdi ki, ortaq türk dilinin yaranması üçün özbək əsərlərin Azərbaycan dilinə, Azərbaycan əsərlərinin özbək dilinə tərcümə olunması lazımdır. Siz necə düşünürsünüz, ortaq türk dövlətlərinin yaranması üçün başqa nələr etmək lazımdır?

- Bunu həm siyasi, həm iqtisadi, həm də mədəniyyət baxımdan inkişaf etdirmək lazımdır. Hazırda inkişaf da etmişdir. Bilirsiniz, Türk Dövlətləri Təşkilatları qurulub...

Yunus Oğuz:

- Babaxan müəllim ilə Daşkənddə akademiklərin yanına gəlmişdik. Mən deyirəm, Əmir Teymur türkdür. O deyir, yox, özbəkdir. Dövlət səviyyəsində keçirilən tədbirdə aləmi bir-birinə vurmuşduq. Adam özü yazıb ki, mən türkəm. Biz onu türk edə bilmirdik. İndi Allaha şükür, hamısı deyir biz türkük, Turan bizik.

Babaxan Şərif:

- Bizim damarımız birdir. Dilimiz, adət-ənənələrimiz, dinimiz birdir, tək millətik. Amma illər boyu müstəmləkəçilər bizi ayırdılar. Bir-birini anlamaz hala gəlsinlər deyə, türk dövlətləri arasına divar hördülər.

1926-cı ildə Birinci Türkoloji Qurultay keçirildi və orda ortaq türk dünyasının liderləri, alimlər iştirak edib, ortaq əlifba çıxartdılar. 1929-cu ildə türk dövlətləri latın əlifbasına keçdi, çox gözəl əlifba idi. Biz təxminən 10 il bundan istifadə etdik. Stalin gördü ki, türk dövlətləri bir-birini anlamağa, birləşməyə başladı. Bunu Moskvaya parçalamaq lazım idi. Amma sadəcə türk dövlətlərinin əlifbasını dəyişdirdi. Bu əlifbanı elə bir hala gətirdi ki, kiril əlifbası ilə bir-birini anlamaz hala gəldilər. Latınca çox yaxşı başa düşürdülər. Məsələn, azərbaycanlılar "gəl", türklər "gel", biz "kel" oxuyurduq.

Latın əlifbası dövründə Azərbaycanda çox yaxşı münasibətlər var idi. Məsələn, başqa dövlətlər arasında problemlər çıxmış ola bilər. Amma Azərbaycan ilə Özbəkistan arasında heç vaxt problem yaşanmayıb...

Yunus Oğuz:

- Özbəkistan 3 ölkədən biridir ki, Azərbaycana görə Ermənistanda hələ də səfirlik açmayıb.

Babaxan Şərif:

- Özbəkistan hər zaman Azərbaycanın yanında olub. Birinci Qarabağ savaşında Özbəkistan BMT-dən 4 əsas çıxartdı. Ərazi bütövlüyü və işğalçı əsgərlərin ordan çıxarılması haqqında 4 əsas var. Özbəkistan bunu belə dedi, ərazi bütövlüyü saxlanılmalıdır. Özbəkistan tək türk ölkəsidir ki, Ermənistanda səfirlik açmayıb. Ümumilikdə 3 ölkə - Pakistan, Özbəkistan və İsrail Ermənistanda səfirlik açmayıb.

Biz bir ananın, bir atanın övladlarıyıq. Birimizə Azərbaycan, birimizə türkmən, birimizə özbək adı qoyulub. Amma zaman keçdikcə tək Türküstanı 1925-də parçaladılar.

Yunus Oğuz:

- 1936-cı ildə Basmaçılar hərəkatı var idi. Onlar da sovetlərin əleyhinə olan dəstə idilər. Biri gəlir, partiya qəbul olunur. Soruşurlar, Basmaçı olmusan? Deyir, yox. İkinci gəlir, soruşurlar nə dedin? Deyir, yox. Üçüncü gəlir, deyirlər, Basmaçı olmusan? Deyir, hə. Çıxır çölə, soruşurlar nə dedin? Deyir, dedim Basmaçı olmuşam. Deyirlər deməyəydin. Deyir, necə deməyim? Birinci katib özü mənim kur başçım olub.

Babaxan Şərif:

- Bizim ədəbi münasibətlərimiz çox gözəl inkişaf etmişdir. Məsələn, Azərbaycan dilindən çevrilən kitabları deyə bilərik. Günümüzdə 100-dən çox azərbaycanlı yazıçının kitabları özbək dilinə çevrilmişdir. Azərbaycan dilinə böyük məhəbbət var.

Hüseyn Cavidin əsərləri XX əsrin 20-ci illərində, daha dəqiq, 1923-də Özbəkistan səhnə və teatrlarında tamaşalara qoyulurdu. "İblis", "Topal Teymur" və digərləri. Tamaşalara o qədər adam gəlirdi ki, ayaqda izləyirdilər. "Arşın Mal Alan" məsələn, Özbəkistanda çox məşhurdur.

Çox önəmli bir məqamı demək istəyirəm. 1941-ci il Əlişir Nəvainin 500 illiyi qeyd edilməli idi. Müharibə dönəmində hazırlıq başlamışdı. Amma o zaman hələ müharibə yox idi. Özbəkistandan öncə Azərbaycan Nəvainin kitabını yayımladı...

Yunus Oğuz:

-Babaxan əfəndi, bizdə hələ sovetlərin vaxtından Nəvainin adına 2 qəsəbə var.

Babaxan Şərif:

- Bizdə də Nizami Universiteti var...Baxın, bizdə elə şairlər, yazarlar var ki, milliyyətcə azərbaycanlıdırlar. Bunlardan biri Məqsud Şeyxzadədir. Milliyyətci olduğuna görə repressiyaya uğradı və Daşkənddə yaşamağa başladı.

Biz bir-birimizi çox gözəl anlamışıq və qismətimiz də bir imiş. 30-cu illərdə yüzlərlə ziyalılar burada repressiyaya uğrayıb. Bəlkə bir az kobud bənzətmə olar, sürünü çobansız buraxdılar.

Deyə bilərəm ki, o dönəmlərdə də festivallar, ədəbiyyat günləri olmuşdur. Amma istiqlaldan sonra bambaşqadır. Bizim ölkə başçılarının görüşməyi, ikisinin dostluğu bizim üçün örnəkdir. Bizim hörmətli Prezidentimiz Şavkat Mirziyayev ilə möhtərəm Prezident İlham Əliyevin dostluğu və aralarında yaratdıqları sevgi-məhəbbətin təsiri çox böyükdür...

Yunus Oğuz:

- Mən ilk dəfə Daşkəndə İslam Kərimovun vaxtında getmişəm. Mənə dedilər ki, iki şeydən danışmaq olmaz - ikisi də İslama aiddir. Bir islam dinindən danışma, bir də İslam Kərimovdan. Qalan nə istəyirsən danış. O vaxt İslam Kərimov gah Azərbaycandan küsürdü, gah barışırdı. Amma Mirziyayev necə yola çıxıbsa, elə də davam edib. Çox gözəl siyasətçidir.

Babaxan Şərif:

- Prezidentlərin görüşməsi və bu siyasi görüşlər çoxlu imkanlar yaradıb. Biz bunlardan istifadə edərək ədəbiyyatımızda, mədəniyyətimizdə çox inkişaf etməliyik. Dediyim kimi, bu günə qədər 100-dən çox azərbaycanlı yazıçının əsərləri Azərbaycan dilindən özbək dilinə tərcümə edilib, yayımlanmışdır.

2007-2009-cu illərdə "XX əsr özbək şeiri antologiyası" kitabı Bakıda yayımlandı. Mən tərtib etdim, Ramiz Əsgər Azərbaycan dilinə çevirdi. Bundan sonra madam ki, bu Bakıda yayımlandı, biz də cavab verməli idik. "XX əsr Azərbaycan şeiri antologiyası"-nı mən hazırladım, Daşkənddə yayımlandı. Bu bizim mədəni həyatımıza böyük təsir elədi.

Biz Azərbaycanla münasibətlərin qorunub, inkişaf etdirilməsinə görə çox şadıq. Azərbaycan bizə necə baxırsa, biz də Azərbaycana elə baxırıq. Qardaşlar arasında mübahisə ola bilər. Amma sevgi varsa, həll olunar. Bir azərbaycanlının ayağına tikan batsa, mənim canım ağrıyar.

Biz Türk Dövləri Birliyini qurduq. Məqsədimiz nədir? Ölkəmizi inkişaf etdirmək, rifahı yaxşılaşdırmaq. Xalqımız daha məsud yaşasın, dünya ölkələri arasında öz yerini tapsın. Demək istədiyim odur ki, biz başqa dövlətlərin əleyhinə deyil, öz xalqımız üçün birləşməliyik.

BMT-nin önündə türk dövlətlərinin hamısının bayrağı dalğalansın... Biz bir olsaq, güclü olarıq. Çünki xarici qüvvələr var, bizim bir olmamızı istəmirlər. Onlara qarşı gəlmək üçün bir olmalıyıq. Güc birlikdədir!

Röyalə Xəyal

Olaylar.- 2022.- 22-28 aprel.- S.8.