Azadlıq aşiqi, istiqlal mücahidi
- XƏLİL RZA
ULUTÜRK
Azərbaycanın böyük şairi Xəlil Rzanın bizim xalqın mədəniyyətinin inkişafında
böyük xidmətləri
var. Onu fərqləndirən mühüm
cəhət yaradıcılığının
milli məzmun, milli ruhla bağlı
olmasıdır... Xəlil
Rza Azərbaycan xalqının milli azadlıq uğrunda mübarizəsinin ön cərgələrində getmiş,
bu mübarizəyə
qalxmış gənclərimizə
həm alim, həm şair kimi, həm də hörmətli bir insan kimi
örnək olmuşdur.
O, daim Azərbaycanın
müstəqilliyi duyğuları
ilə yaşamış,
həyatının şüurlu
hissəsini buna nail olmağa sərf etmiş, böyük xidmətlər
göstərmişdir.
Heydər
ƏLİYEV
Azərbaycan
xalqının Ümummilli
Lideri
...Onun adı
çəkiləndə azadlıq,
istiqlaliyyət fikirləri
adamın ağlına,
qəlbinə dolur. O bir azadlıq carçısı idi. Bir azadlıq təşnəsi kimi qarşısındakı ən
qəddar düşmənə
qarşı hayqırırdı.
İstiqlal eşqilə
hər səddi aşıb keçirdi.
"Davam edir otuz yeddi, daha
kəskin, daha ciddi" deyərək əsarətin "Allahına"
meydan oxuyur, bir azadlıq sevdalısı kimi başını edam kötüyünə qoymaqdan
qorxmurdu. "Azadlığı
istəmirəm zərrə-zərrə,
qram-qram. Qolumdakı zəncirləri qıram gərək! Qıram! Qıram!" - deyə hayqırırdı. Bəli,
bu adam AZADLIQ
AŞİQİ, İSTİQLAL ŞAİRİ XƏLİL
RZA İDİ!...
Xəlil Rza
(1932-1994) Azərbaycan ədəbiyyatının
ən tanınmış,
ehtiram duyulan və sevilən sənətkarlarından biri
idi. Daha çox 60-cı illərdən
ideya və məfkurəli peşəkar
sənətkar kimi parlayan Xəlil Rza özünün "Afrikanın səsi",
"Vətən ya ölüm", "Vyetnam",
"Qəzəb marşı",
"Rədd olun Vyetnamdan, ey qəsbkarlar", "Oğlum
Təbrizə", "Anam
layla çalır"
və bu kimi başqa əsərlərində cəsarətli
fikirlərlə çıxış
etmiş, özünü
azadlıq aşiqi və mücahidi kimi tanıtmışdı.
Şairin "Məndən
başlanır vətən"
çağırışı vətəndaşlıq lirikamızı
və mənəviyyatımızı
zənginləşdirən əbədiyaşar tezis kimi çıxış etmişdir. Onun:
Azadlığı istəmirəm zərrə-zərrə,
qram-qram.
Qolumdakı zəncirləri
qıram gərək!
-
misraları əslində
mübariz və millətpərvər şairin
istiqlal duyğularının
sözdə ifadəsi
idi.
1948-ci ildə "Abşeron" adlı ilk şeirilə ədəbiyyat aləminə
qədəm qoyan Xəlil Rza 1957-ci ildə ilk şeirlər
toplusu olan "Bahar gəlir" kitabı ilə Azərbaycan şeirinə
özünəməxsus yeni
ruh, təravət, sənətkarlıq qüdrəti
və vətəndaşlıq
əzmi gətirir. Onun şeirlərində azadlıq idealı bir vulkan kimi
fışqırır, bir
hayqırtı kimi ortaya çıxır, sarsılmaz iradə və əzmlə üsyana - milli mübarizəyə çevrilirdi.
60-cı illərdən başlayaraq
80-90-cı illərdə milli
azadlıq və mübarizə poeziyasını
davam etdirən istiqlal şairimiz Xəlil Rza bu dövrlərdə başlanan mübarizə hərəkatının öndərlərindən
birinə çevrilir.
Şairin böyük
mabirizə pafosu və məhəbbətlə
yazdığı "Azərbaycan
türkcəsi", "Adımız-soyadımız",
"Gerbimiz-qəlbimiz", "Qanım bayrağımdadır"
və b. əsərlərilə
Azərbaycançılıq məfkurəsini poetik şəkildə yüksək
sənətkarlıqla əks
etdirmişdir. Qüdrətli
sənətkar həmçinin
milli poeziyamızda Əhməd Cavadla başlanan "heraldik poeziya"nı uğurla davam etdirmiş, Azərbaycan milli istiqlal ədəbiyyatına
qiymətli töhfələrini
vermişdir.
Şairin "Heydər dədə - Atatürk" şeiri və Ulu Öndər
Heydər Əliyevlə
bağlı misraları
da Azərbaycan xalqının ümummilli
lideri Heydər Əliyev obrazının mükəmməl ifadəçisinə
çevrilmişdir.
Azadlıq Allahıtək
əyləşib öz
yerində,
Yerin-göyün nuru var peyğəmbər
gözlərində.
Sadəliyi nur
saçır, əzəməti
dərində.
Gedir, polad
çiynində
Kəpəz, Qoşqar boyda yük
Dədə Heydər
- Atatürk!
Şair həm
də 90-cı illər
mübarizə tariximizin
də poetik salnaməsini yazıb.
"Qanımız bayrağımızdadır"
əsərində şair
bu dövrün mübarizə tarixini əks etdirmiş, Ulu Öndər Heydər Əliyevin Naxçıvan dövrü
fəaliyyəti və
Azərbaycan istiqlalına
verdiyi misilsiz töhfələri qürurla
əks etdirmişdir:
Haqqın, islamiyyətin,
türklüyümün qalası
Naxçıvan - Vətənimin şir ürəkli balası!
Orda yaşayır, orda xalqımın nicat yolu -
Dədətürk - Vətən oğlu.
Daim səngər başında,
əzəmətli, mərd,
ulu
Dədətürk - günəş oğlu.
İstər ildırım düşsün,
istər gürşad,
ya dolu
Səngərini buraxmaz Dədətürk
- məslək oğlu.
Xəlil
Rza elin hayqıran səsi idi. 90-cı illərin azadlıq mübarizəsində
onun səsi xalqın səsinə çevrilmişdi. Xəlil
Rza Azərbaycan xalqının yüz illər ərzindəki Xaqani, Fələki, Nəsirəddin Tusi, Nəsimi, Vaqif kimi yenilikçi, üsyankar və taleyi həbslərdən keçən şairlərinin
davamçısı olmaq
qürurunu yaşamışdır. Lefertovo zindanlarında yazdığı
əsərlərlə özünü
bir daha ölməzliyə, xalqın
qəlbindən gələn
azadlıq carçısına
dönüşdürmüşdü. Ermənizmin və sovetizmin ən əzmkar, sarsılmaz, mübariz əleyhdarı idi. Başqalarından fərqli olaraq o qorxmadan, birbaşa fikirlərini ifadə edir, xalqını milli oyanışa çağırır,
mücadiləyə dəvət
edirdi.
Bu İstiqlal şairinin oğlu Təbrizə yazdığı şeirlər
adamı ürəyindən
sarsıdır. Oğlu
Təbrizə yazdığı
ilk şeirində bir məğrur və vətənsevər atanın
oğluna nəsihəti,
xalqının azadlığı
yolunda mücadilə idealı əks edilirdi:
Ən böyük sevincsən, ən müqəddəs qəm,
Məni
od içinə atan Təbrizim.
Üzünə baxanda balam deyirəm,
Adını çəkəndə atam Təbrizim!
İkinci
şeirində isə
Təbrizin itkisindən
doğan bir atanın kədəri, xalqını təmsil edən bir şair
babanın isə məğrurluq duyğuları
var idi. O, ikiyə ayrılmış xalqının
qovuşması arzusu ilə oğluna Təbriz adını qoymuşdu. Və elə bu adla
da oğluna böyük
övladlıq vəzifələri
yükləmişdi elə
bil. Şairin oğlu Təbriz Birinci Qarabağ savaşında atasının
məğrur Təbrizi
kimi döyüşlərdə
igidliklə döyüşərək
qəhrəmanca şəhid
düşmüşdü. O, Təbrizi Azərbaycanla birləşdirə bilməsə
də, Azərbaycanın
bütövlüyü naminə
övladlıq vəzifəsini
bütün şərəfi
və ləyaqətilə
yerinə yetirmişdi.
Bəli, oğlu Təbriz kimi şair də Azərbaycanın azadlığı,
xoşbəxtliyi yolunda
bağrını qan edərək şəhid düşdü sanki. Ata-oğul mənsub olduqları xalqın yolunda canları ilə şərəflə
xidmət göstərib
əbədiyyətə ucaldılar.
Ümumiyyətlə, Xəlil Rza Ulutürkün əsərlərində, bir
sıra şeir və poemalarında bütövlük, birlik və mücahidlik arzuları yer almışdır. Vahid Azərbaycan
mücahidi idi X.R.Ulutürk. Təsadüfi deyildi ki, şeirlərindən birində
belə yazırdı:
XX əsrin önündə hər xalq
Azadlıq fənnindən imtahan
verir!
Şair
"Mənə bənzə"
şeirində isə
Azadlıq Allahının
peyğəmbəri kimi
çıxış edirdi:
İlk Allahım, son Allahım mübarizə,
mənə bənzə!
Doğransam da xıncım-xıncım, zərrə-zərrə,
rizə-rizə
Məramımdı mübarizə! Mənə
bənzə!
Onun şair qəlbinin şah damarında bütöv bir Azərbaycan sevdası axırdı. Şairin tədqiqatçılarından olan Ə.Əsgərlinin
yazdığı kimi:
"Şair bu yolda özünü bütöv Xalq, bütöv Vətən bilir!"
Ümumiyyətlə, şairin "Həsrət", "Səsin
gəlsin, Təbrizim",
"Xudafərin körpüsü",
"Təbrizli şairin
düşüncələri", "İki qardaşın söhbəti", "Ağ
günlərin qaraldımı?!",
"Məktublar gedər-gələr",
"O gün gələcək",
"Dənə gələn
toyuqlar", "Apardı
sellər saranı",
"Məftillə sarınmış
yaralar" və b. şeir və poemalarında Cənubi
Azərbaycan mövzusuna
toxunmuş, o tay-bu tay vətənin ayrılıq həsrəti
və birlik idealından bəhs açmışdır. Şair
misralarından birində
xalqına səslənərək
Təbrizin açılan
sabahlarını qaranlığa
bürüyəcək qara
buludlardan qorumağa çağırırdı:
Siz ey damarlarında yurd sevgisi coşanlar
Bu gün bütün Göndoğan sizə dikib gözünü!
Buludlardan
qoruyaq Təbrizin gündüzünü!
Şair
"Təbrizli şairin
düşüncələri" poemasında da Cənubi Azərbaycan naminə döyünən ürəkləri,
düşünən, qayğılanan
beyinləri "Azadlıq
cəbhəsində məslək
səngəri" hesab
edərək "Vətən
birlik istəyir!"
- deyə bir ideal uğrunda mübarizəyə
səsləyirdi. Şairin
"İki qardaşın
söhbəti" poeması
Cənubi və Şimali Azərbaycanın
ayrılıq kədərini,
iki qardaş həsrətini əks etdirib, ayrılıq dərdini dilə gətirmişdir.
Şair
düşmənin uydurduğu
baş alıb gedən yalanları, sağa-sola səpələnən
iftiraları dilə gətirir və söhbətləri də
Cənubi Azərbaycandan
olan şair qardaşı Söhrab Tahirlə aparır. X.Rza "Ağ günlərin qaraldımı?!"
poemasında Cənubi
Azərbaycanın başı
üstünü alan buludlardan, xəyanət və zəlalətlərin
dəhşətindən söhbət
açmışdır. "Qalx ayağa, Vətənim", "Məni
bir qurd yandırır" poemalarında
da Cənubi Azərbaycanın
istiqlaliyyət taleyi şair S.Tahirə
müraciətlə qələmə
alınmışdır. Vətəninin
bütövlük idealını
poemalarının baş
mövzusuna həsr edən istiqlal şairi X.R.Ulutürk
"Məktublar gedər-gələr",
"O gün gələcək"
kimi poemalarında da Cənubi Azərbaycan həsrətinin bitəcəyinə
və Azərbaycanın
bütövlüyünə nail olunacağına ümidlərini
ifadə etmişdir.
Bütövlük arzusu, həsrət
yanğısı ilə
yanıb tutuşan şair "Dənə gələn toyuqlar" siyasi mövzulu poemasında Cənubi Azərbaycan haqqında qayğı və düşüncələrini əks
etdirmişdir. Vətənsevər
və oyaq şair:
ABŞ dən səpir yenə, Tehran ram ola bəlkə,
Tehran dən səpir yenə Təbriz xam ola bəlkə -
deyə
siyasi münasibəti
və çirkin oyunları ifşa və açıq etmiş, siyasi yalanı, zorakı uyutmanı, saxta sığalı "dən"
predmeti ilə ümumiləşdirərək ifadə etmişdir. İstiqlal coşqulu şairin "Apardı sellər saranı" poeması da öz cəsarəti, qətiyyəti,
coşğulu ruhu, diqtəedici pafosu etibarilə Azərbaycanı
bölən və bölüşdürmək niyyətilə
yaşayan düşmənlərə
qarşı açıq
bir etiraz, üsyan olaraq yazılmışdır. Poemanın
girişində gözəllər
gözəli Sara Azərbaycanın
xoşbəxtliyi, taleyi
kimi rəmzləşdirilərək
onu oğurlayan əllərə qarşı
- iki bölücü
düşmən olan
"Şahənşah bağı"na
və "Qış
sarayı"na nifrət
və qəzəbini hayqırmışdır:
Arpa çayı aşdı-daşdı,
Sel Saranı aldı, qaçdı...
Yox, bunu görməyin Arpa çayından
Kim deyir Saranı sellər apardı?!
Şahənşah bağından, Qış
sarayından
Yurduma uzanan əllər apardı!
Şair
X.Rza bu
və digər poema və şeirlərində
böyük və bütöv Azərbaycanı
bölən, bir eli, xalqı, torpağı, ailələri
ayrı salan, ananı balaya, qardaşı qardaşa, sevgilini sevgiliyə həsrət və intizar qoyan "Gülüstan" müqaviləsi
bağlanandan yurdumuzun
pozulan gülüstanından
bəhs edir, ürəyi qan ağlayıb, gözləri
yaş və dili qəzəb yağdırır. Poema
bölüşdürücülük və işğalçılıq
edən qüvvələrə
nifrət ruhu püskürtməklə bərabər,
həm də gözəl, ümidverici arzularla sonlanır:
Nə həsrət, nə hicran olsun,
Vahid Azərbaycan olsun!
Qoy birləşsin bir can olsun
O sahil də, bu sahil də!
Bu gün
xalqın qəlbində azadlıqsevər,
qorxmaz bir mücahid olaraq bir Xəlil Rza yaşayır. O Xəlil Rza ki, sovet dövrünün ən amansız, güclü dönəmlərində
də azadlıq uğruna savaşırdı,
90-cı illərin İmperiyanın
çöküşü dönəmində
də mücadilə apararaq xalqına azadlıq bəxşi üçün canını
ortaya qoyurdu və qoydu da...
Xəlil
Rza Azərbaycan klassik ədəbiyyatının
ən kamil bilicilərindən, ərəbşünas
alim, ədəbiyyatşünas, tərcüməçi alimlərindən
biri idi. Onun Nizami haqqında
yazdığı möhtəşəm
tədqiqat əsərlərindən
tutmuş tərcümələrinə
qədər nizamişünaslıq
üşün ən
mötəbər mənbələrdən
hesab olunur. Y.Balasaqunlunun "Kutadqu bilig", Nizaminin "Sirlər xəzinəsi" müdriklik
əsərləri və
başqalarını bir
də onun tərcüməsindən oxumaq
elə mənalıdır
ki...
Bəli,
böyük ədəbiyyatşünas
alim, tərcüməçi, amma daha əzəmətli
olan adı, sanı ilə şair Xəlil Rzanı qürurla, sevgi və sayqı
ilə xatırlayırıq.
Ruhun şad olsun ustad!!! "Yan"ları elimizdən
də, evimizdən də "iti qovantək" qovduq... Dədə Heydərin layiqli davamçısı
Müzəffər Ali Baş
Komandan İlham Əliyevin
sərkərdəliyi ilə,
qardaşlarımızın dəstəyi ilə rəşadətli Milli Ordumuz
işğal olunan ərazilərimizi düşmənlərdən
təmizləyib Vətənimizə
qovuşdurdular. Sən
rahat uyu, ustad!...
RAMİZ
QASIMOV
AMEA Naxçıvan Bölməsinin
şöbə müdiri,
filologiya üzrə fəlsəfə
doktoru, dosent
Olaylar.-
2023.- 22-28 sentyabr.- S.18.