“Beyrək” pyesində postmodernlə

antik mətnlərin dialoqu

Xor və yum dekonstruktiv kontekstdə

Postmodernizm bütün sakrallaşmış narrativləri şübhə altına alır, miflərlə, dastanlarla, antik mətnlərlə postmodern oyun quraraq oynayır, onları yenidən şərh və dekonstruksiya edir. Mətnə bu cür postmodern yanaşma müəllifə zamanın doqmatik qavrayışlarından azad olmaq və onun yeni şərhlərini yaratmaq imkanı verir. Azərbaycan postmodern ədəbiyyatında aparıcı mövqedə duran Kamal Abdulla yaradıcılığında bu məqamlar yalnız nəsr və poeziyada deyil, dramaturgiyada da öz parlaq əksini tapır.

Kamal Abdullanın "Kim deyir ki, Simurq quşu var imiş", "Ruh", "Pis kişi", "Yağmurlu gecələr" və "Elə bil qorxa-qorxa", "Bir,iki-bizimki!","Casus", "Şah İsmayıl, yaxud hamı səni sevənlər buradadır" kimi dram əsərləri Azərbaycan postmodern dramaturgiyasının mərkəz xəttini təşkil edən əsərlərdir. Kamal Abdulla yeni "Beyrək" adlı pyesində də "Kitabi Dədə Qorqud" motivlərinə yeni zamanın - XXI əsrin mətn tendensiyaları ilə yanaşaraq postmodern Azərbaycan dramaturgiyasının növbəti nümunəsini yaratmışdır. "Beyrək" dramında ilk diqqəti cəlb edən şaman rəqsidir. Belə ki, qara çadıra etiraz edən Baybura ilə Baybecan dastanda Dədə Qorqudun məsləhəti ilə yetim sevindirməklə, qurban və dua ilə övlad sahibi olurlar. Pyesdə bu məqam bir qədər fərqli təqdim olunur. Kamal Abdulla tanrıdan övlad istəmə ritualına şaman rəqsi də daxil etməklə orijinal dastan mətninin bizə çatan yazılı mətndən daha qədim olduğuna dair mesaj verir: "Qazan. (naiblərə) Gedin, çağırın dədə gəlsin. (Bəylərə) Siz də tanıq olun, o da tanıq olsun. Gəlin, gəlin tanrıya dualar edək. Bəlkə Allah-taala Baybecan bəyə bir qız övlad, Baybura bəyə də bir oğlan övlad verə. Bunlar dəxi muradlarına yetişsinlər. Bəylərdən bir-ikisi səhnədən çıxır. Digər bəylər rəqs edə-edə dua edirlər."

Pyesdə orijinal mətnin incə bir şəkildə dekonstruksiyası bir çox məqamda qarşımıza çıxır. Biz bu yazımızda pyesdə diqqət cəlb edən belə məqamlardan birinin - pyesə milli dramlar üçün qeyri-ənənəvi olan xorun daxil edilməsi üzərində dayanacağıq. Öz kökünü qədim yunan faciəsindən başlayan xor həmin dövrdə əsərdə keçmişin əks-sədası olduğu qədər, gələcəyin xəbərçisi kimi də çıxış edirdi. Daha sonrakı dövrlərdə xor elementinin qədim yunan dramaturgiyasındakı funksiyasında daha az istifadə edilsə da, onun əsərin məğzinə təsir potensialı sonralar da öz əhəmiyyətini saxlaya bildi. Məsələn, Bertolt Brextin "Kuraj ana və uşaqları" əsərində xor hadisələri şərh edir və tamaşanın müharibə əleyhinə mesajını vurğulayırdı. Müasir dramatik mətnlərdə də xor tamaşaçını mətnin alt qatına yönləndirərək geniş sosial və siyasi kontekstlərə diqqət çəkir. Postmodern dramaturgiyada xor tam yeni və gözlənilməz rolda çıxış edərək milli ədəbiyyatda möhkəmlənmiş ənənəvi formanın quruluşunu dekonstruksiya etmək üçün də istifadə edilir. Kamal Abdullanın "Beyrək" pyesində biz xorun əsərin teksturasında yalnız formal element kimi qalmadığını, əksinə əsərə birbaşa müdaxilə edərək müxtəlif funksiyaları yerinə yetirdiyini müşahidə edirik. Əsərin əvvəlində xor Dədə Qorqudun kəlamlarını ifa edir, Baybura və Baybecanla birgə xudaya dua edir.Pyesin kulminasiya nöqtəsinə yaxınlaşdıqca xor daha da aktivləşir, presmologiyaya keçir, gələcək taleyi haqqında Beyrəyə xəbər verir. Maraqlıdır ki, pyesdə qəhrəmanla xorun qarşılıqlı dialoqu da önə çıxarılır. Bu dialoqun yaranmasının səbəbkarı da məhz xor olur. Belə ki, "Beyrək " pyesindəki xor yalnız gələcəyi xəbər verməklə öz işini bitmiş bilmir, qəhrəmana məsləhət vermək üçün onunla birbaşa dialoqa girir. Belə ki, gələcəklə bağlı xorun xəbərdarlığına və Banuçiçəyə sevdasından əl çəkmək məsləhətinə Beyrək qəti şəkildə etiraz edir:

" Xor:

.....

İgid Beyrək!

Bəlkə sən bu sevdadan əl çəkəsən?!

Bir kənara çəkiləsən?!

Bu yolda səni nə gözlər, bilməzsən.

On altı il qürbət eldə həbslərdə çürürsən,

Oğuza geri gəlməzsən.

İgid Beyrək, bəlkə sən

bu sevdadan vaz keçəsən, çəkiləsən?!

Beyrək. (Banuçiçəyə bir daha diqqətlə baxır, sonra Xorun qarşısına gəlir, Xora) Yox! Yox!! Bir dəxi yox!!! Vaz keçməm".

Daha sonrakı bölümlərdə xorun Bayburdla dialoqundan onun nəinki gələcəyi görmək, qəhrəmana məsləhət vermək, hətta əsərdə konflikt yaratmaq funksiyası da meydana çıxır. Casusla birgə nifaq yaratmaq üçün hərəkətə keçən xor bu məqamda əsərin əsas mənfi qəhrəmanlarından birinə çevrilir:

Casus. Olarmı, Bayburd məliyim, sözlə yox, hərəkətlə söyləyim?!

Bayburd. O necə olur?!

Musiqi səslənir. Casus rəqs edir. O rəqs etdikcə...

Xor. Bayburd bəyi, bilirmisən, nələr oldu?!

İç Oğuzda qanlı düyün quruldu.

Beyrək sabah gecə gərdəyə girir

Bayburd. Girsin. Mənə nə?!

Xor. Baybura oğlu Beyrək

sabah gərdəyə girir.

Bir sor kiminlə girir?!

Bu funksiyası ilə xor həm də gələcəkdə baş verəcək İç Oğuz Dış Oğuz konfliktinin də başlanğıcını qoyur, həmin konfliktdə də öz rolunu məharətlə ifa edir. Burada bir məqamı da vurğulamaq yerinə düşər. Xorun pyesdə bu şəkildə aktivliyi antik dramaturgiyadan gələn məqamlarla yanaşı postmodern poetika ilə də əlaqəli bir məqamdır. Klassik dramaturgiyada mövcud olan aktyorlar və tamaşaçılar arasındakı görünməz "dördüncü divar" postmodern dramaturgiyada çöküşə uğrayır və aktyorlar birbaşa tamaşaçılara müraciət, baş verənləri şərh, hətta müəlliflə mübahisə kimi üstünlüklər əldə edirlər.

Əsərin sonunda Dədə Qorqudun yum yumlaması ilə xorun nəğməsi sintez şəklində təqdim edilir. Kamal Abdulla bu məqam vasitəsilə Kitabi Dədə Qorqud boyları ilə yunan mif-dramları arasındakı oxşarlığı poetik element səviyyəsində oxucuya çatdırır.

Beləliklə, postmodernizmdə dramla epik mətnin kəsişmə nöqtəsində insan, eləcə də onun tarixdə, mədəniyyətdəki yeri haqqında yeni narrativ yaranır. Bu narrativ müəllifin ironiya, parodiya və oyundan istifadə edərək xaosda kosmosu axtarmaq cəhdidir. Kamal Abdullanın "Beyrək" pyesində də isə bu postmodern axtarış yalnız epos və dram kontekstində deyil, həm də antik yunan mətni, qədim türk epos ənənəsi və müasir postmodern poetika kontekstində reallaşır. Kulis.az

Elnarə Qaragözova

AMEA Nizami Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutu

"Ədəbi tənqid" şöbəsinin aparıcı elmi işçisi

Fil.f.d., dosent

Olaylar.- 2025.- 18-24 aprel, №13.- S.19.