Qayıdışın memarlığı: Azərbaycanlıların Qərbi Azərbaycana

qayıdış hüququ beynəlxalq hüququn imperatividir

"Hər bir xalqın tarixində elə anlar olur ki, yığılıb qalan ağrı sadəcə ağrı olmaqdan çıxır və qətiyyətə çevrilir. On illərlə diplomatik öhdəliklərin, tarixi məcburiyyətlərin içində sıxışıb qalmış yaddaş birdən-birə siyasi enerjiyə çevrilir.

Uzun illər ərzində torpaqlarımız Qarabağda işğal altında olduğu dövrdə Qərbi Azərbaycan - İrəvan, Zəngəzur, Göyçə məsələsi yalnız milli yaddaşımızın yarası kimi qalırdı. Dövlətin bütün diqqəti bir hədəfə yönəlmişdi - ərazi bütövlüyünü bərpa etmək. İndi isə fərqli, mənəvi cəhətdən çətin, lakin qaçılmaz bir mərhələ başlayır: doğma torpaqlarına qayıdış mərhələsi. Bu qayıdış hərb yolu ilə deyil, sülh yolu ilə, hüquqa əsaslanan, ləyaqətli və XXI əsrin prinsiplərinə uyğun bir şəkildə olmalıdır." Bu sözləri Olaylar.az-a açıqlamasında siyasi sərhçi Elçin Alıoğlu deyib:"

Bəzi dairələr bu prosesi guya ərazi iddiası kimi təqdim etməyə çalışırlar. Halbuki, söhbət sərhədlərdən yox, insan hüququndan - xalqın öz ata-baba torpaqlarına qayıtmaq haqqından gedir. Bu, dövlətlərarası çəkişmə deyil. Bu, ədalət ilə XX əsrin etnik mühəndisliyi arasında mübarizədir. Bu, tarixi həqiqətin, zorla silinmiş bir xalqın haqqının bərpası uğrunda mübarizədir.

Ona görə də "Qayıdış" konsepsiyasında səslənən əsas prinsip təsadüfi deyil: "Biz ora tankla qayıtmayacağıq. Biz ora maşınla, pasportla, beynəlxalq normalara əməl edərək qayıdacağıq. Amma qayıdacağıq, çünki bu bizim həm tariximizin, həm də qanunun bizə verdiyi haqqdır". Bu sözlər şüar deyil. Bu, gələcəyin kodudur - illərlə davam edəcək siyasi proqramın təməlidir.

Faciənin miqyasını anlamaq üçün emosiyaları bir kənara qoyub, faktlara müraciət etmək lazımdır - dəyişməz, danılmaz faktlara.

Qərbi Azərbaycan nə simvol, nə metafora, nə də mifdir. Bu, əsrlər boyu türkdilli azərbaycanlıların yaşadığı real coğrafiyadır. 1828-ci il Türkmənçay müqaviləsindən sonra ləğv edilən İrəvan xanlığı əsasən azərbaycanlılardan ibarət idi. Bu, tarixi şərh məsələsi deyil, demoqrafik reallıqdır.

Amma faciənin əsası - məhz sürgün tarixidir. Burada biz tək bir hadisə ilə yox, yüzillik planlı bir proseslə üz-üzəyik.

İlk zərbə 1905-1906-cı illərdə endirildi - azərbaycanlılara qarşı təşkilatlanmış qırğınlar baş verdi, minlərlə insan öz yurdundan didərgin salındı. Növbəti dalğa 1918-1920-ci illərdə gəldi - daşnak hökuməti dövründə Zəngəzur, Qaregin Njde rəhbərliyində etnik təmizləmənin sınaq meydanına çevrildi. Orada baş verənlər lokal faciə deyildi - bir bölgənin tək bir etnos üçün "yenidən qurulması" idi.

Lakin ən amansız mərhələ 1948-1953-cü illərə təsadüf edir. SSRİ Nazirlər Sovetinin 4083 saylı qərarı əsasında 100 mindən çox azərbaycanlı "rəsmi şəkildə" Ermənistan SSR-dən deportasiya edildi. Guya diasporadakı ermənilərin "vətənə qaytarılması" adı altında Göyçə və Zəngəzurun dağlıq kəndlərində yaşayan azərbaycanlılar Mil və Muğan düzlərinə köçürülürdü. İqlimə alışa bilməyən minlərlə insan xəstəlikdən, aclıqdan və ağır şəraitdən həyatını itirdi. Bu, sadəcə məcburi köçürülmə deyildi - bu, nəticələri ilə ölüm hökmü idi.

Son, "final" akt isə 1988-1991-ci illərdə baş verdi. 250-300 min azərbaycanlı Ermənistan ərazisindən qovuldu. Bu, sovet dövrünün sonundakı ilk etnik təmizləmə idi - və sonrakı müharibələrin başlanğıcını qoydu.

Rəqəmlər hər bir bəyanatdan daha güclü danışır. 1828-ci ildə İrəvan əhalisinin təxminən 75 faizi azərbaycanlı idi. 1897-ci ildə bu rəqəm 43 faizə düşdü. Stalin dövrü deportasiyasından sonra 3-5 faiz. 1990-cı ildə - sıfır. Bu, "təbii proses" deyildi. Bu, planlı şəkildə həyata keçirilmiş etnik silinmə idi.

Bu gün Ermənistan öz monoetnikliyini guya "mədəni nailiyyət" kimi təqdim edir. Halbuki XXI əsrdə monoetniklik zorla yaradılıbsa, bu, qürur deyil - sübutdur. Bu, çoxmədəniyyətliliyin məhv edildiyinin etirafıdır.

Tarix göstərir ki, yaddaşı sonsuza qədər sıxışdırmaq mümkün deyil. O, bir gün siyasi iradə kimi geri qayıdır. Məhz bu mərhələdə Azərbaycanın yeni tarixi başlayır - qayıdış hüququ artıq təkcə mənəvi borc deyil, milli strategiyanın ayrılmaz hissəsidir.

Beynəlxalq diplomatiya aləmində hüquqi arqumentlər bəzən ən güclü ordulardan da təsirli olur.

Onları nə susdurmaq, nə görməməzliyə vurmaq, nə də siyasi "müvafiqlik" naminə ləğv etmək mümkündür. Qərbi Azərbaycana qayıdış hüququna həsr olunmuş konfransda Bakının nümayiş etdirdiyi hüquqi mövqe də məhz bu sarsılmaz məntiqin bariz nümunəsi idi. Beynəlxalq hüquq üzrə aparıcı mütəxəssislərin çıxışları bir həqiqətdə birləşirdi: azərbaycanlıların ata-baba torpaqlarına qayıdış tələbi revanşizm deyil, beynəlxalq hüquqla təsbit olunmuş fundamental insan haqqıdır. Bu, yüzlərlə məhkəmə qərarı və dünya təcrübəsi ilə təsdiqlənmiş bir prinsipdir.

Azərbaycanın hüquqi mövqeyinin dayaqları üç bünövrə üzərində qurulub - tarixin özülü qədər möhkəm olan sütunlar üzərində.

Birinci sütun - 1948-ci il Ümumdünya İnsan Hüquqları Bəyannaməsidir. Onun 13-cü maddəsi elə aydın şəkildə formalaşdırılıb ki, sanki məhz bizim vəziyyətimiz üçün yazılıb: "Hər bir insan istədiyi ölkəni tərk etmək və öz ölkəsinə qayıtmaq hüququna malikdir". Bu, imtiyaz deyil, təbii, ayrılmaz hüquqdur - yaşamaq və azad olmaq qədər fundamental. Azərbaycanlıların zorla qovulması, onlara inzibati təzyiqlərlə vətəndaşlıqdan imtina etdirilməsi bu hüququ ləğv etmir.

Onlar öz torpaqlarında yaşamaq haqqını nə tarixi, nə də hüquqi baxımdan itirməyiblər.

İkinci sütun - mülkiyyət hüququ və beynəlxalq restitusiya mexanizmləridir. 1980-ci illərin sonundakı qaçqınlar evlərini tərk edərkən arxalarında sənədsiz getmirdilər. Hər birinin əllərində o dövrün sovet qanunvericiliyi ilə verilmiş rəsmi sənədlər, orderlər, mülkiyyət təsdiqləri var idi. Etnik əsasla aparılmış istənilən müsadirə beynəlxalq hüquqda etibarsız sayılır. Bunun presedenti artıq mövcuddur - "Çırağov və digərləri Ermənistana qarşı" işi. Avropa İnsan Hüquqları Məhkəməsi bu işdə açıq şəkildə bəyan etdi ki, Ermənistan tərəfi azərbaycanlıların mülkiyyət hüquqlarını pozmaqda məsuliyyət daşıyır. Həmin qərar gələcək qayıdışın hüquqi bünövrəsinə qoyulmuş möhkəm bir daşdır.

Üçüncü sütun - beynəlxalq təcrübədir. Qarşı tərəf deyə bilər ki, çox zaman keçib. Amma beynəlxalq hüquqda etnik əsaslı deportasiyalara görə "müddət bitməsi" anlayışı yoxdur. Dünya bunu dəfələrlə sübut edib - Balkanlarda Dayton sazişi bütün tərəfləri qaçqınların geri qayıdışını təmin etməyə məcbur etdi. Kiprdə yunan və türk kiprlilərin mülkiyyət hüquqları adanın bölünməsinə baxmayaraq tanınır. Fələstində BMT-nin 194 saylı qətnaməsi onillərlə qayıdış hüququnu təsdiqləyir. Gürcüstanda beynəlxalq ictimaiyyət abxaz və tsxinval qaçqınlarının geri dönməsi tələblərini dəstəkləyir.

Belə olan halda, əgər Qərb ermənilərin Qarabağa, gürcülərin Abxaziyaya, bosniyalıların öz kəndlərinə qayıtmasını tələb edirsə, nə üçün Zəngəzurdan, İrəvandan qovulmuş azərbaycanlılara eyni hüquq tanınmamalıdır? Cavab aydındır: tanınmalıdır. Əks halda, bu, artıq hüquqi yox, mənəvi və siyasi ikili standartların göstəricisi olar.

Heç bir xalq öz mədəni mühiti olmadan yaşaya bilməz. Ev yalnız divar deyil - o, məsciddir, qəbiristandır, ata bağıdır, qədim körpüdür, nəsillərin dilində səslənən toponimdir. Evi yandırmaq olar, amma mədəni yaddaşı başqa cür məhv edirlər - sistemli, planlı, izləri silməklə.

Müasir Ermənistan ərazisində baş verənləri başqa cür adlandırmaq mümkün deyil - bu, total mədəni soyqırımı idi. XX əsrin əvvəllərində İrəvan quberniyasında üç yüzdən çox məscid fəaliyyət göstərirdi. Yalnız İrəvan şəhərində səkkiz məscid var idi. Bu gün onlardan yalnız biri qalıb - Göy məscid. Amma o da təhrif olunur: guya "fars abidəsi" kimi təqdim edilir, sanki türk mədəni irsini bir qələm zərbəsi ilə silmək olar.

Dağıdılmış qəbiristanlıqlar burada neçə əsr azərbaycanlıların yaşadığını danışa bilmir. Uçurulmuş türbələr turistlərə bu şəhərləri kimlərin saldığını izah edə bilmir. Təhrif olunmuş toponimlər isə torpağın yaddaşını dəyişdirməyə çalışır. Basarkeçəri "Vardenis", Cəlaloğlunu "Stepanavan", Hamamlıyı "Spitak" adlandırırlar.

Bu, sadəcə adların dəyişdirilməsi deyil - yaddaşın cərrahiyyəsidir, regionun tarixi toxumasını süni şəkildə yenidən biçmək cəhdidir.

Qayıdış hüququ yalnız insanların qayıdışı demək deyil. Bu, həm də mənanın, mədəniyyətin, memarlığın və ən əsası, tarixi adların qayıdışıdır. Bakıdakı erməni kilsəsi bu gün toxunulmadan, bərpa olunmuş şəkildə durur.

Amma Ermənistanda azərbaycanlı mədəni irsinin bütün izləri ardıcıl, məqsədyönlü və amansız şəkildə silinib.

Bakının əsas mesajı son dərəcə aydındır: söhbət sərhədlərin dəyişdirilməsindən və ya Ermənistanın suverenliyinə iddiadan getmir. Məqsəd - dinc birgəyaşayış üçün şərait yaratmaqdır. Məhz buna görə Qərbi Azərbaycan İcmasının strategiyası siyasi təzyiq üzərində deyil, humanizm prinsipləri üzərində qurulub.

Birinci prinsip - təhlükəsizlikdir.

Qayıdış yalnız beynəlxalq təhlükəsizlik zəmanətləri ilə mümkündür, çünki Ermənistan özü azərbaycanlıların fiziki təhlükəsizliyini təmin etmək qabiliyyətində olmadığını artıq sübut edib. BMT-nin himayəsi altında beynəlxalq müşahidə və ya polis missiyası təşkil edilə bilər ki, repatriantların sıx yaşadığı ərazilərdə hüquqi qayda-qanun təmin olunsun.

İkinci prinsip - reinteqrasiyadır. Azərbaycanlılarla ermənilər əsrlər boyu bir-birinə qonşu, dinc şəkildə yaşamışlar. Radikal millətçilik ideyaları meydana çıxmazdan əvvəl bu bölgə multikultural bir məkan idi. Tarixi kontekst dəyişsə də, sosial toxuma yenidən bərpa oluna bilər - yetər ki, onu yenidən parçalamağa cəhd göstərilməsin.

Üçüncü prinsip - güzgü yanaşmasıdır.

Əgər Fransa və ABŞ bu qədər israrla Qarabağdan köçmüş ermənilər üçün beynəlxalq mexanizmlərin yaradılmasını tələb edirlərsə, eyni prinsip Zəngəzurdan qovulmuş azərbaycanlılara da şamil olunmalıdır. Qərbi azərbaycanlıların hüquqları tanınmadan əldə olunacaq sülh nə tam, nə dərin, nə də davamlı ola bilər.

Bəzi məsələlər var ki, onlar milli maraqların hüdudlarını aşır. Azərbaycanlıların qayıdışı da məhz belə məsələlərdəndir.

Birincisi - regional sabitlik amilidir. Qorxu və fobiyalar içində qapanmış monoetnik Ermənistan Cənubi Qafqaz üçün dalan deməkdir. Qərbi azərbaycanlıların bu məkanda yenidən məskunlaşması bölgədə təbii sabitləşdirici faktor yaradacaq, ultra-millətçiliyə qarşı sağlam sosial balans formalaşdıracaq.

İkincisi - kommunikasiya xətlərinin açılmasıdır.

Zəngəzur dəhlizi Azərbaycanı həm Naxçıvan, həm də Türkiyə ilə birləşdirən həyati arteriyadır. Burada yerli azərbaycanlı əhalinin varlığı regionun infrastruktur təhlükəsizliyini təmin edəcək, tranzit proseslərini proqnozlaşdırıla bilən və sabit edəcək. Bu isə təkcə Bakı və Ankara üçün deyil, qlobal oyunçular üçün də iqtisadi baxımdan faydalıdır.

Üçüncüsü - bu, ədalət presedentidir. Azərbaycanlıların qayıdış hüququnu dəstəkləmək - beynəlxalq hüququn dinindən, irqindən və siyasi rəğbətindən asılı olmayaraq hamı üçün eyni işlədiyini sübut etmək deməkdir. Bu, Qlobal Cənubun Qərb institutlarına etimadını bərpa etmək üçün real imkandır - uzun illərdir "seçmə ədalət"də ittiham olunan o institutlara.

... Əgər əvvəllər Bakıdan izahat tələb olunurdusa, indi Azərbaycan özü irəli gedir - hüquqi, mənəvi və tarixi cəbhələrdə. Bu, insan hüquqlarının etnik seçkiliyə, beynəlxalq konvensiyaların unudulmaya, ədalətin qorxuya qarşı hücumudur.

Qayıdış hüququ romantik arzu deyil. Bu, siyasi məqsəddir. Və Qarabağın azad edilməsi təcrübəsi göstərdi ki, bu məqsədə doğru qətiyyətlə və ardıcıllıqla irəliləsən, o, gerçəkliyə çevrilir.

Beynəlxalq institutlara müraciət isə ümidsizlik jesti deyil, əməkdaşlıq təklifidir. Qoy BMT, Avropa Şurası, ATƏT öz missiyalarını göndərsin. Qoy onlar dağıdılmış məscidləri, yerlə-yeksan edilmiş qəbiristanlıqları, yoxa çıxmış evləri görsünlər.

Qoy qeydiyyata alsınlar - sabah qaytarılmalı olacaq mülkiyyəti sənədləşdirsinlər.

İrəvana gedən yol ailələrin geri dönmə karvanı ilə yox, sənədlərlə, ekspert rəyilə, siyasi iradə və inamla başlanır. Çünki vətən xəritədən silinsə belə, yaddaşdan silinmir.

Biz qayıdacağıq. Revanş istədiyimiz üçün yox. Tarixin, hüququn və vicdanın bizə yüklədiyi borcu yerinə yetirmək üçün.

Qərbi Azərbaycan - bu, keçmişin xatirəsi deyil, gələcəyə çevrilməyə məhkum bir yaddaşdır."

İbrahim Məmmədli

Olaylar.- 2025.- 12-18 dekabr, №43.- S.7.