Sirli qala - Qız qalası

Unikal memarlıq incisi təhlükədədir

Üzərindən əsrlər, illər keçməsinə baxmayaraq, Qız qalasının tarixi hələ də bizlər üçün sirr olaraq qalır. Bu günə qədər bu abidə ətrafında müxtəlif versiyaların irəli sürülməsinə baxmayaraq, onun nə zaman və hansı məqsədlərlə tikilməsi dəqiq məlum deyil. Sadəcə ortada müxtəlif versiyalar var. Bəzi alimlərin qənaətincə, bu qala hərbi və müdafiə təyinatlı olub, Azərbaycanın şimal sərhədlərindən-Dərbənd qalasından başlanan bütöv bir hərbi-müdafiə tikililəri komplekslərinin bir hissəsidir. Gilgilçay müdafiə istehkamları kompleksi dənizdən başlanırdı. Çıraqla dağlardakı böyük qüllə ilə başa çatan bu sədd boyunca çoxlu qalalar ucaldılmışdı. Lakin alimlər hələ də Qız qalasının sirlərini aça bilməyiblər. Məsələn, bu qalanın daha əvvəl tikilməsi barədə faktlar var. Bir sıra arxeoloqların fikrincə, Qız qalasının aşağı hissəsinin 2600 il yaşı var. Bu müqəddəs məkanı Neolit və rkən Tunc dövrünə aid edirlər. Ölkəmizin tarix və memarlığının unikal nümunəsi olan Qız qalası təkcə dini, müdafiə və elmi-astronomik baxımdan deyil, həm də ekzotik baxımdan çox əhəmiyyətlidir. Elə buna görə də şəhər folklorunda həm Qız qalasının özü, həm də onun adı haqqında çoxlu rəvayətlər var. Həmçinin belə hesab edirlər ki, bir vaxtlar Bakının yaxınlığında, dənizin içində Qız qalasına bənzər daha bir qüllə olub. Dəqiq bilinən isə budur ki, 1235-ci ildə Şirvanşah III Fəriburz Bayıl buxtasının qayalı adalarının birində istehkam ucaldıb. Burada uzunluğu 180, eni 40 metr olan düzbucaqlı formada bir qəsr var. Qəsrin dövrəsinə qalınlığı 1,5-2 metr olan qala divarı çəkilmiş, divarda 15 keşikçi qülləsi düzəldilmişdir. Qalanın yuxarı hissəsi boyunca 400 metr uzunluğunda nəsə yazılmışdır. Bu mətndə Şirvanşahlar sülaləsinin nəsil şəcərəsi təsvir edilib. Qalanın salamat qalan daşlarının birinin üzərində yazılan "Bəndəri-Bakı", yəni Bakı limanı sözləri var. Bu, şəhərin girəcəyində ucaldılan dəniz qalası idi. Çünki hələ XIX əsrin axırlarında Şirvanşahların güclü donanması var idi. XII əsrdə monqollar uzun müddət bu qalanı mühasirədə saxlamış, toplardan atəş açaraq, qalanı xeyli dağıtmış, lakin onu sata bilməmişdilər. Bu qəsr-qala sahildən 350 metr aralıda yerləşir. 1306-cı ildə baş vermiş zəlzələdən və onun ardınca Xəzərdə suyun səviyyəsi qalxandan sonra həmin ada və oradakı qala suyun altında qalıb. Arxeoloji kəşfiyyat zamanı dənizin dibindən üstü yazılı 7 minə yaxın daş, gil qabların fraqmentləri və mis sikkələr tapılıb. İndi həmin daşların bir neçəsi Şirvanşahlar sarayının həyətində saxlanılır. Suyun altında qalan qalanın özü isə "şəhri-səba", "Səbail qəsri" və ya "Bayıl daşları" adı ilə məşhurdur.

Qız qalası-müdafiə qalası

Qız qalası memarlıq üslubuna görə Şərqdə yeganə abidə hesab olunur. Qalanın cənub-qərb tərəfində yerdən təxminən 14 metr hündürlükdə kitabə həkk olunub. Kufi xəttində yazılan bu kitabə cəmi 4 sözdən ibarətdir. "Məsud ibn Davud türbəsi". Bu yazı Məsud ibn Davudu qalanın memarı hesab etməyə əsas verir. Bu yerdə onu da əlavə edək ki, adı çəkilən şəxs öz dövrünün məşhur memarlarından biri olub. Hündürlüyü 28, diametri, divarlarının qalınlığı aşağı tərəfdə 5, yuxarı tərəfdə isə 4 metr olan Qız qalası silindr formalı əsas hissədən və ona bitişik bütöv çıxıntıdan ibarətdir. Onun tikilməsi barədə bir çox fərziyyələr mövcuddur. Birinci fərziyyəni irəli sürənlər onu feodal müdafiə qalası hesab edirlər. Məlumdur ki, 12-ci əsrin sonu, 13-cü əsrin əvvəlləri feodal Bakısının çiçəklənmə dövrü olub. Bu dövr tarixə intibah dövrü və ya intibah mədəniyyəti kimi daxil olub. Tarixi mənbələrdə göstərilir ki, Şirvanşah 1-ci Axsitan təqribən 1175-ci ildə Bakı yaxınlığında rusların 73 gəmidən ibarət donanmasını məğlub etmiş və Xəzərlərin işğal etdiyi Şabran və Dərbəndi geri almışdır. Düşmənin dəniz tərəfdən hücum təhlükəsi Şirvanşahı dəniz sahilində müdafiə qalası tikməyə vadar edib. Belə qənaətə gəlmək olar ki, Qız qalası istər dəniz, istərsə də quru tərəfdən müdafiə qalası olub. O, çox möhkəm və hündür tikildiyindən lazım gəldikdə orada hərbi müşahidələr aparmaq, gözlənilən təhlükəni qonşu qalalara xəbər vermək, qısamüddətli sığınacaq və s. üçün xali etmək mümkün idi. Belə ehtimal olunur ki, hərbi əməliyyatlar zamanı Qız qalasında 250 nəfər adam yerləşə bilirdi. İrəli sürülən fərziyyələrdə o da bildirilir ki, abidə indi gördüyümüz tikintidən ibarət olmayıb. Onun şimal tərəfində qazıntı zamanı Şah Abbas darvazasına doğru uzanan qala divarları ilə birləşən divar və yarımbürc qalıqları nəzərə çarpır. Qız qalasının cənub-şərq tərəfindən ikimərtəbəli ev hündürlükdə dayaq-divar da əvvəllər mövcud bina ilə bitişən daşların qalıqları çıxıq şəklində indi də mövcuddur. Məhz, bu çıxıqlar olan tərəfdə abidənin 5-6-cı mərtəbələri arasında qapı yeri qalıb. Yəqin ki, bu qapı yeri vaxtilə buraya qalaya bitişik olan binanın üstü ilə əlaqə saxlamaq üçün istifadə olunub. Qeyd edək ki, tikilinin divarında olan kitabənin tipik formalı kufi xətti onu 11-12-ci əsrlərə aid etməyə imkan verir.

Restavrasiya işləri düzgün aparılmayıb

Vaxtilə düzgün bərpa olunmayan Qız qalasında yenidən təmir başlanıb. Təmiri həyata keçirən Almaniya şirkəti görülən işə 50 il zəmanət verib. "Azərbaycanın tarixi memarlıq abidələrindən biri olan Qız qalasında artıq bir neçə vaxtdır ki, təmir-bərpa işləri aparılır. Buna səbəb vaxtında Qız qalasında düzgün restavrasiya işlərinin aparılmamasıdır. Bunun nəticəsində qalanın artıq bəzi daşları korroziyaya uğrayıb. Buna görə də İçəri şəhər dövlət tarixi-memarlıq qoruğu idarəsində tez bir zamanda təmir-bərpa işlərinə başlanılması qərara alınıb. Atmosfer təsirləri nəticəsində bəzi hissələrində daşlar ovulub tökülüb. XIX əsrin ortalarında şimal hissəsindən vurulmuş əhəng məhsulu öz təsirini artıq itirməkdədir. Buna görə də İçəri şəhərin bərpa və konservasiya olunması məsələsi ortaya çıxdı" deyə sektor rəhbəri Elxan Məmmədov bildirib: "Ötən ilin ortalarında Almaniyanın "Remmer" firmasının nümayəndələri Bakıya gələrək, qalaya baxış keçiriblər. Onlar qaladan bəzi süxur nümunələri götürərək, Almaniyada laboratoriyada tədqiq ediblər və qala daşlarına uyğun gələn və xüsusilə tarixi abidələrin bərpası üçün hazırlanmış tikinti materialları hazırlanıb. Firmanın Azərbacandakı nümayəndəsi Çingiz Nemanzadə deyir ki, hazırda qalada elə daşlar var ki, tamamilə korroziyaya uğrayıb. Belə getsə yaxın zamanlarda onlar dağılacaq. "Qalanın hasarlarında elə yerlər də var ki, onların düşmə təhlükəsi çox böyükdür. Vaxtilə restavrasiya zamanı elə daşlar qalaya yapışdırılıb ki, onlar öz keyfiyyətinə görə qədim zamanlarda Qız qalasında istifadə olunan daşlara tam uyğun deyildir. Bizim prinsip ondan ibarətdir ki, biz tam dağılmaq təhlükəsində olan əski daşları yerində-divarın içində saxlayaraq xüsusi tarixi abidələr üçün hazırlanmış bərpa maddələri ilə bərkidirik və onlara ikinci həyat veririk". Firmanın nümayəndəsi yaxın 50 il ərzində qalanın hər hansı təmir-bərpa işlərinə ehtiyac olmadığına zəmanət verir və bunu tikinti materiallarının tərkibinin möhkəmliyi ilə izah edir. "Belə ki, onların sement tərkibi yoxdur. Hamısı mineral maddələrdən hazırlanıb". Qeyd edək ki, sınaq işləri Qız qalasının şimal hissəsində aparılır. Gətirilən materialların hamısından qalanın bu fasadında hissə-hissə istifadə olunacaq. Artıq martın 13-dən sınaq işləri başa çatıb və Azərbaycandan olan nümayəndə heyəti bura baxış keçirib. Bu seçimdən sonra isə aprel ayından qalanın bütövlükdə təmir-bərpa işlərinə başlanılacaq. Bu prosesin isə ən azı 6 ay vaxt aparacağı bildirilir.

Tarixi-mədəni və Təbii İrsin Qorunmasına Nəzarət İctimai Birliyinin rəhbəri Aytəkin İmranova isə tarixi abidələrin restavrasiya işlərindən danışarkən ümumiyyətlə bərpa işlərinin qeyri-professional şəkildə aparıldığını qeyd edib. O, bildirib ki, tarixi abidələrin bərpası adı altında aparılan təmir-bərpa işləri heç bir standartlara cavab vermir: "İndiki vəziyyətdə bərpa deyilən bir şey yoxdur. Qanuna görə, tarixi-memarlıq abidələrinə yalnız elmi-bərpa şurasının təsdiq olunmuş layihəsi əsasında yaxınlaşmaq olar. Hazırda şəhərdə aparılan təmir bərpa işləri tarixi abidələrin bərpasına deyil, onların dağılmasına gətirib çıxarır" deyən A.İmranova bildirib ki, qeyri-professional şəkildə aparılan təmir bərpa işləri nəticəsində daşların strukturu pozulur.

Hər halda digər tarixi abidələr kimi, Qız qalası da tariximizin qaranlıq qalan sirlərindən xəbər verən möhtəşəmlik rəmzidir. Bu tarixi qalıqların sirlərinin çözülməsi isə ancaq onlara qayğı və mərhəmət dolu səvgiylə yanaşdıqda mümkün olur. Əgər bu gün bir çoxlarımız müasir "göydələnlər" ucaldaraq, tarixi kökümüzü yaşadan abidələrimizi kölgədə qoyub, arxa plana keçiririksə, bu zaman tək əzəli kökümüzü deyil, eyni zamanda milli mənsubiyyətimizi, mənlik şüurumuzu, milli heysiyyatımızı da tapdalayaraq, ayaqlar altına atmış oluruq.

Aygün Telmanqızı

Olaylar.- 2009.- 31 mart.- S. 6.