Elm
sahələri üzrə insan
kapitalının formalaşması olduqca
aktualdır
İnsan
kapitalının formalaşması məsələlərinin
müzakirələri son dövrlərdə
olduqca aktuallıq kəsb etməkdədir.
Bu məsələlələrə
elmi yanaşma ilə
yanaşı, sırf elm sahəsində ciddi tədqiqatlar aparılması, elmin insan kapitalının
formalaşmasında və cəmiyyətin ümumi,
harmonik inkişafında töhfə verməsi
olduqca zəruridir. Çox
vaxt elmi biliklərə
can atmağa çalışan
və bu sahədə konkret ixtisaslara yiyələnmək
istəyənlər əslində nədən başlamalı
olduqlarını, hansı sahədə özlərini
sınamağın daha əlverişli olduğunu bilmirlər. Elmi
bilik sahələrinin differensiasiyası və
təsnifatı məsələləri barədə ictimaiyyət,
elmi sahələr üzrə mütəxəssis
kimi yetişmək istəyənlər
yalnız səthi məlumata malikdir. Digər
tərəfdən, bu məsələlərin
peşəkar səviyyədə tədqiqi və müəyyənləşdirilməsi
də arzuolunan səviyyədə deyil. Bu məsələyə
ümumi-fəlsəfi yanaşmaya və
aydınlıq gətirməyə ehtiyac duyulur.
Mövzu ilə
bağlı layihə çərçivəsində bizə
fikirlərini bildirən Azərbaycan Fəlsəfə və Sosial-Siyasi Elmlər Assosiasiyasının idarə
heyətinin sədri, professor, AMEA-nın müxbir üzvü Səlahəddin
Xəlilov belə düşünür:
“Elmlərin, elmi bilik
sahələrinin təsnifatı məsələsinə həm
pozitivizmdə, həm də fəlsəfədə geniş yer verilsə də,
biliklərin struktur səviyyələrinə
görə bölgüsü çox az tədqiq olunub. Lakin bununla
belə, məhz elmi biliyin
digər biliklərdən fərqi - demarkasiya
problemi müasir Qərb
fəlsəfəsinin, xüsusən postpozitivizmin
başlıca problemlərindən biridir. K.Popper və onun
davamçılarının bir çox əsərləri bilavasitə bu məsələyə həsr olunub. Qərb aləmində bu problemin
aktuallığını artıran və ön
plana çəkən isə elmi fəlsəfədən ayırmaq cəhdidir.
Əslində müasir pozitivistlər demarkasiya problemini heç də elmi tədqiq
etmək naminə deyil, klassik
pozitivizmin fəlsəfəyə
inkarçı münasibətini «yeni
vasitələrlə əsaslandırmaq» üçün
davam etdirirlər”.Elmiliyin meyarı problemi ilə bağlı olaraq
alim bildirir: “Elmiliyin meyarı problemi elmin məntiqi-qnoseoloji aspektinə və ya epistemologiyaya aiddir. Lakin «elm» və «elmilik»
anlayışları müxtəlif əhatə dairələrinə
malikdir. Məsələ
burasındadır ki, elmilik
şərti Qərb fəlsəfəsində bir
qayda olaraq yalnız
biliklə əlaqədar işlədilir, yəni biliklərin
elmiliyindən və ya başqa
sözlə, elmi bilikdən söhbət gedir. Halbuki «elmi fəaliyyət», «elmi mübahisə», «elmi jurnal», «elmi müəssisə»,
«elmi işçi» və
sair bu kimi
çox müxtəlif obyekt
və hadisələr üçün də
elmilik meyarından danışmaq olar və bütün bu hadisələr «elm»
anlayışında əhatə olunduğundan
onun həcmi çox genişdir. Elmin müxtəlif en kəsiklərində,
müxtəlif aspektlərdə tədqiqinə ehtiyac da buradan
irəli gəlir.Qeyd etmək lazımdır ki,
söhbət elmin mahiyyətindən gedəndə
ikinci dərəcəli məsələlər
deyil, bilavasitə elmin
təbiətindən irəli gələn ən ümumi istiqamətlər nəzərdə
tutulmalıdır. Professor bu
barədə belə düşünür:
“Elmin bu cür mühüm en kəsikləri və buna
uyğun olan tədqiqat
istiqamətləri əsasən ikidir: məntiqi-qnoseoloji
və sosial. Bütün
digər aspektlər bu iki
mühüm istiqamətin qol-budaqları kimi qiymətləndirilə bilər”.Professorun
fikrincə, müasir Qərb fəlsəfəsində
bu aspektlərdən birinin
və ya o birisinin ön plana çəkilməsi, məsələnin
birtərəfli qoyuluşu elmin əsl mahiyyətini açmağa
imkan vermir: “Xüsusən
pozitivizmin bütün
formaları elmi yalnız epistemoloji
aspektdə tədqiq edir və sosial aspekti nəzərə
almır. Bu mövqe idealist fəlsəfə üçün
tamamilə səciyyəvidir. Belə ki, müvafiq sosial problemlər elmin obyektiv ictimai hadisələrlə
bağlılığından irəli gəlir və
onların qəbul olunması həmin məsələdə materialist mövqeyə uyğundur.Qərb
elmşünaslığı, çox
yerdə elmi dilin məntiqi
təhlili ilə və ya «elm
fəlsəfəsi» ilə üst-üstə düşür, problemin sosial aspekti isə ya işlənmir, ya da çox vaxt
ayrıca, tam müstəqil bir məsələ kimi
öyrənilir: elmin məntiqi-qnoseoloji tədqiqi
ilə sosial (əslində yalnız statistik sosioloji) tədqiqatlar
arasında heç bir
əlaqə yaradılmır. Elmin
başlıca vəzifəsi mütləq həqiqətlərin
əldə olunması kimi başa
düşüldüyündən məsələ tezliklə
həqiqət problemi ilə eyniləşir”.Real vəziyyət göstərir ki,
əksər filosofların əsərlərində yeni dövr fəlsəfəsinin
ənənəvi müddəaları, o
cümlədən, kumulyativ
epistemologiyanın, xüsusən Kant
epistemologiyasının bəzi tezisləri tənqidi surətdə
nəzərdən keçirilmədən, özlüyündə
məlum bir şey kimi qəbul edilib: “Belə
ənənəvi müddəalardan biri və
ən çox yayılanı elmin biliklər sistemi kimi qəbul edilməsidir. Bu
mövqe nəinki monoqrafik
ədəbiyyatda ən çox rast gələn mövqedir,
həm də kütləvi ədəbiyyata və dərsliklərə
nüfuz edib, dərin
kök salıb. Kumulyativist
epistemologiyanın müddəalarına əsaslanan bu mövqe elmin
sosial aspektini nəzərə
almağa imkan vermir və internalizmə uyğun
gəlir.Əslində elm və bilik sistemləri yalnız müəyyən ümumi sahədə kəsişir, qalan sahələrdə isə bir-birindən fərqli
məzmunlara malikdir. Bu ümumi sahə - elmi bilikdir. Elmi bilik «elm» sisteminə daxildir. «Bilik» anlayışı
elmi bilikdən başqa, əməli biliyi də əhatə edir ki, sonuncu «elm» sisteminə daxil deyil. Yaxud da «elm» anlayışının
əhatə etdiyi maddi tərəflər (elmi tədqiqat institutları, laboratoriyalar,
«elmi texnikası» və s.) və yaradıcılıq axtarışları
«bilik» sisteminə daxil deyil.Biliklər sistemi özündə fəaliyyət momentini əks etdirmir. Elm isə məhz elmi axtarışlar, yaradıcılıq, tədqiqat
prosesində - elmi fəaliyyət zamanı cəmiyyətin tərkib hissəsi kimi, ictimai hadisə kimi qarşıya çıxır”.Beləliklə, alimə görə, elmə biliklər sistemi kimi baxmaq
və elmi biliyin digər biliklərə
nəzərən özünəməxsus
cəhətini, elmilik
meyarını axtarmaq
«elm» sisteminin öyrənilməsi
üçün kifayət
deyil: “Nəinki elmin bütöv bir sistem kimi
öyrənilməsi, həm
də onun məntiqi-qnoseoloji aspektdə
tədqiqi də bu çərçivəyə
sığmır, müəyyən
şərtləri ödəyən
biliklər sistemi ilə yanaşı, ümumictimai və fərdi elmi fəaliyyət proseslərinin
də nəzərə
alınmasını tələb
edir”.Elmin bir sosial sistem kimi
öyrənilməsinə, onun ictimai mahiyyətinin
qiymətləndirilməsinə ən çox bilavasitə elmin sosioloji və iqtisadi problemlərinə həsr olunmuş əsərlər xidmət
edir. Professor bu barədə bildirir: “Elmdə müəyyən
sosial strukturun hələ əvvəllər
də mövcud olmasına baxmayaraq, onun tədqiqinə ciddi tələbat yox idi, belə
ki, elm bir fəaliyyət sahəsi kimi yalnız son vaxtlarda ön plana keçib.Elmi fəaliyyət sahəsinə
ümumi milli gəlirin getdikcə daha çox hissəsinin sərf olunması elmin iqtisadi baxımdan öyrənilməsinə tələbatı
artırır. Lakin bu sahədə də hələ çox az iş
görülüb; halbuki
konkret elmi tədqiqatların faydalılıq
dərəcəsinin artırılması
və elmin düzgün planlaşdırılması
üçün iqtisadi
təhlilin rolu böyükdür.Elmə xüsusi
fəaliyyət sahəsi
kimi baxan Q.N.Volkov hər bir zaman mərhələsində
cəmiyyətin ona qədər əldə etdiyi biliklər sistemini «elm» anlayışına
daxil etmir: «Elmin mahiyyəti artıq dərk edilmiş olan həqiqətlərdən yox,
onların axtarılmasından,
təbiət və cəmiyyət qanunlarının
öyrənilməsi və
istifadə olunmasına
yönəlmiş eksperimental
tədqiqat işlərindən
ibarətdir. Elm özlüyündə heç
də bilik olmayıb, cəmiyyətin
bilik istehsalı üzrə fəaliyyətidir,
başqa sözlə,
elmi istehsaldır».
Göründüyü kimi,
Q.N.Volkov elmə xüsusi fəaliyyət sahəsi və deməli, proses kimi baxmaqla onun
əhatə dairəsini
həddindən artıq
kiçildir ki, bu da məntiqi
cəhətdən qüsurlu
olan nəticəyə
gətirir: elm - ... elmi
istehsaldır. Halbuki elmi
istehsal «elm» anlayışının
əhatə etdiyi tərkib hissələrindən
yalnız biridir.
Buna baxmayaraq, «elmi istehsal» anlayışının daxil
edilməsi elmin mahiyyətinin və başlıca xüsusiyyətlərinin
öyrənilməsi üçün
böyük əhəmiyyətə
malikdir. Q.N.Volkov öz
mövqeyini elmi şəkildə əsaslandırmağa
və bu işdə daha çox öyrənilmiş
olan istehsal prosesi ilə analogiya yaratmağa çalışmışdır ki, bu cür
təşəbbüs yalnız
təqdirəlayiqdir. Müəllif
daha sonra yazır: «...Texnika maddi istehsalda hansı rolu oynayırsa, elmi bilik də mənəvi
istehsalda həmin rolu oynayır. Bu mənada texnika
insanın əməli
fəaliyyətinin süni
orqanı olduğu kimi, elm də insan beyninin süni orqanıdır.
Lakin təəssüf
ki, maddi və mənəvi istehsal proseslərinin analogiyasından istifadə
təşəbbüsü ardıcıl surətdə
davam etdirilməyib”.S.Xəlilov
daha sonra qeyd edir ki,
elmin müxtəlif aspektlərdəki tədqiqinin
bir-biri ilə əlaqəli şəkildə
aparılması və
bir-birini tamamlaya bilməsi üçün
onun bir sistem kimi müəyyənləşdirilməsi
ən vacib şərtdir: “Amerika alimi H.Liman məhz
bu cəhəti nəzərə alaraq yazır: «Biz elmin fəlsəfi, psixoloji, yaxud sosial aspektlərini
fərqləndirməzdən və müzakirə etməzdən əvvəl,
hansı yolla isə elmi müəyyən
bir tam kimi təsəvvür edə bilməliyik».Elmi bütöv
bir hadisə kimi təsəvvür etməyin, onun mahiyyətini, ümumi inkişaf meyllərini öyrənməyin bu gün cəmiyyət qarşısında duran praktik vəzifələri
həyata keçirmək
sahəsində nə
kimi bir əhəmiyyəti vardır?Müasir
dövrdə insanın
maddi rifah halı, məhsuldar qüvvələrin inkişaf
perspektivləri ilk növbədə
elmin nə dərəcədə qabaqcıl
mövqe tutmasından
asılıdır. Elmi obyektiv
inkişaf meyillərini
bilmədən onu
optimal surətdə təşkil
etmək mümkün
deyil. Elm cəbhəsinin ön xəttinə çıxmaq,
onun nailiyyətlərindən
səmərəli surətdə
istifadə edə bilmək üçün
ən mühüm şərt onun təşkilati strukturunun düzgün müəyyənləşdirilməsi,
elmin özünün
elmi əsaslarla tənzim olunmasıdır”.
İlkin
Palitra.- 2010.- 19 oktyabr.- S. 7.