Dərsliklərlə bağlı milli təhsilşünaslığın formalaşması günün tələbidir

Azərbaycan təhsilində dərsliklərlə bağlı müəyyən problemlərin olduğu barədə tez-tez ekspertlər fikir bildirirlər. Qeyd etmək lazımdır ki, bu problemlər təhsilin müxtəlif pillələrinə aid dərsliklərdə mövcuddur. Bu baxımdan layihə çərçivəsində mövzuya toxunmağı lazım bildik. Öncə bununla bağlı bir sıra nəzəri məsələlərə diqqət yetirək.

Qeyd edək ki, dərsliklərin nəşri və çapı işləri Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 29 yanvar 2002-ci il tarixli, 668 nömrəli fərmanı ilə təsdiq edilmiş «Dövlət satınalmaları haqqında» Qanuna uyğun olaraq tender yolu ilə həyata keçirilir. Nazirlər Kabinetinin 19 mart 2004-cü il tarixli, 56S nömrəli sərəncamına uyğun olaraq dövlət ümumtəhsil məktəblərinin I-XI sinif şagirdlərinin dərsliklərlə pulsuz təmin olunması işini tənzimləmək məqsədilə hazırlanan «Dərsliklərin nəşri, çapı və paylanması qaydaları» 8 dekabr 2004-cü il tarixli, 3103 nömrəli şəhadətnamə ilə Ədliyyə Nazirliyində qeydiyyata alınıb. Prezidentin 20 fevral 2003-cü il tarixli, 854 nömrəli fərmanı ilə təsdiq edilmiş «2003-2005-ci illər üçün Azərbaycan Respublikasında yoxsulluğun azaldılması və iqtisadi inkişaf üzrə Dövlət Proqramı»na uyğun olaraq 2003-2005-ci illər ərzində ümumtəhsil məktəblərinin I-XI sinif şagirdlərinin dərsliklərlə pulsuz təminatı yerinə yetirilib.2005-ci ildə Təhsil Nazirliyində qeyri-dövlət təşkilatlarının nümayəndələri də cəlb olunmaqla «Ümumi təhsil sistemində dərslik siyasəti» sənədi hazırlanıb və Nazirlər Kabineti ilə razılaşdırıldıqdan sonra 23.01.2006-cı il tarixli, 33 nömrəli əmrlə təsdiq edilib. 1999-cu ildən 2007-ci ilə kimi ümumtəhsil məktəblərinin I-IV sinif proqramları, V-XI siniflər üçün «Azərbaycan dili», «Ədəbiyyat», «Riyaziyyat», xarici dil, «Azərbaycan tarixi», «Rus dili», «Fizika» (VII-XI s.), «Kimya» (VIII-XI s.) , «Coğrafiya» (VI-XI s.), «Ümumi tarix» (VI-XI s.), «İnsan və cəmiyyət» (VIII-XI s.), «Biologiya» (VI-XI s.) və sair proqramlar hazırlanıb, təkmilləşdirilib və çap olunaraq istifadəyə verilib. 2005-ci ildə bazis tədris planı əsasında işlənilən yeni proqramlar V-XI siniflər üzrə seçmə fənlər də nəzərə alınmaqla müvafiq olaraq «A» və «B» variantlarında hazırlanıb ki, bu da müəllimlərin işini xeyli asanlaşdırıb.

Təlim gürcü dilində olan məktəblərin ibtidai sinifləri üçün gürcü dili proqramı həmin məktəblərin yerləşdiyi Qax, Zaqatala və Balakən rayonlarının müəllimləri tərəfindən işlənilib və təsdiq edilərək istifadəyə verilib. Milli azlıqların cəm halda yaşadığı regionlarda fəaliyyət göstərən məktəblərin I-IV sinif Ana dili (doğma dil) proqramları yenidən işlənərək çap olunub. Həmin proqramlar əsasında dərsliklər hazırlanıb. Prezident İlham Əliyevin «Azərbaycanda kitabxanaların fəaliyyətinin yaxşılaşdırılması haqqında» 20 aprel 2007-ci il tarixli sərəncamına əsasən məktəb kitabxanalarının maddi-texniki bazasının möhkəmləndirilməsinə və müasir informasiya texnologiyaları ilə təchizatına diqqət artırılıb. «Azərbaycan Respublikasında ümumtəhsil məktəblərinin informasiya və kommunikasiya texnologiyaları ilə təminatı proqramının (2005-2007-ci illər) həyata keçirilməsi ilə əlaqədar bəzi məsələlər haqqında» Nazirlər Kabinetinin 6 iyul 2005-ci il tarixli, 128 nömrəli qərarının icrasını təmin etmək məqsədilə ümumtəhsil məktəbləri üçün fənn proqramlarına uyğun olaraq nazirliyin sifarişi əsasında elektron tədris vəsaitləri hazırlanıb. Həmin vəsaitlər geniş müzakirələrdən sonra təsdiq olunub. «Azərbaycan tarixi» (Qədim və orta əsrlər dövrü), «Kimya» (qeyri-üzvi kimya), «Biologiya» (Botanika və Zoologiya) və «Fizika» (mexanika və molekulyar fizika) fənləri üzrə multimedia sisteminə dair disklər, metodik vəsaitlər və plakatlar hazırlanıb. Bu işin davamı kimi «Azərbaycan tarixi» (yeni və müasir dövr), «Biologiya» («İnsan» və «Ümumi biologiya»), «Kimya (üzvi və ümumi kimya) və «Fizika» (elektrodinamika, optika və atom fizikası) fənləri üzrə disklər, metodik vəsaitlər və plakatlar da istifadəyə verilib. Amma təhsilin məzmununda aparılan islahatlar və dünya təcrübəsi göstərir ki, dərsliklər yeni, daha səmərəli məzmun və forma tələb edir. Məhz bu istiqamətdə daha ciddi addımlar atmaq lazımdır. Ümumtəhsil məktəblərində təlimi daha müasir texnologiyalarla təmin etmək və onun səmərəli təşkilinə nəzarət etmək bu sırada qarşıda duran vacib işlərdəndir. Bu gün də təhsilin məzmun göstəricisini və inkişaf səviyyəsini əks etdirən tədris ədəbiyyatları ilə proqram, kurrikulum, dərslik, dərs vəsaiti, digər tədris-metodik ədəbiyyatlarla məktəblərin fasiləsiz və ahəngdar təminatı ən ciddi problemlərdən biri kimi diqqət mərkəzindədir. Bu barədə bizə fikirlərini bildirən AMEA-nın müxbir üzvü, professor Səlahəddin Xəlilov qeyd edir: “Tədris planlarının, proqramların və dərsliklərin hazırlanması elə böyük miqyaslı elmi tədqiqat işləri və araşdırmalar tələb edir ki, onu nəinki fərdi miqyasda, heç məktəb miqyasında da həyata keçirmək mümkün deyil. Bütövlükdə ölkənin təhsil siyasətini müəyyən etmək, təlim və tərbiyə sahəsində strateji proqramlar hazırlamaq üçün pedaqoji elmlərin inkişafına və alınan nəticələrin, habelə qabaqcıl təcrübələrin bütün ölkə miqyasında yayılmasına ehtiyac yaranır”. Professor bildirir ki, bu, olduqca böyük bir məsuliyyətdir. Ölkə miqyasında bu proseslər hər hansı bir təhsil müəssisəsi miqyasında həyata keçirilə bilməz. Vahid təhsil siyasətinə əsaslanan təhsil sistemi bütöv orqanizm kimidir. Bu orqanizmin səmərəli surətdə idarə olunması üçün bütün struktur səviyyələrində idarəetmənin təkmilləşdirilməsi ilə yanaşı təlim-tərbiyə prosesinin də modernləşdirilməsinə böyük ehtiyac var. Lakin bu sahədə aparılan nəzəri tədqiqatlar başqa, pedaqoji praktikanın mənimsədilməsi isə başqa bir məsələdir. Müəllimlər pedaqogika nəzəriyyəçiləri deyil, onlar pedaqoji praktikanı təmsil edirlər.

Ona görə də bizcə, pedaqogika üzrə dərsliklər daha çox dərəcədə müəllimin əməli fəaliyyətinə xidmət etməlidir. Müəllim mövzu seçməkdə, hər bir mövzunu neçə saat tədris etməyi müəyyənləşdirməkdə azad deyil. Müəyyən bir fənni hansı ixtisas sahiblərinə, neçənci kursda və hansı həcmdə keçmək də müəllimdən asılı olmadan, təşkilati struktur iyerarxiyasının daha yüksək pilləsində müəyyən edilir. Nisbətən yuxarı struktur səviyyələrindəki fəaliyyət daha artıq müəllim-tələbə münasibəti şəklində və ya müəyyən bir fənni, mövzunu necə tədris etmək formasında olmur. Tədris planları və proqramların hazırlanması başqa xarakterli bir araşdırmanın nəticəsidir. Hər bir dövrdə müəyyən bir fəaliyyət sahəsində nə kimi kadrlara ehtiyac olmasını, onların hansı fənləri və hansı həcmdə mənimsəmələrinin zəruri olmasını təyin etmək üçün bir tərəfdən həmin fəaliyyət sahəsinin praktik ehtiyaclarından, digər tərəfdən də bu sahədə qərarlaşmış elmi biliklərin açdığı imkanlardan çıxış etmək lazım gəlir. Burada hətta hər bir ölkənin real iqtisadi inkişaf səviyyəsi, tətbiq olunan texniki və texnoloji sistemlərin modernlik dərəcəsi və sair nəzərə alınmalıdır. Bir ölkədə tətbiq olunan dərsliklərlə bağlı texniki standartlar başqa ölkəninkinə uyğun gəlməyə də bilər. Hansı isə qabaqcıl ölkənin iqtisadi və sosial ehtiyaclarını ödəmək üçün hazırlanan kadrlar və bu hazırlığı təmin edən kurrikulum başqa ölkə üçün tamamilə gərəksiz ola bilər. Milli kurrikulum dedikdə bunu bəzilərinin anladığı kimi, dərsliklərə milli alimlərin şəklini və tərcümeyi-halını əlavə etmək kimi anlamaq lazım deyil. Milli təhsil sistemi hər bir ölkənin sosial-iqtisadi və mədəni-mənəvi inkişaf səviyyəsinə uyğun olan, habelə milli mentalitetə və dəyərlər sisteminə əsaslanan tədris planları və proqramların hazırlanmasını, habelə müvafiq tədris metodikasından istifadə olunmasını nəzərdə tutur. Bax, bu işdə bizə xarici mütəxəssislər yardımçı ola bilməz. Bunun üçün milli təhsilşünaslığın formalaşmasına böyük ehtiyac var. Alimin fikrincə, bu, öz işini ölkəmizdə real ictimai gerçəkliyin, mədəni-mənəvi mühitin və iqtisadi inkişaf səviyyəsinin, texniki və texnoloji durumun öyrənilməsi üzərində qurmalıdır. Milli təhsil konsepsiyasının hazırlanması Azərbaycan elmi-fəlsəfi fikrinin ən üstün vəzifələrindən birinə çevrilməlidir. Elm və təhsilin belə yüksək səviyyədə və səmərəli surətdə əlaqələndirilməsi üçün isə müvafiq təşkilati-struktur islahatlarına ehtiyac var. Bunu heç də Elmlər Akademiyası ilə ali təhsil sisteminin mexaniki birləşdirilməsi, məsələn, hər ikisinin vahid bir nazirliyin strukturuna daxil edilməsi kimi başa düşmək lazım deyil. Mexaniki və kortəbii birləşdirmə səmərə verə bilməz. Əvvəlcə çağdaş Azərbaycanda elm və təhsilin birgə inkişaf konsepsiyası hazırlanmalı, təşkilati islahatlar da bu konsepsiya kontekstində həyata keçirilməlidir.

İlkin

Palitra.- 2011.- 19 aprel.- S. 11.