Azərbaycanda distant təhsil

Layihə çərçivəsində müsahibimiz ADPU-nun Kompyuter Mərkəzinin direktoru dosent İlham Əhmədovdur:

Bu gün respublikada bəlkə də yüzlərlə gənc virtual olaraq müxtəlif ölkələrin universitetlərində distant ali və əlavə təhsil alırlar. Yəqin ki, valideynlər də, tələbələr də təhsilin keyfiyyətindən və səviyyəsindən çox məmnundurlar. Gələcəkdə işverən təşkilatlar da bu kadrların hazırlığından məmnun qalacaqlar. Virtual məzunların alacaqları diplom da bizim milli diplomlardan fərqli olaraq bütün dünyada tanınacaq. Bolonya prosesi tələblərinə uyğun olaraq bu diplomlar bizim ölkədə də problemsiz tanınacaq. Strateji məqsədi qlobal informasiya - təhsil məkanına inteqrasiya olan milli təhsil sistemimizdə distant təhsilin (DT) tətbiqi bu gün aktualdır. Çünki bu gün DT sistemi olmayan ölkələrin təhsilinin sabah heç bir perspektivi ola bilməz. DT təhsil innovasiyasıdır, informasiya cəmiyyətinin, innovasiya cəmiyyətinin təhsilidir. Təəssüflə qeyd edək ki, bu günə qədər Azərbaycan dilini müstəqil öyrənmək istəyən əcnəbilər üçün heç bir elektron dərslik, distant təhsil resursu hazırlamamışıq. Amma Moskva Dövlət Beynəlxalq Əlaqələr Universiteti Azərbaycan dilini öyrənən tələbələri üçün belə bir elektron dərslik artıq yaradıb. Bu istiqamətlərdə elektron resurslarımızı artırmalıyıq, bunun xalqın mədəniyyətinin təbliğində böyük imkanları var. Bizim respublikada distant təhsilin inkişafı məsələsinə ilk dəfə 2000-ci ildə, təhsilin təkmilləşdirilməsi ilə əlaqədar ölkə Prezidentinin məlum sərəncamında rast gəlinir. Sonralar daha bir neçə dövlət proqramlarında da DT-nin inkişaf etdirilməsi xüsusi qeyd edilib. Təəssüf ki, bu illər ərzində qeyd edilən məsələlər praktik olaraq reallaşmayıb. Bütün dünyada bu gün DT texnologiya kimi qəbul edilir, çünki onun təhsil forması kimi qəbul edilməsi bu texnologiyanın geniş tətbiqini əngəlləyə bilər. Amma DT-nin texnologiya kimi qəbul edilməsi ondan fasiləsiz təhsilin bütün səviyyələrində (orta, ali və diplomdan sonrakı mərhələlərdə), bütün formalarında (əyani, qiyabi, eksternat v.s.) istifadəni mümkün edir. Bununla belə yeni təhsil qanununda DT təhsil formalarından biri kimi qeyd edilir. Yəqin ki, DT sistemi respublikada formalaşdıqca gələcəkdə bu məsələlərə təkrarən baxılacaq, qanunda müəyyən əlavə və dəyişikliklər ediləcək. Son vaxtlar təhsil ictimaiyyəti qiyabi təhsilin distant formada aparılması haqqında, bu sistemin yaradılmasına nə qədər vaxt lazım olması barədə müzakirələr aparır. Bu problemin praktik həlli çətin, miqyası geniş, maddi məsrəfləri isə çox böyükdür. Çünki DT təhsilin kompleks informatlaşmasını tələb edir, bu isə heç də asan məsələ deyil. Təbii ki, böyük işlərin həlli asan olmur. Milli təhsil sistemimiz bu problemi yaxın 10 il ərzində həll edə bilsə, onun rəqabətqabiliyyətliyi, keyfiyyəti və reytinqi yüksələ bilər. Bütün inkişaf etmiş və inkişafda olan ölkələr kimi, biz də DT-nin köməyi ilə əlyetərli, keyfiyyətli və kütləvi fasiləsiz təhsil sistemi yarada bilərik.

- Bu sistemi qurmaq üçün öncə nələri etmək vacibdir?

- Ölkədə DT-nin yaradılması və inkişafı üçün görülməli işləri şərti olaraq 4 səviyyəyə ayırmaq olar: ölkə səviyyəsində görülməli işlər; sahə nazirlikləri səviyyəsində görülməli işlər; təhsil sistemi səviyyəsində görülməli işlər; universitetlər səviyyəsində görülməli işlər. Ölkədə DT-nin yaradılması və inkişafı üçün ilkin mərhələdə “Azərbaycan Respublikasında distant təhsilin yaradılması və inkişafı” strategiyası hazırlanmalıdır. Strategiyada hər bir səviyyənin görməli olduğu işlər istiqamətlər üzrə qeyd edilməlidir. Daha sonra bu strategiya əsasında xüsusi dövlət proqramı hazırlanmalıdır. Bu proqram çərçivəsində ölkə səviyyəli ümumi işlər icra edilməli, hüquqi-normativ baza, texniki, pedaqoji, təşkilati, standartlaşma və s. məsələlər həll edilməlidir. Sahə nazirlikləri səviyyəsində isə hər bir nazirlik öz tabeliyində olan ixtisasartırma, təkmilləşdirmə, yenidənhazırlanma, təcrübəkeçmə, kadrların attestasiyası, bir sözlə, fasiləsiz əlavə təhsilin bu nazirliyə dair fəaliyyətini distant texnologiyalara transfer etməlidir. Bu, iqtisadi cəhətdən, keyfiyyət və səmərəlilik insanların rahatlığı baxımından əlverişlidir. Regionlarda işləyən kadrların bu halda paytaxta uzunmüddətli və ya qısamüddətli kurslara ezam olunmasına ehtiyac olmayacaq. Bu mənada hər bir nazirliyin DT sisteminin yaradılması və inkişafına dair xüsusi proqramı olmalıdır. Bu gün əksər ölkələrdə yaşlıların təhsili elektron formada, distant texnologiyalar əsasında reallaşır. Respublikada sahə nazirliklərinin insan resurslarının inkişafında, peşəkarlıq səviyyəsinin yüksəlməsində, kütləvi maariflənmə tədbirlərində distant texnologiyalardan faydalana bilməməsinin əsas səbəbi distant texnologiyaların hələ də təhsil sistemində praktik olaraq tətbiq edilməməsidir. Respublika pedaqoji kadrların ixtisasartırma, təkmilləşdirmə, yenidənhazırlanma kursları hələ də distant texnologiyalarla aparılmır. DT-nin inkişafı ilə əlaqədar qlobal problemlərə varmadan, təhsil sistemi səviyyəsində görüləcək bəzi işləri qeyd etmək istərdik. Təhsil sistemində təhsilin səviyyələri üzrə və peşə təhsili istiqamətləri üzrə DT-nin inkişafı üçün konkret layihələr reallaşmalıdır. Təhsil sistemində DT-nin inkişafı məqsədilə kadr təminatı, proqram-texniki təminat, kontent təminatı problemləri həll edilməli, ciddi investisiyalar cəlb edilməlidir. Respublikada DT-nin inkişafı üçün bu gün real şərait var. İKT sektorunun respublikada prioritet sahə elan edilməsi, bu sektorun son illər sürətli inkişafı, o cümlədən İKT üzrə milli strategiyanın qəbul edilməsi, «Elektron Azərbaycan» Dövlət Proqramının, təhsil sisteminin informatlaşması üzrə 2 dövlət proqramının reallaşması bu sahənin real inkişafı üçün infrastruktur və texniki baza yaradıb. Digər tərəfdən ali, orta ixtisas və texniki peşə təhsilinin inkişafı üzrə dövlət proqramlarının hər birində DT-nin yaradılması və inkişafı məsələləri xüsusi qeyd edilib.

- Bunun üçün lazımi kadr potensialı vacib deyilmi?

- Hər bir sahədə olduğu kimi, DT-nin inkişafında da insan resursları, onların peşəkarlıq səviyyəsi həlledicidir. DT texnologiyasının reallaşması üçün ilkin şərt hər bir universitetdə xüsusi hazırlıq keçmiş kadr heyətinin olmasıdır. Çünki bütün elektron tədris resurslarının hazırlanması və tətbiqi, virtual təlimin təşkili və idarə edilməsi, yeni texnologiyalardan səmərəli istifadə məhz pedaqoji və texniki heyətin hazırlıq səviyyəsindən asılıdır. Kadr problemlərinin həlli maliyyə məsələsinə bağlıdır, bu günə qədər DT-nin yaradılması və inkişafı üzrə investisiya qoyulmadığından bu istiqamət üzrə kadr hazırlanmayıb. Bu səbəbdən respublikanın demək olar ki heç bir universitetində beynəlxalq standartlar səviyyəsində DT sistemi yarada bilən komanda formalaşmayıb. Eyni vəziyyət ali təhsilin informatlaşması sahəsində də mövcuddur. Universitetin DT texnologiyasını reallaşdırması üçün professor-müəllim heyəti, mühəndis-texniki və tədris-köməkçi personalı təhsil proqramlarının distant texnologiyalarla reallaşması üçün xüsusi hazırlıq kurslarına cəlb edilməlidir. Beynəlxalq təcrübə göstərir ki, bu tədris kurslarının həcmi 72 saatdan az olmamalıdır. DT sistemində fəaliyyət göstərən professor-müəllim heyəti informasiya-kommunikasiya texnologiyalarına da yaxından bələd olmalıdır. Universitetlərdə DT-ni təşkilati baxımdan reallaşdırmaq üçün əlavə bir çox məsələlər həll edilməlidir. Əvvəla, universitetin internetdə xüsusi kontentlə zəngin təhsil portalı olmalıdır. Hər bir ixtisas üzrə tədris planında olan fənlərdən normativlə müəyyən edilmiş sayda (təxminən tədris kurslarının 80-90%-i) elektron dərsliklər hazırlanıb portalda yerləşdirilməlidir. Bundan əlavə hər fənn üzrə elektron formada tədris-metodik kompleks hazırlanmalı və virtual formada onlara əlyetərlik təmin edilməlidir. Bu tədris kontentlərinin (məzmunun) idarə edilməsi LCMS tipli proqram sistemi ilə, tədris prosesinin idarə edilməsi isə LMS tipli proqram sistemi ilə həyata keçirilir. Bu iki sistem və DT portalı birgə DT platformasının özəyini təşkil edir. Ümumən DT platforması proqram kompleksi olub xeyli sayda proqram modullardan ibarətdir. Bu modullar tədris prosesinin ayrı-ayrı servislərini virtual olaraq icra edir. DT platforması açıq və qapalı kodlu ola bilər. Vaxtilə Təhsil Nazirliyi tərəfindən (2005- ci ildə) ali təhsilin bəzi istiqamətləri üzrə distant texnologiyaların tətbiqi üçün konseptual və stateji əhəmiyyətli müəyyən sənədlər hazırlanıb. Bu sənədə müəyyən əlavələr etməklə ali pedaqoji təhsilin distant texnologiyalar əsasında reallaşdırılması istiqamətində hazırlıq işlərinə başlamaq mümkündür. Növbəti mərhələdə universitetdə distant təhsilin reallaşması üçün müfəssəl texniki tapşırıq, strateji sənədlər və operativ tədbirlər planı hazırlanmalıdır. Universitetdə DT-nin yaradılması prosesini 5-10 illik böyük bir meqalayihə formasında reallaşdırmaq məqsədəuyğundur. Bu müddət ərzində mərhələlərlə, ayrı-ayrı ixtisaslar üzrə real təhsili tədricən distant texnologiyalar əsasında virtual formaya keçirmək olar. Bu sistemin real olaraq tədrisdə tətbiqi üçün paralel olaraq müəyyən infrastruktur yaradılmalıdır. Hər hansı ixtisasın tədris planına uyğun olaraq fənlər üzrə elektron resursların hazırlanması işi 2-4 il ərzində reallaşa bilər. Əgər tədris planında 40 fənn varsa, deməli, 30-35 fənn üzrə elektron dərslik və elektron tədris metodik kompleksi yaradılmalıdır. Bu işi paralel olaraq bir neçə ixtisas üzrə eyni zamanda reallaşdırmaq mümkündür. Bir universitetdə 5-6 ixtisas üzrə DT-nin həyata keçirilməsi üçün hazırlıq işi təxminən 5-6 il ərzində aparıla bilər. Bu halda 150-200 fənn üzrə elektron dərsliklər, mükəmməl test sistemi və digər tədris-metodik materialların elektron versiyaları hazırlanmalıdır. Ölkə səviyyəsində ali təhsilin bütün mühüm istiqamətləri üzrə DT sistemini yaratmalı olsaq, minlərlə elektron dərslik hazırlanmalıdır. Bu işə 10 il vaxt və 150 milyon manatdan artıq vəsait lazım ola bilər. Bu məqsədlə təhsilin illik büdcəsindən hər il 1-2% vəsait ayrılarsa, problem 10 il ərzində həll edilə bilər. İnkişaf etmiş və inkişafda olan bir çox ölkələr bu işi 10-15 il əvvəl və daha çox investisiya ilə həll ediblər. Bu işin həcmini təsəvvür etmək üçün qeyd edək ki, respublikada 1995-2010-cu illər ərzində orta ümumtəhsil sistemi üzrə cəmi 4-5 adda elektron dərslik hazırlanıb. Ali təhsil sistemi üçün isə hələlik bir dənə də olsun elektron dərslik hazırlanmayıb. Göründüyü kimi, DT sisteminin yaradılması çətin və böyük maliyyə tutumlu məsələdir. Belə olduğu halda görəsən, Azərbaycanda DT-nin yaradılmasına başlamağına dəyərmi? Görəsən, Azərbaycanda DT sistemi olsun ya olmasın? Hesab edirik ki, daha vaxt itirməyə haqqımız yoxdur, onsuz da xeyli vaxt itirmişik. Milli DT sistemini hökmən yaratmalıyıq. Çünki cənab Prezidentin bildirdiyi kimi, “... Azərbaycanda gərək virtual dərslər, yeni texnologiyalar geniş yayılsın.... bu çox böyük, mürəkkəb, çoxlu maliyyə vəsaiti tələb edən proqramdır. Amma biz bunu etməliyik. Çünki biz gələcəyə baxmalıyıq”.

Anar Miriyev

Palitra.- 2011.- 2 mart.- S. 6.