Heydər Əliyev və müstəqillik illərinin elmi-ədəbi prosesi

Azərbaycan XX əsrdə ikinci dəfə müstəqillik əldə edəndən sonra ictimai, siyasi və elmi-ədəbi mühit də yeni bir dövrə, eraya qədəm qoydu. Keçmiş sovet totalitar rejiminin dağılması, yeni azad düşüncənin, azad milli şüurun formalaşması prosesi zamanın bir nömrəli məsələsi kimi gündəmə gəldi. Əslində müstəqillik uğrunda mübarizə ideyası Azərbaycanda 50-ci illərin ortalarından başlayıb. Bu illərdə bütün sovetlər birliyində olduğu kimi, Azərbaycanda da özünəqayıdış, öz milli dərkinə sahiblik hissləri yavaş-yavaş baş qaldırmaqda idi.

Xüsusilə Azərbaycanın Xalq yazıçısı, milli düşüncə adamı olan və 1956-1958-ci illərdə Azərbaycan Ali Soveti Rəyasət Heyətinin sədri vəzifəsində çalışan Mirzə İbrahimovun 1956-cı ilin avqustunda xüsusi olaraq “Dövlət dili haqqında” qanun qəbul etməsi Azərbaycan ictimai şüurunda böyük canlanmaya səbəb oldu. O dövr ədəbi prosesində xalqı özünə, milli dəyərlərinə sahib çıxmağa çağıran bir sıra qələm sahibləri, xüsusilə Bəxtiyar Vahabzadə, yaradıcılığının ilk addımlarını atan Məmməd Araz, Xəlil Rza kimi şairlərin yaradıcılığında və yaradıcılığa 30-cu illərdən başlayan Rəsul Rza ədəbi fenomeninin 60-cı illər poeziyasında müstəqil düşüncə, müstəqil ideologiya meyilləri güclənməyə başladı. B.Vahabzadənin məşhur “Gülüstan” poemasını, X. Rzanın “Afrikanın səsi”, M.Arazın “Məndən ötdü, qardaşıma dəydi”, R.Rzanın “Rənglər” silsiləsi və s. kimi onlarla poetik nümunələr yeni dövr ədəbiyyatının, müstəqillik duyğusunun təzahürləri idi. X.Rza “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetinin 24 dekabr 1960-cı il sayında dərc etdirdiyi “Afrikanın səsi” şeirində sanki 90-cı illərin müstəqillik platformasını bəyan edib:

Azadlığı istəmirəm zərrə-zərrə, qram-qram!

Qolumdakı zəncirləri qıram gərək,

Qı-ram!

Azadlığı istəmirəm bir həb kimi, dərman kimi,

İstəyirəm Günəş kimi!

Səma kimi!

Cahan kimi!

Çəkil, çəkil, ey qəsbkar! Mən bu əsrin gur səsiyəm!

Gərək deyil sısqa bulaq! Mən ümmanlar təşnəsiyəm!

B.Vahabzadə isə hələ 1954-cü ildə yazdığı “Ana dili”, sonralar 60-cı illərdə qələmə aldığı və bu gün də poetik təravətini, siyasi durumunu itirməyən “Latın dili” şeirlərində xalqı dolayısı ilə dilinə, Vətəninə sahiblənməyə çağırırdı. M.Araz da B.Vahabzadəyə ünvanladığı “Məndən ötdü, qardaşıma dəydi” şeirində

...Dibək oldun öz duzunla, öz daşınla,

Ögey oldun doğma əkiz qardaşınla.

Səndən ötən mənə dəydi.

Məndən ötən sənə dəydi,

Səndən, məndən, ötən zərbə

Vətən, Vətən, sənə dəydi! -deyə yazmaqla vətəndaş narahatlığını dilə gətirirdi.

Təbii ki, poeziyamızda başlamış belə uğurlu irəliləyişlər M.İbrahimovun “Böyük dayaq”, İ.Şıxlının “Dəli Kür”, F.Kərimzadənin “Qarlı aşırımlar”, “Xudafərin körpüsü”, “Çaldıran döyüşü”, “Təbriz namusu” kimi nəsr əsərlərində də geniş planda öz əksini tapmaqda idi.

Xüsusilə ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin 1969-cu ilin iyul ayının 14-də Azərbaycanda siyasi hakimiyyətə gəlişindən sonra ədəbi-ictimai, siyasi həyatımızda müstəqil düşüncəyə, milli dövlətçilik hisslərinə sahiblənmək yolunda çox mühüm addımlar atıldı. Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin mütəşəkkil şəkildə qurultayları keçirildi, milli düşüncəsi, məslək və əxlaqı olan qələm adamları totalitar rejimin qadağalarından qorundu, onların hər cür maddi və mənəvi təminatı ön plana çəkildi. Bu uzaqgörən siyasətçi, dövrün və zamanın bütün kəsişən və kəsişməyən nöqtələrini vaxtında və gərəyincə qiymətləndirən Heydər Əliyev yaxşı bilirdi ki, gec-tez Azərbaycan öz müstəqilliyinə qovuşacaq, xalq öz vətəninin, sərvətinin sahibi olacaq. Xalqın Vətəninə, geniş mənada özünə sahib çıxması üçün birinci növbədə xalqda milli oyanış yaratmaq, keçmişinə sahib çıxmaq amirliyi əldə etmək lazımdır ki, bunun da yolu yalnız bədii təfəkkürdən keçir. Ona görə də Heydər Əliyev hələ 1981-ci il iyun ayının 12-də keçirilən yazıçıların VII qurultayındakı məruzəsində təkcə Azərbaycan yazıçılarının yox, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin sırasında çiyin-çiyinə fəaliyyət göstərən Cənubi Azərbaycandan gəlmiş qələmdaş qardaşların taleyi ilə də maraqlanmağı, onlara kömək əlinin uzadılmasını bir vəzifə olaraq qarşıya qoyurdu. “Respublika Yazıçılar İttifaqının tərkibində Cənubi Azərbaycandan olan ədəbiyyatçılar da məhsuldar işləyirlər. Yaradıcılıq ittifaqının rəhbərliyi onlara daima diqqət yetirməli, onların əsərlərini respublikada və respublika hüdudlarından kənarda geniş təbliğ etməlidir. Ümumiyyətlə, bizdə toplanmış zəngin bədii estetik təcrübəni qələm yoldaşlarına vermək barəsində düşünmək lazımdır.

50-ci illərin ortalarında ədəbi mühitdə və ictimai-siyasi şüurda səpilmiş müstəqillik toxumları 80-ci illərin axırı, 90-cı illərin əvvəllərində nəinki cücərməyə, hətta bar verməyə başladı. Və bu düşüncənin nəticəsi olaraq ədəbi prosesin yeni yön və istiqaməti müəyyənləşdi. Baş memarı Heydər Əliyev olan azərbaycançılıq məfkurəsi meydana gəlib ideologiya səviyyəsində formalaşdı. İllərlə dalğalanması yasaq olmuş və müstəqilliyimizin rəmzi Azərbaycan bayrağı poeziyamızın, bədii nəsrimizin baş mövzusuna çevrildi, Azərbaycan Dövlət Himni yenidən xalqımızın dillər əzbəri oldu.

Böyük şəxsiyyət və zəka sahibi olan Heydər Əliyevin xalqın tələbi ilə 15 iyun 1993-cü ildə ikinci dəfə hakimiyyətə gəlişi və bu günün sonradan xalq tərəfindən Milli Qurtuluş Günü kimi əbədiləşdirilməsi bütün sahələrdə olduğu kimi, ədəbi prosesdə də yeni bir canlanma yaratdı. Azərbaycanın bir sıra bölgələrində Yazıçılar Birliyinin filialı, şöbə və birlikləri yaradıldı, yaşlı nəsil qələm sahiblərinə Prezident təqaüdü, istedadlı gənc müəlliflərə isə Prezident mükafatları verildi və müdrik şəxsiyyətin ədəbi mühitə diqqəti və qayğısı sayəsində həyata keçirilən bu mütərəqqi ideyalar bu gün də dönmədən cənab Prezident İlham Əliyev tərəfindən həyata keçirilir ki, bu da ədəbi prosesin inkişafı üçün öz töhfəsini verməkdədir.

Ümummilli liderimiz 21 sentyabr 1993-cü ildə Azərbaycan Elmlər Akademiyasında ziyalılarla görüşü zamanı etdiyi məruzəsində dünənimizə işıq salmaqla yanaşı, müstəqillik əldə etməyimizin tarixi nailiyyətlərindən danışarkən deyirdi: “Müstəqil dövlət olmaq üçün xalqın gərək müstəqil mentalitet səviyyəsi olsun. Xalqın mentalitetini qaldırmaq isə bir-iki günün işi deyil. Bir çox nəsillərin işidir, bununla məşğul olmaq lazımdır. Xalqımızın böyük şəxslərinin həm yaradıcılığı, həm də Azərbaycan xalqı qarşısındakı xidmətlərini daim tədqiq etmək, şübhəsiz ki, mühüm vəzifələrdən biridir”. Və natiq fikrinə davam edərək ədəbiyyat tariximizdə şərəfli yer tutan bir sıra tarixi, ədəbi simaların yaradıcılıqlarına toxunaraq onların xalq təfəkkürünün formalaşdırılmasındakı müstəsna rolunu yüksək qiymətləndirir: ”İndi Hüseyn Cavidin əsərləri xalqa hava-su kimi lazımdır. Təkcə ədəbi baxımdan deyil, həm də fəlsəfi, elmi baxımdan lazımdır. Lakin bu əsərlər lazımi səviyyədə nəşr olunmuşdurmu? Hüseyn Cavidi “Şərqin Şekspiri” adlandırırlar. Ancaq onu Höte ilə müqayisə etmək düzgün olardı. Əsərlərindəki fəlsəfi fikirlərinə görə ola bilsin, Cavidin “İblis” əsəri heç də “Faust”dan geri qalmır. Ancaq biz belə inciləri lazımi qədər qiymətləndirə bilmirik”.

Daim ədəbi simalara hörmət və qayğı ilə yanaşan Heydər Əliyev Xalq şairi Məmməd Arazın 60, Xalq yazıçıları İlyas Əfəndiyevin 80, Hüseyn İbrahimovun 75, İsmayıl Şıxlının 75, Hüseyn Abbaszadənin 75, Anarın 60 illikləri ilə əlaqədar təbriklərində hər birinin yaradıcılığına zərgər dəqiqliyi ilə qiymət verir. Onların ədəbiyyatda və ədəbi prosesdəki rol və xidmətlərini müəyyənləşdirir. Məsələn, Məmməd Araza ünvanlanmış təbrik məktubunda “...Qırx ildən çoxdur ki, dərin fəlsəfi lirikanız çağdaş Azərbaycan poeziyasını zənginləşdirməkdədir. Məmməd Araz istedadının, təfəkkürünün məhsulu olan yüzlərlə şeiriniz milyonların qəlbinə yol taparaq özünə və sizə əbədi yaşamaq hüququ qazandırıb” deyirdisə, Xalq yazıçısı Anara təbrikində isə “...Siz 60-cı illərdə ədəbiyyatımıza yeni ab-hava gətirmiş yazıçılar nəslinin görkəmli nümayəndələrindən birisiniz. Müasirlərimizin zəngin mənəvi aləmini, qayğı və problemlərini yüksək bədii səviyyədə əks etdirən əsərləriniz daim ədəbiyyat həvəskarlarının diqqət mərkəzində olub. Bəşəriliklə milliliyin üzvi vəhdətini təşkil edən çoxcəhətli yaradıcılığınız cəmiyyətimizdə milli şüurun aşılanmasına və xalqımızın bir çox ölkələrdə tanınmasına xidmət edib” kimi dəqiq nüanslarla şərtləndirirdi.

Ömrünü məşəl kimi xalqının yolunda yandıran bu dahi fikir və düşüncə adamının Xalq şairləri Nəbi Xəzriyə, Mirvarid Dilbaziyə, Xəlil Rzaya, Zəlimxan Yaquba, Xalq yazıçısı Yusif Səmədoğluna ünvanladığı ürək sözlərində də çağdaş ədəbi prosesin inkişafını və bu inkişafda onların oynadığı əvəzsiz rol və xidmətləri yüksək qiymətləndirir.

1993-cü illərin əvvəllərindən başlayaraq Azərbaycanda siyasi hakimiyyət dəyişikliyi nəticəsində birbaşa Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə keçirilən bir sıra yazıçıların yubiley və anım tədbirləri bütöv Azərbaycan elmi və bədii düşüncəsinin parlaq göstəriciləri idi. M.Füzulinin, H.Cavidin, C.Məmmədquluzadənin, İ.Şıxlının, M.Arazın, X.Rzanın, B.Vahabzadənin, M.H.Şəhriyarın, Z.Yaqubun və başqa qələm sahiblərinin adı ilə bağlı olan tədbir və mərasimlərdə bu dahi şəxsiyyətin hər bir çıxışı ayrıca bir tədqiqat əsəri idi.

Beş yüz ilə yaxındır ki, böyük Füzuli türk və müsəlman dünyası ədəbiyyatı tarixində əvəzolunmaz söz mülkünün sultanıdır. Bu illər ərzində M.Füzuli ilə bağlı istər Azərbaycan, istərsə də dünya ədəbiyyatşünaslığında müxtəlif dəyər və elmi miqyasına görə seçilən araşdırmalar, tədqiqatlar aparılıb. Lakin 1994-cü ildən başlayaraq bu böyük sənətkarın Azərbaycanda, Türkiyədə, Moskvada keçirilən yubiley tədbirlərində ulu öndərimizin etdiyi təkrarsız və bənzərsiz çıxışları onun öz xalqının ədəbiyyatına, mədəniyyətinə nə qədər qırılmaz tellərlə bağlı olduğundan xəbər verir.

Ulu öndərin Füzuliyə verdiyi qiymət əbədi və bəşəri düşüncənin təzahürüdür. Heydər Əliyevə görə, M.Füzuli “Türk dünyasının, Azərbaycan xalqının, türk xalqlarının böyük şairi, mütəfəkkiri, filosofudur”. “Füzuli irsinin qiyməti əvəzsizdir” deyən siyasi mütəfəkkir onun yaradıcılığının təsir gücündən danışarkən deyir: “...Bəli Füzulinin 500 il öncə yazdığı “Leyli və Məcnun” poeması əsasında Azərbaycanın böyük bəstəkarı, dahi insanı Üzeyir Hacıbəyov Şərq aləmində, türk dünyasında ilk professional opera yaratmışdır. Füzulinin əsərlərinin təsiri altında Azərbaycan yazıçıları, alimləri, bəstəkarları, rəssamları böyük əsərlər yaratmış, respublikamızın mədəniyyətini inkişaf etdirmiş, dünya mədəniyyətinə böyük töhfələr vermişlər. Bunların hamısı Məhəmməd Füzulinin bizə bəxş etdiyi böyük irsdir, Azərbaycan xalqının, türk dünyasının, türk xalqlarının bu günü və gələcəyi üçün böyük örnəkdir”.

Milliliyin və bəşəriliyin ecazkar nümayəndəsi olan Heydər Əliyev üçün Vətənin bir çınqılı, quru otu əziz və əvəzolunmaz olduğu kimi, bir qeyrətli misra, cümlə yazan fikir və düşüncə adamları da əziz və əvəzolunmazdır. Heydər Əliyev üçün əvəzolunmaz böyük yazıçı və şəxsiyyətlərdən biri də Cəlil Məmmədquluzadədir. Vaxtilə ulu öndərə verilən 21 sualın içərisindən ikisi bilavasitə Mirzə Cəlil yaradıcılığı ilə bağlı idi ki, bu da onun Mirzə Cəlil şəxsiyyətinə, yaradıcılığına olan böyük sevgisindən, məhəbbətindən irəli gəlirdi:

- Ən çox sevdiyiniz pyes?

- Cəlil Məmmədquluzadənin “Ölülər” pyesi.

- Ən çox sevdiyiniz jurnal?

- “Molla Nəsrəddin”.

Bir həqiqətdir ki, Azərbaycan müstəqillik qazanandan sonra dünənimizə, uzaq keçmişimizə daha aydın, məntiqli və mənalı şəkildə bir qayıdış oldu.

(ardı gələn sayımızda)a

Xanəli KƏRİMLİ

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

palitra.-2013.-24 aprel.-S.10.