“Antropologiyayla bağlı insanlar arasında yanlış düşüncə formalaşıb”

Vüsal Həsənov: “Azərbaycanda antropologiyanın inkişafında maraqlıyıqsa, işlərimizi dünya elmində qəbul olunmuş vahid standartlara uyğunlaşdırmalıyıq”

Layihə çərçivəsində müsahibimiz antropoloq Vüsal Həsənovdur.

- Öncə özünüz və aldığınız təhsil, elmi fəaliyyətiniz barəsində ətraflı məlumat verərdiniz.

- Mən - Həsənov Vüsal Paşa oğlu 1981-ci ildə Gürcüstan Respublikasının Kaxeti bölgəsində, Qaraçöp mahalında doğulmuşam. Çoxuşaqlı ailənin sonuncu övladıyam. İbtidai təhsilimi anadan olduğum Düzəyrəm kənd orta məktəbində aldıqdan sonra ailəmizin Bakıya köçməsi səbəbindən təhsilimi Xətai rayonunda, 221 saylı orta məktəbdə davam etdirməli oldum. Humanitar fənlərə, xüsusən də tarixə və ədəbiyyata marağım daha çox olub. Kitablara bağlı ailə ortamında böyüdüyüm üçün çox erkən yaşlarımdan mütaliəyə atılmışam. Dünyagörüşümün formalaşmasında rus ədəbiyyatının çox güclü təsiri olub. Təzadlı xarakterə sahib olduğum üçün gələcəyimlə bağlı qərar verməkdə bır müddət tərəddüdlü olmuşam. Şərait elə gətirdi ki, 1999-cu ildə ali təhsil alma planımı bir müddətlik təxirə salıb hərbi xidmətə getməli oldum. Hərbi xidməti bitirdikdən sonra tarix üzrə təhsil almaq istəsəm də, həyat məni başqa istiqamətə yönəltdi. 2001-2005-ci illərdə Tiflis şəhərində ruhani təhsili almalı oldum, amma bu, arzularıma daxil deyildi. Bu illəri “özünü axtarma” mərhələsi hesab etmək olar. İkiillik fasilədən sonra 2006-cı ildə Bakı Dövlət Universitetinin Tarix fakültəsinə daxil oldum. Bir elm sahəsi kimi antropologiya ilə tanışlığım da buradan başladı.Təəssüf ki, bu sahədə özümü inkişaf etdirmək üçün Azərbaycanda hər hansı bir perspektiv yox idi. Bu səbəbdən də antropologiya üzrə xaricdə master təhsili almaq qərarı verdim. Bu sahə üzrə özünü daha yaxşı inkişaf etdirmək üçün Fransa və ya Amerikada təhsil almaq daha məqsədəuyğun olsa da, kifayət qədər vəsait lazım idi. Bu səbəbdən də Türkiyənin üzərində dayandım. Gərəklı imtahanları uğurla verdikdən sonra 2015-ci ildə Ankara Universitetinin Paleoantropologiya bölümünü qazandım. Bu uğurumda dostlarımın da payı çoxdur. Hər zaman yanımda oldular və ruhdan düşməməyim üçün stimul verdilər.Tam əminliklə deyə bilərəm ki, sonunda özümü tapdığım bir işlə məşğulam və bu sahədə uğurlar əldə edəcəyimə çox inanıram. Düşünürəm ki,fəaliyyətimlə bağlı danışmaq üçün hələ çox tezdir. Edəcəyim işlər hələ qabaqdadır. Ailəliyəm,iki övladım var.

- Təhsil aldığınız sahə üzrə qısa olaraq nə deyə bilərsiz?

- Adından da göründüyü kimi, antropologiya (“anthropos” insan) insan haqqında elmdir. Sadə desək, təpədən-dırnağa və keçmişdən bu günə insanı öyrənir. İnsanın yaranışından bu yana keçirdiyi bioloji və mədəni dəyişiklikləri özünəməxsus metodlarla ələ alır. İlkin yaranma tarixi 17-ci əsrə gedib çıxır. 18-ci əsrdə fransız təbiətşünas alim Georges Cuvierin nəsli tükənmiş heyvan fosilləri üzərində apardığı tədqiqatlarla bu sahədə bir canlanma baş verdi. Beləliklə, təbiət elmlərinin içərisində antropologiyanin bir alt qol kimi bünövrəsi atıldı.19-ci əsrin sonlarında isə müstəqil bir elm kimi fəaliyyətə başladı. Bəzi Qərb ölkələrində bizdən fərqli olaraq arxeologiya və etnoqrafiya da antropologiyanın içində yer alır.Yaranma tarixi Avropayla bağlı olsa d, antropologiya bir pozitiv elm sahəsi kimi Amerikada özünün ən yüksək inkişaf mərhələsindədir. Müasir antropologiyanın tədqiqat sahəsi xeyli genişlənib. Buna görə də bir çox alt qollar meydana gəlib. Mənim oxuduğum ixtisas isə paleoantropologiyadır. Bir az yumoristik desək, Afrikadan tapılan “meymun”əcdadlarımızla məşğul olan elm. Təbii ki,bu, bir zarafatdır. Paleoantropologiya arxeoloji qazıntılar zamanı aşkar olunan fosil və sklet parçaları üzərində incələmələr aparır və bunun nəticəsi olaraq o dövrün insanlarıyla bağlı əsaslı bilgilər ortaya qoyur.Təbii ki,əlaqəli digər elm sahələrindən də faydalanır.Paleoantropologiya prinsipcə daha çox arxeologiya ilə əlaqəlidir. Çöl şəraitində aşkar olunan materiallar (skelet və fosillər) daha sonra labaratoriya şəraitində tədqiq olunur. Daha az qazanclı və çətin bir peşə olduğu üçün bu işlə məşğul olmaq fədakarlıq tələb edir.

- Bu sahə üzrə xarici ölkələrdə aparılan tədqiqatlarla Azərbaycandakı tədqiqatlar arasında hansı fərqli və ümumi cəhətlər var?

- Düzü, bilmirəm, bu suala necə cavab verim. Çünki ortada müqayisə ediləcək bir şey yoxdur. Azərbaycanda etnografiya adı altında aparılan bütün tədqiqatlarla Qərbdə sosial antropologiya məşğul olur. Bu, bizdə bir sovet ənənəsi olaraq davam edir. Buna görə də kimin etnoqraf, kimin antropoloq olduğu məlum deyil. Fiziki və Paleoantropologiyanın tətqiqat sahəsi isə etnografiya və sosial antropologiyadan tam fərqlidir. Əgər biz Azərbaycanda antropologiyanın inkişafında maraqliyıqsa, o zaman işlərimizi dünya elmində qəbul olunmuş vahid standartlara uyğunlaşdırmalıyıq. Keçmiş sovet imperiyası, o cümlədən Cənubi Qafqazda antropologiya bir elm sahəsi kimi daha çox irqşünaslıq və ya kəlləşünaslıq mahiyyəti daşıyıb. Birdəfəlik anlamaq lazımdır ki, antropologiyanın vəzifəsi insanı öyrənməkdir, millətləri və ya irqləri deyil. Bu gün bioloji xüsusiyyətlərini qoruyub, saxlamış hər hansı bir saf irqdən söhbət belə gedə bilməz. Xalqlar arasında mələzləşmə dərəcəsi o qədər güclüdür ki, farsı ərəbdən və ya kürdü türkdən seçmək, az qala, mümkünsüzdür. Kəllə ölçülərindən yola çıxaraq dolixokefalların (uzun baş) türk və ya ali irq olması düsüncəsi isə tam əsassızdır. Sadəcə, dil və kültür birliyi var. Azərbaycanda aparılmış antropoloji (paleontoloji) tədqiqatlara gəlincə isə 20 əsrin əvvəllərində rus mütəxəssislər qısa dönəmli “kəllə axtarışları” həyata keçirib. Bildiyimə görə, sovet dövründə Azərbaycanda yeganə paleoantropoloq Rəbiyə Qasımova olub.Təəssüf ki,bu xanımın elmi fəaliyyətiylə bağlı ətraflı məlumata sahib deyiləm. Son illər Azərbaycan Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun tabeliyində aparılan arxeoloji qazıntılara xaricdən antropoloqlar dəvət olunur. Eyni zamanda, bir çox abidələr Almaniya və Fransa Arxeoloji ekspedisiyalarıyla birlikdə tədqiq olunur. 2012-2014-cü illərdə arxeoloq Bəxtiyar Cəlilovun rəhbərliyi ilə tədqiq edilən Uzun Rəmə kurqanlarından aşkar olunmuş toplu skeletlər Hacəttəpə Unversitetindən dəvət olunmuş paleoantropoloqlar tərəfindən öyrənilib. İnanıram ki, yaxın illərdə xarici mütəxəssislərə ehtiyac olmayacaq.

- Bu ixtisasınız yönündə Azərbaycan təhsilində və ya elmində hansı islahatlara ehtiyac olduğunu düşünürsünüz?

- Bu barədə indidən danışmaq hələ tezdir, deyə düşünürəm.Təbii ki, yerinə yetiriləsi çox şey var. Öncə özümü inkişaf etdirmək istəyirəm. Öyrənmək və da daha çox öyrənmək. Dərslər çox ağırdır.Təsəvvür edin ki, kiçik bir detalı qavramaq üçün günlərlə eyni mətni təkrarlamalı olursan. Antropologiyanın özəyində skelet bilgisi dayanır (osteologiya). İnsan anatomiyası və skelet sistemini yaxşı bilmək lazımdır. Azərbaycanda antropologiyayla bağlı insanlar arasında yanlış düşüncə formalaşıb .Elə başa düşürlər ki, antropologiya soykökün və ya milli kimliyin təsbit olunmasıyla məşğul olan elm sahəsidir. Öncə bu yanlış təsəvvür aradan qalxmalıdır. 2010-cu ildə Bakı Dövlət Universitetinin Tarix fakültəsi ilə bağlı antropologiya bölümü açılıb. Təəssüf ki, bölümdə tələbələr yalnız nəzəri bilgilər almaqla kifayətlənməli olur. Laboratoriya yoxdur. Əsas problem isə gərəkli mütəxəssislərin olmamasıdır.Yenə də başlanğıc üçün pis deyil. Artıq ilk məzunlarından 3 nəfər təhsilini xaricdə davam etdirir.Gələcəkdə antropologiyanın inkişafı naminə əl-ələ verib, faydalı işlər görmək olar, deyə düşünürəm.

- Türkiyəli və azərbaycanlı tələbərin arasında oxsar və fərqli cəhətlər hansılardır?

- Çox da kəskin fərq yoxdur.Burda da təki diplom olsun düşüncəsiylə formal təhsil alan gənclər var. Türkiyədə tələbələr daha cox aktivdirlər.Tələbə təşkilat və dərnəklərinin sayı-hesabı yoxdur. Hər gün divarlara yapışdırılmış etiraz plakatlarıyla qarşılaşmalı olursan.Ümumi götürsək, azərbaycanlı tələbələr daha məlumatlıdir, məncə.Türkiyədə orta məktəblərdə dünya tarixi və coğrafiyası, demək olar ki, tədris olunmur. Ən yaxşı bildikləri Osmanlı tarixidir. Elə tələbələrlə söhbətim olub ki, Azərbaycan haqqında hər hansı bir məlumatı yoxdur. Sanki söhbət Qvatemaladan gedir. Amma özlərini daha yaxşı ifadə edirlər. Ünsiyyət qurma bacarıqları güclüdür. Bir çox azərbaycanlı gənclər üçün Türkiyədə oxumaq, sadəcə, bir avantajdır. Elə ixtisaslar var ki, bizdə daha keyfiyyətli tədris olunur. Müəllim- tələbə münasibəti isə Türkiyə universitetlərində olduqca səmimidir.

- Türkiyədə tələbə həyatı yaşamaq çətindirmi və insanların xarici tələbələrə münasibəti necədir?

- Türkiyədə oxuyan tələbələrin çoxu təqaüdlüdür.Yəni təhsillərini davam etdirmək üçün bəzi qurumlardan təqaüd alırlar. Təqaüd alan tələbələr üçün çətinliyin olmasına inanmıram. İlkin mərhələdə müvəqqəti darıxma ola bilər.Öz hesabına oxuyanlar üçün, təbii ki,vəziyyət fərqlidir. Xərclər kifayət qədərdir. Nəqliyyat və kommunal ödəmələr çox bahadır. Nə qədər qənaət etsən də, aya azı 600 dollar xərcləməli olursan. Üstün tərəflərindən biri odur ki, dövlət universitetləri yeməkxanalarından gündə iki dəfə güzəştli yararlana bilirsən. Kitablara çox pul verməli olmursan. Universitetin kitabxanası 24 saat açıq olur. Xarici tələbələrə olan münasibətə gəldikdə isə hər şey çox normaldır. Azərbaycanlı tələbələr burda özünü qərib hiss etmir. Bu günə kimi özümə qarşı hər hansı bir aşağılayıcı münasibət görməmişəm. Ankara əhalisinin çoxu məmurdur. İnsanları çox mədənidir. Kirayədə qaldığım binada qonşuların bizə münasibəti olduqca yaxşıdır.Tələbə olduğumuz üçün tez-tez bizə yeməklər gətirirlər. Bir sözlə, özünü Azərbaycandakı kimi rahat hiss edə bilırsən …

- Xaricdə təhsil alan gənclərimizə nələri tövsiyə edərdiniz?

- Təbii ki, tövsiyəm özümə də aiddir. Düşünürəm ki, zamanımdan və potensialımdan yetərincə istifadə etməmişəm. Dahi rus yazarı Dostoyevski deyir ki, həyata yenidən gəlmə fürsətim olsaydı, hər saniyəni belə dəyərləndirərdim.Vaxtı boşa vermək olmaz. Eyni fürsətlər insana təkrar verilmir. Bundan maksimum yararlanmaq lazımdır. Gənclikdə buraxdığın boşluqların yerini sonradan doldurmaq olmur. Otuz yaşdan sonra insanın enerjisi getdikcə tükənir, qavrama qabilliyyəti azalır. Tövsiyəm odur ki, daha cox oxumaq və öyrənmək lazımdır. Hərə öz ixtisası üzrə yaxşı bir peşəkar olsa, qazanan ölkəmiz və xalqımız olacaq. Acı bir həqiqətdir ki, Azərbaycan elm sahəsində dünyada ciddi bir imicə sahib deyil. Bizim alimləri nəinki dünyada, heç Türkiyədə belə tanımırlar.Yaxın gələcəkdə vəziyyəti xeyrimizə dəyişmək lazımdır. Hər bir azərbaycanlı tələbə bunu özünə vəzifə borcu bilməlidir.Bizim mənfi tərəflərimizdən biri də odur ki, əksər gənclər ali təhsili daha cox pul qazanmaq vasitəsi kimi görür. Pozitiv elm sahələrinə maraq yoxdur. Bu düşüncəmizin də dəyişəcəyinə inanıram.

İlkin AĞAYEV

Palitra.-2015.-11 dekabr.-S.11.