“Nəbatatla bağlı gənc alimlər hazırlanır”

Yusif Zeynalov: “Biologiya üzrə alim hər hansı bitkini öz əlləri ilə əkib yetişdirdikcə, üzərində davamlı işlədikcə inkişaf edir”

Azərbaycan florasında olan bitkilərin genofondunun qorunmasında bu sahə üzrə alimlərin də üzərinə mühüm vəzifə düşür. AMEA-nın Mərkəzi Nəbatat bağının əsas fəaliyyət istiqamətlərindən biri də budur. Elə müsahibimiz də Mərkəzi Nəbatat bağının Nadir və nəsli kəsilməkdə olan bitkilər laboratoriyasının rəhbəri, dosent, biologiya üzrə fəlsəfə doktoru Yusif Zeynalovdur. Qeyd edək ki, Y.Zeynalov 1949-cu ildə Gədəbəy rayonunda anadan olub. 1971-ci ildə indiki Bakı Dövlət Universitetini bitirib. Elə həmin il Leninqradda (Sank-Peterburq) Pavlov adına Tibb Akademiyasında elmi təcrübə keçib. Azərbaycanda bır sıra vəzifələrdə çalışıb. 1976-1996-cı illərdə Respublika Biologiya Olimpiadasının rəhbəri olub. Həmçinin 20 il Türkiyənin müxtəlif universitetlərində Biologiya fənnini tədris edib. 8 kitabın müəllifidir.

-Mərkəzi Nəbatat bağının əsas fəaliyyət istiqamətləri nədən

ibarətdir?

- Mərkəzi Nəbatat bağı Azərbaycan florasında olan bitkilərin bir araya toplandığı yerdir. Bunun da məqsədi alimlərimizi, eləcə də gənclərimizi, tələbələrimizi, məktəblilərimizi təbiətimizdə yetişdirilən bitkilərlə tanış etməkdir. Həmçinin bitkilərin faydalarından istifadə etmək yollarını göstərməkdir. Eyni zamanda məqsəd Mərkəzi Nəbatat bağında yetişdirilən, təcrübə ilə çoxaldılan bitkilərin Azərbaycanın uyğun olan yerlərində əkib çoxaltmaq, təbiətimizi zənginləşdirmək və ekologiyamızı təmizləməkdir.

Bakının yaşıllaşdırılmasında Mərkəzi Nəbatat bağının çox böyük rolu olub. Mərkəzi Nəbatat bağı 1934-cü ildə dövlətin qərarı ilə Bakının dağlıq hissəsində salınıb. Bu bağın ərazisində böyük bitkilər, əsasən, 1936-cı ildə əkilib. Bütün respublikada biologiya üzrə alimlərin böyük bir hissəsi burada çalışıb və təcrübə keçiblər.

Mərkəzi Nəbatat bağı quru subtropik bölgədir. Burada yayda su problemi olur. Su az olduğu üçün bir çox bitkiləri yayda saxlamaq olmur.

-Gənc alimlərin Mərkəzi Nəbatat bağında çalışmağa, araşdırma aparmağa marağı necədir?

- Mərkəzi Nəbatat bağında gənc alimlərimizin yetişdirilməsi davam edir. Amma əməkhaqqının nisbətən az olmasına görə hələlik gənclərin sayı o qədər də çox deyil. Xüsusən də oğlanlar çox az gəlir. Əsasən qızların marağı var. Mərkəzi Nəbatat bağı elə yerdir ki, təbiətlə təmasda olmaq, bitkiləri canlı yığıb gətirmək lazımdır. Bitkiləri toplamaq üçün lazım gəlir dağa çıxırsan. Qızlar üçün də bəzən bu, çətin olur. Hazırda dünyanın əksər ölkələrində Mərkəzi Nəbatat bağında yetişdirilən alimlər fəaliyyət göstərir. Xüsusən də Türkiyədə belə alimlərimiz daha çoxdur. Bu alimlər hər kəs tərəfindən sevilirlər. Mən istəyirəm ki, bu gün də əvvəlki ənənə davam etdirilsin. Daha savadlı, elmli alimlərimiz yetişdirilsin. Alim yetişdirmək elə də asan məsələ deyil. Xüsusən də Mərkəzi Nəbatat bağında çalışan alim gərək təcrübə keçsin. Biologiya üzrə alim hər hansı bitkini öz əlləri ilə əkib yetişdirdikcə, üzərində davamlı işlədikcə inkişaf edir. Ona görə də maraq yaranmaq üçün bir az maddi baxımdan stimul olmalıdır. Ümid edirik ki, maaşlar artarsa, bura gələn gənc alimlərimizin də sayı çoxalar.

-Xaricdən bura alimlər təcrübə üçün gəlirlərmi?

- Bura bir neçə ölkədən alimlər gəlir. Xüsusən də İran və Türkiyədən gələn alimlər çoxluq təşkil edir. Onlar burada aylarla, illərlə təcrübə keçir və elmi işlərini davam etdirirlər.

Eyni zamanda bizim gənclərimiz də Rusiya, Almaniya və başqa ölkələrə təcrübə üçün gedirlər. Onlar orada yeni üsulları öyrənərək gəlib burada tətbiq edirlər.

-Mərkəzi Nəbatat bağında yeni hansı bitki növləri yetişdirilir?

-Sovet İttifaqı dağılandan sonra bir çox bitki növlərimiz, az qala, yarıya-yarı azalıb. Çünki burada işləyən alimlərin bir çoxu getmişdilər. Amma buna baxmayaraq, müstəqilliyimiz yenidən bərpa olunandan sonra da Mərkəzi Nəbatat bağının florası zənginləşdirilib. Məsələn, mən 1996-cı ildə Türkiyəyə gedənə qədər Mərkəzi Nəbatat bağının ərazisinə 587 növ ağac-kol bitkiləri gətirmişdim. Bunların hamısını Azərbaycanın bölgələrindən, həmçinin başqa ölkələrdən ekspedisiyalara gedən zaman toplamışdım.

Dünyanın hər yerindən delektuslarla (toxum kataloqları) əlaqə saxlanılır və oradan toxumlar alınıb Mərkəzi Nəbatat bağında çoxaldılır. Bundan sonra da hər bitki uyğun olan yerdə əkilir. Çünki quraqlığa dözümlü bitkini gətirib ağacın kölgəsində əksən bitməz. Eləcə də kölgədə bitən bitkini aparıb açıq ərazidə əksən bitməz. Yəni bu sahənin alimləri bunu bilməlidir. Bunun üçün də təkcə kitabdan oxumaqla iş bitmir. Düzdü, kitabda hamısı var. Amma kitabda olanları praktiki olaraq tətbiq etmək böyük şərtdir. Bunu təcrübə ilə öyrənirsən. Ona görə də yeni bitkilər hər il gəlir. Mərkəzi Nəbatat bağının başqa laboratoriyaları da var. Xüsusən bu sahə üzrə gənc alim olmaq istəyənlər bu istiqamətdə araşdırma və axtarış edirlər.

-Bitkilərin nəslinin kəsilməsinə əsas səbəb nədir? Bunun qarşısı necə alınır?

- Bunun əsas səbəbi ekologiyanın dəyişməsidir. Yəni ekologiya istiləşməyə doğru gedir. İstiliyin ortalama bir dərəcə dəyişməsi oradakı bitkilərin bir çoxunun məhvinə səbəb olur. Ona görə də bitkiləri ekoloji şərtlərə uyğun vəziyyətə gətirmək üçün onu incələyib ora adaptə etmək lazımdır. Bitki uyğunlaşdıqca onu yenidən təbiətə qaytarmaq olar. Biz burada bitkiləri uyğunlaşdırıb təbiətə qaytarır və zənginləşdiririk ki, gələcək nəsillərimiz bunların şəkillərini yox, özlərini canlı olaraq görə bilsinlər. Bitki nə qədər zəngin olarsa, o qədər də təbiətimiz təmiz olar. Bildiyimiz kimi, bütün canlı sistemin yaşamasını bitkilər təmin edir. Havanı yaradan bitkidir. Bitkisiz dünyanı təsəvvür etmək olmur. Bitkisiz oksigen yox olub gedər. Karbon qazının miqdarı o qədər çoxalar ki, heç bir canlı yaşaya bilməz. İndi bunu bəlli bir səviyyədə saxlayan bitkilərdir. Eyni zamanda bir çox qida maddələri bitkilərdən hazırlanır. Bununla yanaşı, bitkilərdən dərman vasitələri hazırlanır. Təbiətdə bitkilər, şəhərlərin yaşıllığı nə qədər çox olarsa, orada yaşayan insanların sağlığı da təmin edilmiş sayılar. Çünki böyük şəhərlərdə zavodların, fabriklərin, avtomobillərin havaya buraxdığı tullantılar var. Bu da xüsusən karbon qazının miqdarını çoxaldır. Onları üzvi maddəyə çevirən, təmizləyən bitkidir. Bütün canlı sistem bitkilərdə əmələ gələn maddələrin hesabına yaşayır və kodlaşıb. Məsələn, bir insanı aparıb Marsda yaşatmaq qeyri-mümkündür. Çünki bizim orqanizm buradakı bitkilərə kodlaşıb. Təbiətdə 100-dən çox elementlər var. Bunların hamısı insan orqanizmində, eləcə də bitkilərdə var. Bunların hamısını bitkilər torpaqdan alır, onu da biz alırıq. Bütün yaşayışımız da onların hesabınadır.

-Hansı bitkilərin nəslinin kəsilmək təhlükəsi var?

- Bir çox ağac, kol və ot bitkilərinin nəslinin kəsilmək təhlükəsi var. Biz çalışırıq ki, bunların qarşısını alaq. Bizdə geofitlər, yəni yeraltı kökümsovlu və soğanı bitkilər var. Bunların bəziləri təbiətimizdə bir neçə yerdə qalıb. Hətta eləsi var bir yerdə qalıb. Onları çoxaldıb təkrar təbiətə qaytarmaq lazımdır. Və ya bir çox ağac bitkiləri var. Məsələn, Lənkəranda Hirkan qoruğunda dünyanın heç bir yerində bitməyən bitkilər var. Orda təbiət dəyişərsə, o qoruqdakı bitkilərin hamısı yox olar. Orada bir ağacın qırılması, çoxlu sayda bitki növlərinin yox olması deməkdir. Bundan başqa, bizdə Eldar qoruğu var. Eldar şamı dünyada yeganə olaraq bu qoruqda qalıb. Çalışılır ki, oradakı bitkilərin nəsli kəsilməsin. Əgər onların nəsli kəsilərsə, o qoruqdakı bir çox ot və kol bitkiləri də yox olar. Ona görə də Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi və digər aidiyyəti qurumlar, eləcə də mütəxəssislər həm ekzotik baxımdan gözəllik əmələ gətirirlər, həm də təbiəti olduğu şəkildə saxlamağa çalışırlar. Məqsəd təbiəti olduğu şəkildə qorumaqdır. Təbiət olduğu şəkildə qorunarsa, deməli, o bitkilərin nəsli kəsilməz. Ən azından bu şərait düzələrsə, getdikcə o bitkilər çoxlar, artar və başqa yerlərə də yayılar. Lakin, bəzən bir çox ölkələrdən düşünülməmiş şəkildə bir bitkini gətirib əkərək çoxaldırlar. Bu bitki də artıb oradakı başqa bitkiləri məhv etməyə başlayır. Hətta çoxlu xəstəlik də yayılır. Bunlar zərərverici bitkilərdir. Ona görə də bitkilərin çoxaldılması zamanı bu baxımdan da diqqət etmək lazımdır. Məsələn, 70-ci illərdə ABŞ-dan kartof sortu gətirildi. Həmin kartof sortu ilə bura Koloroda böcəyi də gəldi. Yəni səhv bir addım atmaq, sonradan bir çox xəstəliklərin yayılmasına səbəb olur.

Fuad Hüseynzadə

Palitra.-2016.-19 aprel.-S.11.