İlk Milli Ordumuz necə yaradılıb?

120 nəfər könüllüdən ibarət olan “Erkən” adlı hərbi dəstə öncə Bakıda, Çəmbərəkənd məscidinin həyətində yerləşdirilib, sonradan müvəqqəti Lənkərana köçürülüb

İlk Milli Ordumuzun yaradılması prosesi, əslində, ölkəmizin müstəqillik tarixidir. Bu tarixə nəzər salsaq görərik ki, Milli Ordumuzun yaradılması prosesi hələ Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti qurulmamışdan əvvəlki dövrə təsadüf edir. O vaxtlar Rusiya imperiyasının müsəlman xalqlarına həqarətli münasibəti, onların orduda xidmətdən “azad” edilməsi bu xalqların hərbi işləri yadırğamasına gətirib çıxarmışdı. 1917-1918-ci illərdə erməni təcavüzünün güclənməsi Azərbaycan türklərini fiziki cəhətdən məhv olmaq təhlükəsi ilə üz-üzə qoymuşdu. Yaranmış vəziyyət təcili olaraq ordu quruculuğuna başlamağı tələb edirdi. Azərbaycanda ordu quruculuğu ilə bağlı görülən işlər, o zaman gənclər hərəkatının rəhbəri və Milli Ordumuzun ilk əsgərlərindən olan Əziz Alpoudun “Həyatımın hekayətləri” kitabında daha aydın təsvir edilib. O, kitabında yazır ki, 1917-ci ildə zənginlərimizə ağız açıblar və onların vasitəsilə silah təminatına başlanılıb: “Lakin silahların əldə edilməsi çox çətindir. Çünki Qafqaz cəbhəsindən darmadağın olub geri qayıdan rus və erməni birlikləri, zəngin Bakı və Bakı ətrafında yerləşirdi. Silahların çoxunu da erməni milli təşkilatları öz dığaları vasitəsilə asanlıqla əldə edir, bizim əlimizə isə sınıq-salxaq və ya qarışıq silahlar keçirdi”. Onun bildirdiyinə görə, Bakıda, Çəmbərəkənd məscidinin həyətinə bizim rus ordusundan gələn zabitlərimiz və nizami əsgərlərimiz yerləşdirilirmiş: “Bu zabitlər daha çox süvarilər-rusların “Dikaya Diviziya” (“Vəhşi süvari diviziyası”) adlandırdıqları və Avstriya cəbhəsinə göndərilmiş qafqazlı və azərbaycanlı müsəlman türk birliklərindəndir. Bu ərəfədə əsgərlərimizin sayı yüz iyirmi nəfər oldu. Hamımız da süvari döyüş təlimi keçirdik. Mən onbaşı təyin olunmuşdum. Bizim yalnız on üç tüfəngimiz vardı, hərəsi də bir cür: “Lebel”, “Berdan”, “Aynalı” adlanan, Türkiyədən gəlmə onatan tüfəng ( o mənimkiydi), rus “Beşaçılan”ı və s.”.

Ə.Alpoud bu vəziyyətdə patron təminatının da çox çətin və ağır vəziyyətdə olduğunu vurğulayaraq erməni və rus birliklərindən gizlədilmiş şəraitdə öz Milli Ordumuzu qurmağa çalışdıqlarını xatırladır: “Lakin fəaliyyətimizi öyrənən ermənilər rusları bizə qarşı qısqırtmağa başlamışdılar. Guya ki, bizə silah versələr, türklər ətrafdakı rusları qıracaqlar”.

Yeni yaranmış ordunun əsgərləri arasında Hacı Zeynalabdin Tağıyevin oğlu da olub

Daha sonra rahat fəaliyyət göstərmək üçün “Erkən” adlı əsgəri dəstəni Lənkərana köçürmək gərək olub: “Zabitlərlə bir iclas keçirdik və bu qərara gəldik ki, bizim hərbi dəstə Lənkərana köçsün. Bakıda isə Hərbi Məktəb yaradılsın və başında da albay (polkovnik) Tabasaranlı (Dağıstanlı) dursun. Elə də elədik. Tələbələr üçün birləşmiş Hərbi Məktəb fəaliyyətə başladı. Bizsə Nağıyevlərin “Evelina” adlı çar gəmisi ilə gecələrin birində Lənkərana yola düşdük. Başçımız minbaşı İsgəndər İsgəndərbəyli, baş leytenant Əli Əsədullayev və polşalı baş leytenant Koşmaryevskiy, habelə yüz iyirmi nəfərdən ibarət “ordumuz” səhərə yaxın Lənkərana çatdı”.

Əsgəri dəstə lənkəranda əvvəlcədən ələ keçirilmiş rus məktəbində yerləşdirilib. Maraqlıdır ki, ilk Milli Ordumuzun əsgərləri arasında Hacı Zeynalabdin Tağıyevin oğlu da olub: “…qərargah otağında toplantı keçirdik. Bu məxfi yığıncaqda, onbaşı olmağıma baxmayaraq, mən də iştirak edirdim; eynən də dostum ( o da tələbə idi) milyoner Hacı Zeynalabdin Tağıyevin oğlu Məhəmməd kimi... Bu oğlan çox millətçi və yaxşı ürəyi olan bir əsgərdi. O da mənim kimı könülüydü”.

Milli Ordumuzun tankları da olub

Sonradan Türkıyədə mühacir həyatı yaşayan Ə.Alpoud ilk ordumuzun yaradılması sevincini belə bölüşür: “Çox sevinirdik. Ulu Tanrı bizə Azərbaycanın ilk ordusunu qurmağa imkan vermışdi. Dərhal siravi dəstələr yarandı. Kəndlərdən bir təbilçi süvari və zurnaçı tapdıq, ordumuzun orkestri də oldu …”. Onun sözlərinə görə, daha sonra Milli Ordumuzun tankları da olub və ordumuz rusları Mil düzünə kimi sıxişdırıblar. Kitabın tərcüməçisi, tədqiqatçı-жurnalist Zakir Sadatliniın fikrincə, Ə.Alpoudun Milli Ordumuzun yaranması haqqında bu bilgiləri yenidir.

Azərbaycan Respublikası Silahlı Qüvvələrinin yaradılması müstəqil Azərbaycanın dövlət quruculuğunun mühüm nəiliyyətlərindən biridir. 1918-cı il 26 iyun tarixli fərmanla Azərbaycan Milli Ordusunun yaradılmasina başlanıldı. Avqustun 1-də AXC-nin Hərbi Nazirliyi təsis edildi. İstedadlı general Səməd bəy Mehmandarov dekabrın 25-də hərbi nazir, general-leytenant Əlağa Şıxlinski nazir müavini təyin edildilər.

Qısa müddətdə Milli Ordu Osmanlı dövlətinin Qafqaz İslam Ordusu ilə birlikdə Bakını və ətraf qəzaları erməni-bolşevik işğalından xilas etdi. Bu hərbi birləşmələr Muğanda və Əskəranda milli hökumətə qarşı baş vermiş qiyamları yatırmaqda yüksək səriştəlilik göstərdi, Qazaxda Azərbaycan sərhədini pozmuş erməni nizami ordu hissələrini darmadağın etdi. Azərbaycan ordusunun Hüseynxan Naxçıvanski, İbrahim ağa Usubov, Həmid Qaytabaşı, Kazım Qacar, Cavad bəy Şıxlinski, Həbib bəy Səlimov kimi istedadlı generalları var idi.

AXC süqut etdikdən sonra bolşevik hökuməti Milli Ordunu ləğv etdi. Onun rəhbərlərinin əksəriyyəti Nargin adasına aparılıb güllələndi.

Silahlı Qüvvələrin quruculuğu sahəsində aparılan işlər ölkəmizdə qüdrətli ordu yaratmağa imkan verib

Əsası Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə qoyulmuş Azərbaycan ordusunun ənənələri müasir dövrdə də qorunub saxlanilır və inkişaf etdirılır. Bu isə ümummilli liderimiz Heydər Əlıyevin ciddi səyləri nəticəsində mümkün olmuşdur. Ali Baş Komandan Heydər Əliyevin rəhbərliyi altında Silahlı Qüvvələrin quruculuğu sahəsində aparılan işlər ölkəmizdə mütəşəkkil, qüdrətli ordu yaratmağa imkan verib, onun gələcəkdə daha da möhkəmlənməsi üçün əsaslı zəmin yaradıb.

Lakin hələ yaxın keçmişdə Azərbaycan ordusu yaradılmasına başlanıldiğı vaxtdan müxtəlif təzyiqlərə məruz qaldi. Həm xaricdən, həm də daxildən göstərilən təzyiqlərin əsas məqsədi ordu quruculuğunun qarşısinı almaqla Azərbaycanın müstəqil bir dövlət kimi mövcudluğuna yol verməmək idı. Belə ki, Sovet Hakimıyyəti dövründə də Rusiya imperiyasının azərbaycanlılara qarşı hərbi siyasəti dəyişməmişdi. Sovet dövründə çar dövründən fərqli olaraq azərbaycanlı gənclər hərbi xidmətə çağırılırdılar. Lakin onlar göyüş üçün nəzərdə tutulmuş hərbi hissələrdə yox, əsasən, tikinti batalyonlarında xidmət edirdilər. Məqsəd aydın idi - azərbaycanlılar arasında hərb elminə dərindən yiyələnən, müasir silahlarla rəftar etməyi bacaran hərbçilərin yetişdirilməsınə imkan verməmək. Bu siyasətin mahiyyətini yaxşı başa düşən Heydər Əliyev Azərbaycanda hakimiyyətə gəldikdən sonra, 1971-ci il iyunun 20-də C.Naxçivanski adına ixtisaslaşdırılmış hərbi məktəbi təşkil etdi. Dövlət başçımız azərbaycanlı gənclərin Bakı Ali Birləşmiş Komandanlıq və Bakı Ali Hərbi Dənizçilik məktəblərinə, eləcə də SSRİ-nin digər hərbi məktəblərinə güzəştli şərtlərlə qəbul olunmasına nail olmuşdu. Bu gün C.Naxçivanskı adına Hərbi Liseyin milli zabit kadrlarımızın yetişdirilməsində və o dövrdə ali hərbi məktəbləri bitirmiş şəxslərin silahlı qüvvələrin formalaşmasında müstəsna rolu vardır. Bu məktəblərdə yetişən Azərbaycan hərbçiləri Birinci Qarabağ müharibəsində misilsiz igidliklər göstərmişlər. Lakin bu nailiyyətlər asanlıqla əldə edilməmiş, çox mürəkkəb və çətin tarixi inkişaf yolu keçmişdir.

1991-ci ildə Azərbaycan Respublikası yenidən dövlət müstəqilliyini bərpa edərkən artıq Ermənistan Respublikası ilə müharibə vəziyyətində idi. O zaman Azərbaycana rəhbərlik edən şəxslər qətiyyətsizlik və iradəsizlik nümayiş etdirərək Silahli Qüvvələri yarada bilmədilər.

1991-ci il sentyabrın 5-də Müdafiə Nazirlıyınin yaradılması barədə qərarın və həmin il oktyabrın 9-da Azərbaycan Respublikasının Ali Soveti tərəfindən silahlı qüvvələrin yaradılması haqqında qanunun qəbul edilməsinə baxmayaraq, respublika rəhbərliyi bu qərarların həyata keçirilməsi üçün heç bir səy göstərmirdi.

Cəmiyyətin bütün qatlarını sarsıdan daxili qeyri-sabitlik, siyasi çəkişmələrin geniş vüsət alması, cinayətkar mafioz dəstələrin fitnələri, xarici xüsusi xidmət orqanlarının qarşısı alınmayan kəşfiyyat-təxribat fəaliyyətinin ordu quruculuğu prosesinə göstərdiyi dağıdıcı təsiri 1993-cü ilin ortalarında artıq ordunu məhv olmaq təhlükəsi qarşısında qoydu. Bütün bunların nəticəsində erməni silahlı qüvvələri Azərbaycan torpaqlarının 20 faizini zəbt etdi, 1 milyondan artıq vətəndaşımız öz yurdlarından didərgin salındı, on minlərlə insan qətl edildi.

Heydər Əliyevin 1993-cü ildə xalqın tələbi ilə hakimiyyətə gəlməsi və Azərbaycan Respublikasının Prezidenti seçilməsi vəziyyəti kökündən dəyişdi, respublikamızda ordu quruculuğu sahəsində mühüm tədbirlərin həyata keçirilməsinə güclü təkan verdi, cəbhədə vəziyyətin müsbət istiqamətdə inkişafına şərait yaratdı. Bu dövrdən etibarən ölkədəki silahlı qüvvələr dövlətin tam nəzarətinə keçdi. Azərbaycan əsgərinin qəhrəmanlıq nümunələrinin şahidi olan düşmən cəbhədə atəşkəsə razılıq verməli oldu.

“Ordumuzun döyüş qabiliyyəti yüksək səviyyədədir”

Ulu öndər Heydər Əliyev hərbi təhsil sisteminin daha da inkışaf etdirilməsi məqsədilə 1999-cu il yanvarın 20-də Hərbi Akademiyanın yaradılması haqqında fərman imzalamışdır. 2001-ci ildə Silahlı Qüvvələr Gününə həsr olunmuş təntənəli mərasimdə ümummilli lıder müstəqil Azərbaycan dövlətinin ona layiq, onun müstəqilliyini qorumağa və möhkəmləndirməyə qadir olan güclü ordusu olmasından iftixar hissi keçirdiyini söyləmişdir.

Ordu quruculuğunun möhkəmləndırılməsi istiqamətində ulu öndər Heydər Əliyevin apardığı islahatlar bu gün öz bəhrəsini verməkdədir. “Ordumuzun döyüş qabilıyyəti yüksək səviyyədədir, gündən-günə artır. Ordu quruculuğu prosesi uğurla gedir, orduda islahatlar dərinləşir”- deyən Prezident İlham Əliyev tərəfindən bu siyasət uğurla davam etdirilir. Ölkəmizdə hərbi sənaye sahələri formalaşdırılıb və müxtəlif hərbi sursatların istehsalı ildən-ilə artırılır. Silahlı Qüvvələrin maddi-texniki bazasının gücləndirilməsi üçün də hərbi hissələrdə quruculuq işləri davam edir. Qusarda, Gəncədə, bir çox bölgələrdə hərbi hissələr müasir formada qurulur, təmir edilir. Xüsusən, tibbi şərait müasir standartlara uyğunlaşdırılır. Həm hospitallar, həm də tibb məntəqələri üçün çox müasir avadanlıqlar alınır. Əsgərlər üçün çox müasir klublar, istirahət yerləri, NATO standartlarına uyğun təlim meydançaları yaradılıb. Bunlar hamısı ordu quruculuğunda görülən sistemli, məntiqi işin nəticəsidir.

Güclü ordu güclü dövlət deməkdir. Ordunun gücü məhz dövlətin gücü kimi qəbul olunur. Azərbaycanın bugünkü ordusu, Silahlı Qüvvələri Azərbaycan torpaqlarını etibarlı müdafiə etməyə qadirdir.

Fuad Hüseynzadə

Palitra.- 2018.- 5 iyun.- S.12.