Professor Nadir Məmmədli: “Ölkədə yüksək çap texnologiyaları olan nəşriyyatlar var”

Nadir Məmmədli 19 sentyabr 1959-cu ildə Bakıda anadan olub. 1985-ci ildə Bakı Dövlət Universitetinin Filologiya fakültəsini bitirib. 1989-cu ildə namizədlik, 2001-ci ildə doktorluq dissertasiyası müdafiə edib. O, respublikanın tanınmış ictimai və elm xadimi, yazıçı-jurnalistdir. Azərbaycan Yazıçılar və Jurnalistlər birliklərinin üzvü, Təhsil Nazirliyinin humanitar sahə üzrə keçirdiyi müsabiqənin laureatıdır. Humanitar elmlər üzrə Problem Şurasının, AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu nəzdində filologiya üzrə elmlər doktoru və filologiya üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün dissertasiyaların müdafiəsini keçirən Dissertasiya Şurasının üzvüdür. Xeyli sayda monoqrafiya, dərslik müəllifidir. Əsərləri Təbriz (İran), Trabzon, İstanbul (Türkiyə), Oş, Bişkek, (Qırğızıstan), Perm, Ufa, Mahaçqala (Rusiya), Quvahati (Hindistan), Okinava (Yaponiya), Eulivi (Şri-Lanka) və başqa şəhərlərdə nəşr olunub.

Dövlət müstəqilliyinə qovuşduğumuz zamandan respublikamız siyasi, iqtisadi həyatda olduğu kimi, elm və təhsil, mədəniyyətin müxtəlif sahələrində dünya standartlarına inteqrasiya etmişdir. Dövlətimiz, ələlxüsus nəşriyyat sahəsində dövrün tələblərinə uyğun istiqamətlər müəyyənləşdirmişdir. Çevik inkişaf edən nəşriyyatlarımız yeni layihələrə imza atmaqdadırlar. Kompüterləşmə, elektron maşınlar, informasiya-kommunikasiya texnologiyaları nəşriyyatların səmərəliliyini, fəaliyyətini daha da sürətləndirmişdir. Nəşriyyat mədəniyyətimizin bariz nümunələrindən biri “Elm və təhsil” nəşriyyatıdır. Bu nəşriyyat-poliqrafiya müəssisəsi Azərbaycanın ilk özəl sektorlarından, istehsal müəssisələrindən biri olmuş “Nurlan” nəşriyyatının varisidir. “Elm və təhsil” nəşriyyatının Azərbaycanın elm və təhsil sahəsinə misilsiz xidmətləri vardır. Nəşriyyata filologiya üzrə elmlər doktoru, professor Nadir Məmmədli rəhbərlik edir.

- Rəhbərlik etdiyiniz “Elm və təhsil” nəşriyyatının Azərbaycan ziyalılarının əsərlərinin ictimaiyyətə təqdim olunmasında misilsiz rolu var. Bu baxımdan nəşriyyatın müasir durumu və problemləri haqqında danışardınız.

- “Nurlan” nəşriyyatının varisi “Elm və təhsil” kimi 1992-ci ildən fəaliyyətə başlamışıq və Azərbaycanın ilk özəl nəşriyyatlarından biriyik. Sovet dönəmi dağılandan sonra insanların içində o zamana hörmət, yanğı (xüsusilə yaşlı nəsildə), bir az da nifrət vardı. Şair olmayan da yaradıcılıqda qələmini sınayırdı. Maraqlı bir dövr idi; azadlığı hələ təzə dadırdıq. Ancaq “şairlər” və əsl şairlər gah bu keçidi qınayır, gah təmtəraqla alqışlayırdılar. Zamanında çap olunmayan istedadlı şairlər də narazılıq edirdilər. Belə bir çətin və məsuliyyətli zamanda “Nurlan” nəşriyyatı meydana çıxdı. Nə imkan vardısa, yaradıcı adamlara qayğı və kömək göstərildi. Ancaq bir zaman istedadlarını “buxovlayanlar”ın şikayəti bitəndən sonra yeni mərhələ başladı - elm və təhsil. Artıq nəzm və nəsr zamanın tələblərindən özünü elm və təhsilə transfer edirdi. Bu tələbdən də “Elm və təhsil” nəşriyyatı yarandı. Özüm elm adamı olduğum üçün ətrafımız da, nəşrlərimiz də yönünü dəyişdi. Kitablarımız bu peşəkar insanların yaradıcılığı ilə bağlandı.

Azərbaycanda elm sürətlə inkişaf edirdi. Etiraf edək ki, sovet dönəmində də elm sahəsində kifayət qədər tanınan azərbaycanlılar vardı. Onları birləşdirən ümumi bir vətən - Sovet İttifaqı idi. Ancaq indi alimlərimiz milli respublikamızın sabahı üçün çalışır, verdiyi töhfələr də müstəqil Azərbaycanındır. Respublikamızda beyin axını var idi - xaricdən Azərbaycana, Azərbaycandan xaricə. Sərhədlər açılıb, çoxlu sayda elmi əsərlər yazılır, seminar, konfrans, simpoziumlar öz bəhrəsini verir. Elmi-kütləvi ədəbiyyat insanların şüuruna təsir edir - dünya qloballaşırdı. Ancaq buna bir zəmin lazım idi. Bu cəhətdən “Elm və təhsil” nəşriyyatının bəxti gətirdi. 90-cı illərə qədər qapısı bağlı qalmış arxivlərdə, hətta nəhəng alimlərimizin oxumaq qisməti olmayan, sorağı ancaq xaricdən gələn əlyazmalar transkripsiya edilir, məhz bizim nəşriyyatda işıq üzü görürdü. Kim güman edərdi ki, bir zaman Nəsirəddin Tusinin orijinaldan əsərləri tərcümə olunacaq, eləcə də Səfəvilər, Nadir Şah, daha kimlər haqqında əsərlərin orijinalları, haqqında səhih məlumatlar çap olunacaq. Onları yalnız Moskva, Sankt-Peterburq, Həştərxan, Kazan arxivlərində oxumaq olardı. Bu sevinci “Elm və təhsil” nəşriyyatı oxucuları ilə bölüşdü. Sonra daha geniş əlaqələrimiz yarandı - Elmlər Akademiyasının Dilçilik, Ədəbiyyat, Folklor İnstitutları, Azərbaycanda Atatürk Mərkəzi, Yazıçılar Birliyi, siyasi arxiv sənədləri və s. Bu əlaqələr daha da genişlənir. Savadlı, intelektual insanlarla sıx əməkdaşlıq edirik. Biz onlardan, onlar da bizdən bəhrələnirlər.

Biz tək nəşriyyat kimi fəaliyyət göstərmirik, mətbəəmiz - arxamızda duran istehsal gücümüz var. Elm adamlarının kitablarını redaktə, korrektə edirik. Məsələn, dilçilərdən, ədəbiyyatçılardan fərqli olaraq, başqa elm sahibləri dilimizin orfoqrafiya qaydalarını səlis bilməyə bilərlər, onlara köməyimizi əsirgəmirik, çalışırıq bizdən razı qalsınlar.

- Nəşriyyatlar cəmiyyətin maariflənməsində misilsiz rola malikdir. Bu baxımdan Azərbaycanda fəaliyyət göstərən nəşriyyatların cəmiyyət qarşısında fəaliyyətindən, missiyasından və “nəşriyyat-cəmiyyət” münasibətlərindən söhbət açardınız.

- Təxmini iki il öncə Nəşriyyat-Poliqrafçılar Birliyi yaradıldı. Mən də 7 nəfərdən ibarət İdarə heyətinin üzvü idim. Respublikanın Mədəniyyət Nazirliyi də bu qurumu alqışladı, insafən onun fəaliyyəti üçün hər cür dəstək verdi. Bu Birlik lazım idi. Niyə? Çünki Poliqrfiya - İnformasiya Nazirliyi 2000-ci ildə ləğv olunmuşdu. Qanunlar qüvvədən düşmüşdü. Hansısa bir cəmiyyət, qurum nəşriyyatları koordinasiya etməli idi. Bu missiyanı adını çəkdiyim Birlik yerinə yetirməyə başladı, ancaq müəyyən səbəblərdən fəaliyyətini davam etdirə bilmədi. Nəşriyyatların da öz çətinlikləri var: respublika kağız istehsal etmir, avadanlıqlar, sərfiyyat materialları xaricdən gəlir, belə bir çətinlikdə nəşriyyat idarə etmək olduqca çətindir. Türkiyə kimi nəhəng ölkə 70 il sonra bunları yoluna qoymuşdu. Bir yandan da insanların beynində yeni model nəşriyyatlar yox, sovet dönəmi nəşriyyatlarının qalmasıdır. Sivil nəşriyyat modeli necə olmalıdır? Müəllifin kitabı redaktə olunmalı, çap edilməli, qonorar verilməli, satışı təşkil olunmalıdır. İndi əsas problem nəşriyyatların bazar iqtisadiyyatına daxil olaraq bazar sturukturu olmaqdır. Təəssüf ki, biz hələ də sivil nəşriyyat normasına çata bilməmişik.

Sovetlər dönəmində korrektura və redaktəyə çox ciddi yanaşılırdı. İndi kitablar, qəzetlər korrektura və redaktə səhvləri ilə doludur. Dilin normaları nəzərə alınmır. Xüsusilə nəşriyyatlar bunlara ciddi əhəmiyyət verməlidir; yeni nəsil yazı mədəniyyətinə, yazılı nitqə diqqət yetirməlidir. Xüsusilə dərsliklərdə nöqsanlara yol verilməməlidir.

Başqa problemlərimiz də var. Bəzən nəşriyyatlar insanlara kömək etmək əvəzinə vasitəçilik eləməyə başlayırlar. Buna ingiliscədə “broker”, bizim dilimizdə “dəllal” deyilir. Məqsədli şəkildə istehsal yerini müəllifdən gizlədir, vasitəçilik edirlər. Nəticədə qiymətlər süni şəkildə qalxır. Müəllif bilməlidir ki, nəşriyyatın funksiyası kitabı çap etmək yox, onu yüksək səviyyədə çapa hazırlamaqdır. Axı, ay müəllif, kompüter istehsal makinası deyil, heç bir avadanlığı olmayan nəşriyyat çap öhdəliyini üzərinə götürə biməz; o əqli mülkiyyəti yalnız sistemləşdirə, korrektə və redaktə edə bilər və qazancını da bu paydan götürməlidir. Brokerlik edəndə müəllifə xeyli maddi ziyan dəyir. Ona görə də yalançı naşirlər istehsal yerinin ünvanını, telefon nömrələrini kitabın sonluğunda göstərmirlər.

Dünyada pis kitab yoxdur, pis naşir var. Poliqrafiya müəssisələrinin maddi durumları o qədər də yaxşı deyil, istehsala kömək eləmək lazımdır.

Sevindirici haldır ki, yeni-yeni kitab mağazaları açılır və kitablar kütləvi şəkildə yayılır.

- Hal-hazırda ölkəmizdə çap olunan kitabların tirajları azdır. Əksər kitablar 200-300 nüsxədə çap olunur. Bu isə öz növbəsində oxucu auditoriyasının azlığına səbəb olur. Bir çox zaman isə paytaxtda çap olunan kitablar bölgələrdəki oxuculara çatdırılmır. Bəzən də nəşriyyat və kitabxanlar arasında kitab problemləri də yaranır. Bunlara münasibətinizi bilmək istərdik.

- Həqiqətən, respublikada böyük tirajlı kitablar azdır, bəlkə, bu zamanla düzələcək, insanların sosial şəraiti, maddi durumu ilə bağlıdır. Son zamanlar müşahidə edirik ki, hətta 50-30 nüsxə də onlara kifayət edir. Bəzi məsələləri ictimailəşdirmək lazımdır. Belə çətin zamanda imkanlı, iri kitabxanalarımız da nəşriyyatlara öz ambisiyalarını göstərməkdən çəkinmirlər. Məsələn, istənilən tirajla çap olunan kitabdan 5 nüsxə fondlarına verməyi tələb edən məktublar ünvanlayırlar. Paradoksa baxın: dövlət kitabxanalara kitab almaq üçün fond, kollektor ayırıb, ancaq onlar yenə də 100 nüsxə çap olunan kitabdan pay umurlar. 4 kitabxanaya məcburi 5 nüsxə verilsə, bu 20 kitab edir. Bazar iqtisadiyyatında özəl sektorlara belə göstərişlər verilməməlidir. Dövlət hesabına çap olunan kitablardan istənilən sayda tələb oluna bilər. Bu yalnız qarşılıqlı anlaşma ilə olmalıdır. Əvəzi mütləq ödənilməlidir. Deməli, kitabxanalar haqqında qanuna mütləq dəyişiklik edilməlidir. Xahiş -əmr formasında deyilməməlidir.

Kitab mədəniyyətimizin ən böyük problemi ISBN-dir. Bir qeydiyyat nömrəsi 25 manatdır. Bunu özəl strukturlardan biri satır. Bu, kitaba nəzarət üçün dövlətin əlində cəmləşməlidir. M.F.Axundov adına Milli Kitabxana bunu öz üzərinə götürməli və asanlıqla kitabları kataloqlaşdırmalıdır.

Respublikamızda geniş imkanları, maddi vəsaitləri olan iri mətbəələrin olması da sevindiricidir. Məsələn, çox yüksək çap texnologiyaları olan “Şərq-Qərb”, “Çaşoğlu” kimi nəşriyyatlar var. Onlardan nəşr bilgilərini, qabaqcıl təcrübələri öyrənmək lazımdır. Əvvəllər olduğu kimi, yüksəktirajlı kitablar bu nəşriyyatlarda çap oluna bilər. Çox yaxşı haldır ki, dövlətin orta məktəb dərsliklərinə xərclənən pulları daha Türkiyə istehsalına axmır, adlarını çəkdiyim mətbəələr bu çətinliyin öhdəsindən gələ bilirlər. Biz onlara qibtə edirik, arzulayırıq ki, bizim də belə çap texnologiyamız olsun.

- Bu gün nəşriyyatlar xarici ədəbiyyatların dilimizə tərcüməsində və nəşrində maraqlıdırlar?

- Bəli, ancaq çörəyi çörəkçiyə verəsən gərək. Respublikada Tərcümə Mərkəzi fəaliyyət göstərir, orada peşəkar tərcüməçilər çalışır. Tərcüməni bir əldə cəmləşdirmək yaxşı olardı. Hətta kənarda, şəxsi təşəbbüslə edilmiş tərcümələrin keyfiyyətinə əmin olmaq üçün bu Mərkəzə müraciət olunsa, yaxşı olar. Bəzən kitabın, məsələn, ingiliscə orijinalı yox, rus variantı tərcümə olunur. Görün nə qədər məzmun itkisi baş verir. Biz pərakəndə tərcümənin əleyhinəyik.

- Sonda nə sözünüz qaldı?

- Çap avadanlıqlarının heç biri ölkəmizdə istehsal olunmur. Xaricdən onları gətirmək çox böyük vəsait tələb edir. Çap məhsulları respublikanın imicidir. Onlar sabahın məhsulları olmalıdır. İrəli getmək, təkmilləşmək lazımdır, yerində saymaq olmaz. Yadıma gəlir, sovet dönəmində Azərbaycanda Nizami Gəncəvinin əsərlərində istifadə olunmuş miniatürləri çap edə biləcək mətbəə olmadığı üçün bu iş Almaniyada görüldü. O zamana qayıtmaq olmaz. Qəzet, jurnal, kitablarımız zamanın güzgüsüdür. Poliqrafik keyfiyyət haqqında ciddi düşünməyə dəyər. Bunun üçün isə gömrükdə və bank kreditlərində bəzi güzəştlər vacibdir.

Söhbəti qələmə aldı:

Mahmud Əyyub

Palitra.-2018.-13 mart.-S.7.