Sona Vəliyevanın bir neçə şeiri haqqında...

 

Dolan buludam, Allah,

Yağsam Günəş çıxacaq.

Yüküm ağır, yolum uzun,

Bilməm, harda dayanacaq.

 

(Sona Vəliyeva)

 

Ədəbiyyat tarixinə ekskursiya etsək şahidi olarıq ki, qadın şairlərə əsrlər boyu çox az-az rast gəlinib. Zamanın sərt buxovları qadın şairlərimizə yaradıcılıqla məşğul olmağa imkan verməyib onların zəngin irsi bizlərə gəlib çatmayıb. Ötən yüzilliyin üstün cəhətlərindən biri ədəbiyyatımıza yeni-yeni qadın şairlərin imzasının daxil olmasıdır. Şübhəsiz ki, bu imzalar ədəbiyyat insanlarını sevindirərək bütöv ədəbiyyatın inkişafına təkan verir. Mütəqillik dövründə qadın şairlərin yaradıcılığı daha da genişlənərək printer məhsullarında oxucuların ixtiyarına verilir.

Modernizm, postmodernizm kimi ədəbiyyata daxil olan yeni terminlər günümüzdə ədəbiyyat insalarının yaradıcılığına ciddi təsir edir. Klassik ənənədən uzaqlaşaraq modernizm, postmodernizm kimi yeni baxışda yaradıcılıq yoluna başlayan insanlar çoxalıb. Ancaq tarix bizə sübut edir ki, klassik ənənədə yazıb-yaradan insanlar daha çox xalq tərəfindən sevilir ədəbiyyatda yaşayırlar.

Bu gün qadın şairlərdən ənənəvi şeir formasının bütün janrlarında yazan şeirlərində klassik şeirin əksər qızıl qanunlarını qoruyan Sona Vəliyevanın yaradıcılığı ədəbi-tənqidçilər üçün diqqət cəlb edir. Şübhəsiz ki, bu qızıl qanunları şeirlərində yaşatmaq şairdə yüksək ilham hisləri ilə yanaşı, dərin nəzəri biliklərin olmasını tələb edir. Sona Vəliyevanın aşağıdakı qoşmasına nəzər yetirək:

 

Bu torpaq yaralı anadır, Allah...

Bölünən, kəsilən başı, qolumu?

Zarıyan, sızlayan ana yanında

Övladlar, görəsən, xoşbəxt olurmu?

 

Öncə qoşmanın 1 3-cü bəndləri diqqəti cəlb edir. Qeyd olunan bəndlərdə qalın saitlərin ahəngi var. Bu cür şeir nümunələri şairin dərin biliyinin göstəricisidir. Dövrümüzdə belə şeir nümunələrinə az-az rast gəlinir. Şeirin 2-ci bəndindəbölünən, kəsilən 3-cü bəndindəkizarıyan, sızlayansözləri ardıcıl ritmlilik yaradır. Şübhəsiz ki, bu da şeirin oxunaqlığını artırır şairin filoloji təfəkkürünün yüksək olmasına xidmət edir.

Sona Vəliyeva yaradıcılığında klassik şeirin bu cür qızıl qanunlarına çoxt rast gəlmək olur. Şairənin aşağıdakı gərayılısına diqqət yetirək:

 

Kimisi bir hayla açdı,

Kimisi duayla açdı,

Kimi ah-vayla açdı,

Kimsən, ay qapı bağlayan?

 

Şairənin yuxarıdakı gəraylısında olan poeziya dili gözəlliyi ilə seçilir. Fərdi üslubla Sona xanımın yazdığı bu gəraylısı nadir gəraylılardandır. Xüsusilə şeirin özünə baxarkən nəzəri qaydaların özü aydın hiss olunur. Gəraylıda ardıcılkimsözünün işlədilməsi, “iincə “a” qalın saitinin çoxluğu müfəssəl şəkildə görünür.

Klassik şeirin qızıl qanunlarından biri bir sözün bir neçə yerdə təkrarlanmasıdır. Şair üçün çətin olan belə şeir nümunələrinə Sona VəliyevanınArazbarışeirlər kitabında rast gəlmək mümkündür. Aşağıdakı qoşmada qeyd etdiyimiz qaydanı görürük:

 

Ana köçüb, bacı köçüb bu kənddən,

Şərbət köçüb, acı köçüb bu kənddən.

Oğulların tacı köçüb bu kənddən,

Kimsə yoxdur ağı desin bu kəndə.

 

Sona xanımınArazbarışeiri olduqca diqqətimi cəlb elədi. Şeir çox yüksək səviyyədə yazılıb. Burada işlənən bədii təsvir vasitələri olduqca maraqlıdır. Ədəbiyyatımızda belə şeir nümunələri olduqca az-az yaranır. Şeirin bədii təsvir vasitələri aşağıda verilib:

 

Arazbarı

Araz boyu bu köçdü?

Məndən, səndən, ondan keçdi.

Göz yaşını güllər biçdi, -metafora

Yarı bülbül, yarı xarı - -təşbeh

"Arazbarı".

 

Tarixlərin səsi, ünü,

Çay da haqsızlıq sürgünü. -təşbeh

Tanrı tikər körpüsünü,

Yarı dərd-qəm, yarı barı- -təşbeh

"Arazbarı".

 

Yollar düyün düşdü çəndə,

Özüm yetim öz içimdə... -metonimiya

ağacdı bu biçimdə,

Meyvəsi ayrılıq dadır- -metonimiya

"Arazbarı".

 

Həm varındım, həm yoxundum,

Naxış - naxış hey toxundum, -metonimiya

Yazılmamışdan oxundum

Param-parça, yarı-yarı - -təşbeh

"Arazbarı".

 

Göyçə, Şuşa, Təbriz dərdi

Köhnəldikcə təzələndi.

Sönüb külümdən közərdi

Odum boyumdan yuxarı - -metafora

"Arazbarı".

 

Ara azsa, bu da kədər, -təşbeh

Yol bir addım, yol qədər?

Bu tale, bu qədər?

Harda qaldı bəhrə-barı -

"Arazbarı".

 

Yazılıram sətir-sətir,

Göy Tanrının, yer kimindir?

Məni başına döndərin

Araz adlı dərdli yarın - -metafora

"Arazbarı".

 

Yeddi səsdən, yeddi rəngdən

Hönkürdüm içimdə bərkdən.

Görünməyən göy dirəkdən

Qurulan hasarım, barım - -metonimiya

"Arazbarı".

 

"Şeyx Səfi" indi toxundu,

Yer oxundu, göy oxundu, -təşbeh

Qınından çıxan oxuydu -

Tuşlandı sinəmə sarı -metafora

"Arazbarı".

 

Ahım yandıracaq daşı, -metafora

Daşa dönən yar-yoldaşı, -metonimiya

Mən fələyin qarğanmışı,

Dərdim bütöv, torpaq yarı - -təzad

"Arazbarı".

Evim, ocağım Təbrizdi

Düyünü, yası mənsizdi, -təşbeh

"Qaragilə" kimsəsizdi,

Dərd çəkir ellərə sarı -

"Arazbarı".

 

Dolu başlar, bulud çağlar,

Göylər yerlə ülfət bağlar. -metonimiya

Araz üstə kimdir ağlar?

Yarı insan, yarı pəri - -təşbeh

"Arazbarı".

 

Daş-divarsız bəndim zülüm, -təşbeh

Boynumda kəməndim zülüm -təşbeh

Sümüyə dirəndi zülüm -metafora

Səndə hər sirrin açarı -

"Arazbarı".

 

"Arazbarı" şeiri təkrir kimiArazbarıepiforası üzərində qurulmuşdur. Arazbarımuğamı şeirin obrazı olmaqla, müəllif Azərbaycan tarixinin kədərli anlarını şeirin ümumi mövzusunda lirik formada (Osmamlı-Qızılbaş savaşı) təqdim edir.

Arazbarımusiqi baxımından da minor səslənir Araz-bar” yurd, yəni iki türk dövlətinin baş-başa gəlməsi nəticəsində qanla suvarılan yurdun-torpağın ah-fəğanı əks olunur. Şeirdə işlədilən bədii təsvir vasitələri: bənzətmə, əlamət köçürmələri, metonimiyalar, eyni zamanda bədii ifadələr hadisəyə uyğun çox emosional, təsiredici, yerli-yerində işlədilmişdir.

Şeirin ümumi semantikası aşağıdakı anlamları önə gətirir: Boyük Alban dövlətinin tarixən xarici hücumlar daxili əyalət müharibələri nəticəsində paramparça olması; sonralar Səfəvi (qızılbaşlar) dövlətinin təşəkkül tapması, qonşu qardaş türk dövlətinin hücumu ilə zəifləməsi kimi faciəli hadisələr sətiraltı düşüncələrdir.

 

Mahmud Əyyub

AAB-in üzvü

 

Palitra.-2018.-15 mart.-S.7.