Haqqın yolu bədii təxəyyüldə

Poeziya aləmində hər bir qələm adamı öz hiss və duyğularını misralara çevirib şeiriyyətin növləri (janrları) üzrə ictimaiyyətə təqdim edir. Məlum olduğu kimi, məhəbbət şeirlərində eşqə sadiqlik, əhdə vəfa və s. keyfiyyətlər önəmlənir; qəhrəmanlığı tərənnüm edən şeirlərdə vətənpərvərlik, mərdlik, mübarizədə dönməzlik və s. keyfiyyətlər önəmlənir. Bəzi şairlərin şeirlərinin mövzusunu daha çox ictimai məfkurə təşkil edir. Şair vətəni və xalqı üçün azad, firavan həyat arzusunda olduğuna görə yeri gəldikcə tarixin ibrətlərini, müasir durumun ictimai keyfiyyətlərini misralarda cilalamaqla həyat gözəlliklərinə çağırış edir. Bəzən də təbiət hadisələrinin dialektikası ilə cəmiyyət hadisələrinin vəhdətini bədii təsvir və ifadə formasında fəlsəfi məqama çəkməklə estetik lövhələr yaradır.

Dediklərimizə nümunə üçün Sona xanımın “Dünya Tanrı biçimdədir” şeirlər kitabındakı bədii fəlsəfə və poeziya aləmini seçimlərlə nəzərdən keçirək. Qeyd edim ki, bu şeirlər poetika və məcazlar baxımından şairənin müstəsna təxəyyülündən gələn orijinal anlayışlardır.

“Qapına gəldim, İlahi!” şeirinə diqqət edək:

...Günahımla, suçumla,

Savabımla, borcumla,

“Ürək” adlı boğçamla

Qapına gəldim, İlahi!

Bir ömür də gül əkdim,

Sevinc verib, qəm çəkdim,

Yerdən öncə mələkdim,

Aldanıb gəldim, İlahi!

Boğça əlamətini ürəyə bənzədərək şairə təşbeh yaratmışdır. Bu baxımdan, müəllif yeni bir deyim təqdim edir, yəni sirlər dolu qəlbin-ürəyin içindəkini bir İlahi bilir; “Allahdan gizli sirr olmaz” məsəli xatırlanır. Burada semantika nəzərə çatdırır ki, yaxşı və pis əməllər Allahdan gizli deyil; çalış ki, Yaradanın qarşısına yaxşı əməllərlə gedəsən.

İkinci bənddə:

“Yerdən öncə mələkdim,

Aldandım gəldim, İlahi!”

Bu misralarında metonimiya (addəyişmə-mələkdim) insanın əvvəlcə mələk olması və şeytana aldanıb buğda yeməsi (bəzən digər meyvə adları da çəkilir), cənnətdən yer üzünə atılması (Adəm və Həvva) xatırlanır.

Üçüncü bənddə:

“Yol başladım içimdən,

Qapına gəldim, İlahi!”

Bu misralarında isə metonimiya hər kəsin öz içində əməllərinin ömür zamanından keçib İlahinin qapısına (dərgahına) getməsi nəzərdə tutulur.

Şeirin VII, VIII bəndlərində:

Çox, azım sənə bəlli,

Dua yazım, sənə bəlli,

Etirazım sənə bəlli,

Qapına gəldim, İlahi!

“Sənə bəlli” təkrirlər bir epifora olaraq misralarda alliterasiya yaradır, eləcə də VIII bənddə:

“...Bir yol açılar, gəlləm,

Bir gün seçilər, gəlləm...

Gəlləm” təkrir hadisəsi yaradır və “yol açılması”, “gün seçilməsi” günahlar dolu bir aləmdən qurtarmaq istəyini, ümidini bildirir...

Şeirin son bəndində xitab:

“...İlahi, tək bir bəhanə göndər

təzədən rastlaşmağa,

təzədən qovuşmağa!..”

Bu misralarında müəllif bütün bəşəriyyətin “şeytandan xilas” olmasını arzulayır; semantikada İlahinin insanlara belə bir imkan verməsi üçün Adəm və Həvvanın ilkin məkanına qayıdışını arzulayır...

“DÜNYA TANRI BİÇİMDƏDİR” şeirlər kitabında Sona xanım “Əməl dəftəri” şeirində də “İki əməl dəftərimlə qapına gələcəyəm, İlahi” deyə sağda savabların yazılması və solda günahların yazılmasını vurğulayır:

“...Sənə dönəcəyəm...

Son əvvələ qayıdacaq.

Sonra haqq tərəzisi, tale yazısı,

həyatın ədalət çəkisi...”

metaforası ilə aydınlaşdırır...

Şerin sonunda:

“...Ver yer üzünə sağ əlin

gətirdiklərini,

dünyamız düzəlsin.

İlahi, sağ əldən toplanan nə varsa,

Yer üzünə səp,

İnsanlar xəlq etdiyin kimi təzədən,

təzədən Adam kimi göyərsin!”

Bu misralarda da bədii deyimdə poetik fəlsəfə böyük arzuların tərənnümüdür.

“Adam kimi göyərsin” metaforası, göyərmək əlaməti şairənin ictimai məfkurəsindən gələn, insanlara şərdən, pisliklərdən azad olmaq arzularıdır.

Sona xanımın şeirlərinə nəzəri yanaşmada görürük ki, estetik təfəkkür qanun və kateqoriyaları ilə lirikanın orijinal, çox hikmətli, məntiqli bədii lövhələrini yaratmışdır.

“Yallı“ şeirində də əvvəlki deyimlər kimi düşündürücü məqamlar nəzəri cəlb edir. Şeirdə “təvaf” mənaca Kəbənin ətrafına dolanmaq, yəni hacılar təvaf etmələri hadisəsini yallıya köçürməklə, metonimiya olaraq ad dəyişməsilə tarixi mədəniyyətimizin müqəddəsliyini önəmləyir:

“...Yallı çalınır,

Yaddaş oyanır.

Bu, oyun deyil,

təvafdır, təvaf.

“Ya Allah, ya Allah! ...”

Burada yenə yallı folklor rəqsinin adını “təvaf”a dəyişməklə məntiqli, dəyərli bir fikir, deyim məcazla təqdim olunur. Bəli, xalq təfəkküründən gələn el birliyi, mənəvi münasibətlərin gözəl nümunəsi “Birlikdə şənlənmək, birlikdə kədərlənmək” və yurdun, torpağın qorunması...

“...Atı ilk ram etməyə

yığılan,

əl-ələ, çiyin-çiyinə

dövrə vuran, sevinən,

çağıran elimdi bu...

“Yallı”m

“Ya Allah” deyir,

Tək çadır dirəyinə,

tək Allah güvəninə...”

Burada məcazsız deyilən misralarda fikir səciyyələnməsi adi xəbər cümlələrinə müraciətdən əmələ gəlmişdir. Eləcə də təqdirəlayiq məlumatlar, izahatlar verilmişdir.

“...Məhrəm əllər, dost əllər

düşüncələr, beyinlər

birləşib təvaf edir.

Yurd Kəbədi,

ətrafında

sevgi niyyəti tutulur,

oğullar təvaf edir.

“Başına dolanım sənin!”,

“qurbanın olum!” kəlməsi

Min illərin oxşaması,

Laylası, əzizləməsi

indicə kəşf olunur...

“Yallı”m Tanrı duası,

“Yallı”m sərhəd qalası.”...

“Yurd Kəbədi” bənzətmə əlaməti - təşbeh yurdun Kəbə kimi müqəddəsliyinə işarədir.

“Başına dolanım sənin!”,

“Qurbanın olum!”

Xalq dilindən gələn (məcazlar-idiomlar) oxşamalar kimi şeirin məzmununda igidlərimizin şəninə bağlanır və “Oğuz eli qorunur”, “Oğuz oğlu birləşir” deyə sözlə səciyyələnir. Bu tarixi dəyəri önəmləməklə şairə indiki nəslə qürur, güvən yolu aşılayır.

Sona xanım “Ol”dan əvvəlki sözdənəm” şeirində müraciət etdiyi təşbehlə - “Sökülən çuvalda dənik, səpilərik düzə-dağa” bənzətmə əlamətilə insanın da doğum silsiləsi ilə artmasını, dən kimi göyərib, sünbülləşib çoxalmasını xatırladır. Çox məntiqli oxşatmadır: bir yandan doğulub - törəyib (göyəririk) yer səthinə yayılırıq, bir yandan da dünya “dəyirmanında” üyüdülüb gedirik. İnsanlar bu həqiqəti anlamalı, həyatın müvəqqəti olduğunu dərk etməli, dünya malına şirnikib bəd əməllə məşğul olmamalıdırlar. Allah bir insana çox var-dövlət veribsə, həmin şəxs də o var-dövlətdən ehtiyac içində olanlara paylamalıdır: bir gün əcəl başının üstünü alanda ancaq öz canını götürüb gedəcək, var-dövlət isə bu dünyada qalacaq.

Şeirdə yer səthinə şeytana aldanıb gəldiyimiz vurğulanır:

“İnsan şeytan xislətində,

düşüb şeytandan qabağa.”

Bu misralarında semantika baxımından sözlərin bədniyyətlilərə aid olduğu nəzərə çarpır. Əlbəttə, xoşniyyətli xeyirxah insanlar da var.

Şeirin sonuncu bəndində elmi anlayışın bədii fəlsəfə formasında deyilməsi orijinal və düşündürücü bir məqam yaradır. Kainatın (“Ol”a qədər) indiki durumuna qədər varlığın necə mövcud olması hər zaman idrak qarşısında cavabsız bir sual kimi dayanmaqdadır. Bir həqiqət var ki, “Ol”a qədər varlığın sözlə ifadəsi də mövcud olmuş və müəllif “Ol”dan əvvəlki sözdənəm” metonimiyasını deməklə Allahın kainatı insan üçün yaratdığı zamana işarə edir. Bu fəlsəfi fikirlər dini kitablarda da yer almışdır və cənnətlə cəhənnəmin kainatdan kənar bir aləmdə mövcudluğundan söhbət açılır. Semantikada anlaşılan mövzu isə, əsasən, cənnətin mövcudluğu zamanında, hələ cəhənnəm yox ikən Adəm və Həvvanın mələklərlə cənnətdə firavan yaşamaları, günahları ucbatından yer üzünə enmələri hadisəsi xatırlanır. Sonra Allahın cəhənnəmi yaratmasını və bu dünyada imtahan üçün insanlara yaxşı əməllərin yolunu göstərən qanunlar göndərməsi xatırlanır, eyni zamanda şər əməllərin cəzası olaraq cəhənnəm əzabı haqqında xəbərdarlıq da düşünülür. Şeirin son bəndində:

... İçimdə söz, söz də mənəm,

“OL”dan əvvəlki sözdənəm...

Söz ölməsə, mən ölmərəm,

Gəldim sözlə sağ qalmağa.

“Söz ölməsə” metaforasında anlayış ondan ibarətdir ki, bütün kainatın sözlə ifadəsi olunduğu və varlıq tamamilə məhv olarsa, sözün də məhv olması hadisəsi baş verər. Digər bir anlayış da “sözlə sağ qalmaq”, yəni insan dünyasını dəyişəndə adının, əməlinin qalmasına işarədir.

“Milyon il əvvəl” şeiri də düşündürücü təsirə malikdir. Şeirin əvvəlində “Yer üzü bomboş idi, mənim qəlbim kimi”, yəni ruh cismə daxil olmayana qədərki məqamında nəfs, istəyin yoxluğu önəmlənir.

Müəlif bu şeirdə də (əvvəlki şeirlərə verdiyimiz izahlar kimi) “Tanrı “Ol!” dedi hadisəsini xatırladır, “Mən sən oldum” yəni ruh cismə daxil olarkən yer üzündəki formaya çevrilməsini, cismani tələblərin baş verməsini: nəfs ilə ruhun mübarizəsinin başlamasını və insandan sonra meşələr, dağlar, dənizlərin yarandığını söyləyir. Semantikada isə yenə yuxarıdakı açıqlamalarda olduğu kimi, “Hər şeylır “Ol”du...” bu dünyanın yaranışında insana xidmət edən maddi varlığın insanın cismani ehtiyacına xidmət etməsinə işarədir. Məcazsız deyimli bu şeirdə xəbər cümlələri ilə romantik fəlsəfi fikirlər irəli sürülür...

Sona xanım “Şairlər” şeirində yaratdığı şair obrazı bəşəri nöqteyi-nəzərdən təkrarolunmaz bir zirvədə durur. Fikrimizi izah etmək zərurətindən irəli gələn vəziyyətə görə bu şeiri təhlil etmək üçün dörd hissəyə bölüb, bədii təsvir vasitələrinin vurğulanması ilə şeirin poetik məzmununa və mahiyyətinə diqqət edib nəzərdən keçirək:

I hissə

Şeirlərində hər zaman

Sözün ağrısından keçərlər,

Söyləməyə

həqiqətin acısını

seçərlər şairlər...

Tanrı aşiqi,

eşq dəlisi olduğundan

çox vaxt sevməzlər

şairləri...

Dostu çox, sirdaşı az,

bostanı daşlı,

könlünün gözü yaşlı olar

şairin...

Şeirin bu hissəsində: “sözün ağrısı”, “həqiqətin acısı”, “bostanı daşlı”, “könlünün gözü yaşlı” əlamətləri insan psixologiyasına köçürülməklə, metafor deyimlərlə əsl şair obrazı təqdim olunur; eyni zamanda bu məcazlar şeirdə alliterasiya yaradır. Bir məqamı da qeyd edək ki, şairin “Tanrı aşiqi” olması da vacib keyfiyyətdir...

(ardı var)

Mahmud Əyyublu

AAB-nin üzvü

Palitra 2018.- 16 may.- S.10.