Buludxan Xəlilov: “Yazıçılarımız birbaşa, dolayı yolla, bəzən sətiraltı yazmaqla erməni məsələsini öz əsərlərində diqqətdən kənarda saxlamayıblar”

Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin (ADPU) Filologiya fakültəsinin dekanı Buludxan Xəlilovla olan müsahibəni təqdim edirik:

- Buludxan müəllim, Azərbaycan ədəbiyyatında erməni məsələsi uzun müddət ədəbiyyatçılarımız tərəfindən ciddi olaraq araşdırılmamışdır. Buna baxmayaraq, böyük ədiblərimiz əsərlərində bu mövzuya diqqətlə yanaşaraq bu günümüz üçün lazımlı məsələlərə toxunmuşlar. Artıq həmin əsərlərdəki erməni xislətinin araşdırılmasının vaxtı çatıb və belə bir mövzu ilə bağlı gözəl əsəriniz çap olunub. Bu haqda oxucularımıza məlumat verərdiniz.

- Sizə deyim ki, niyə “Azərbaycan ədəbiyyatında erməni xisləti” mövzusunu bir obyekt kimi seçdim? Ümumiyyətlə, məni çox maraqlandırdı ki, bizim yazıçılarımız nə dərəcədə erməni məsələsinə münasibət bildiriblər. Belə ki, tarixən ermənilər bizi narahat etmiş və Cənubi Qafqazda ermənilər həmişə türklərə, müsəlmanlara qərəzli münasibətdə olmuşdur. Mən də maraqlandım ki, görüm ədəbiyyatımızda bu necə əks olunub. Əvvəla deyim ki, Sovetlər dönəmində yaşayanda ideologiya imkan verməyib ki, Azərbaycan ədəbiyyatında erməni xisləti mövzusu araşdırılsın. SSRİ dövründə qardaşlıq ideologiyası bərqərar olduğu üçün bu məsələlər diqqətdən yayınıb. Amma biz Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində müxtəlif yazıçılarımızın əsərlərinə diqqətlə yanaşanda görürük ki, onlar yaşadıqları dövrdə erməni problemi gündəmdə olub və onlar ermənilərin Azərbaycan xalqına qarşı törədikləri əməlləri təhlil ediblər. Buna görə də mən bu əsərdə Mirzə Fətəli Axundzadənin, Cəlil Məmmədquluzadənin, Nəriman Nərimanovun, Üzeyir Hacıbəyovun, Cəfər Cabbarlının, Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin əsərlərində erməni məsələsinin necə əks olunmasına diqqət yetirmişəm. Qeyd edim ki, adlarını qeyd etdiyim yazıçılardan başqa, digər yazıçıların yaradıcılığında da erməni məsələsi vardır və bunlar araşdırılmalıdır. Mən bu mövzunu ilkin iş olaraq başladım.

Bəzən yazıçıların özlərinə də yersiz hücumlar, tənqidlər olur ki, guya onlar erməni problemindən bəhs etməyiblər. Halbuki zaman-zaman erməni məsələsi bizim yazıçılarımızın əsərlərində özünə yer alıb. Yazıçılarımız birbaşa, dolayı yolla, bəzən sətiraltı yazmaqla erməni məsələsini öz əsərlərində diqqətdən kənarda saxlamayıblar. Sadəcə olaraq tənqidçilərimizə, ədəbiyyatşünaslarımıza bu məsələni tədqiq etmək üçün zaman, dövr imkan verməyib. İndi isə bu məsələnin hərtərəfli araşdırılması üçün hər cür imkan var. Biz erməni məsələsinin mahiyyətini açmaq üçün təkcə elmi mənbələrlə kifayətlənməməli, həm də bədii materiallardan istifadə edərək əsl həqiqətin nədən ibarət olduğunu hər bir kəsə, o cümlədən dünya ictimaiyyətinə çatdırmalıyıq. Bu problemin mahiyyətini yalnız özümüzə anlatmamalı, yalnız Azərbaycan cəmiyyətinə və Azərbaycan gəncliyinə izah etməməli, həm də dünyanın anlamasına, diqqət göstərməsinə yönəlişli olan işlər görməliyik. Hər şeydən əvvəl, erməni məsələsi ilə bağlı elmi mənbələr, bədii materiallar və digər sənədlər beynəlxalq dillərə tərcümə olunmalıdır ki, dünya əsl həqiqətin nədən ibarət olduğunu bilsin.

- Əsərinizdə toxunduğunuz yazıçılardan biri də Mirzə Fətəli Axundzadədir. Mirzə Fətəlinin yaradıcılığında da erməni məsələsi əks olunmuşdur. Bu, yazıçının erməni mövzusuna biganə olmadığını göstərir. Bu baxımdan, söhbətimizi davam etdirək.

- Mirzə Fətəli Axundzadənin əsərlərində erməni xislətini açan çoxlu məsələlər gördüm. Məsələn, Mirzə Fətəli Axundzadənin “Hacı Qara” əsərində çoxlu bədii detallar var. Kitabımda həmin bədii detalları mətnə istinad edərək vermişəm. Əsərdə Mirzə Fətəli erməni xislətini, onların ikiüzlülüyünü açır. Əsərdən bir daha görürsən ki, Mirzə Fətəli Axundzadə erməni xislətini daha dərindən bilib və ermənilərin Cənubi Qafqazda insanların başlarına açdığı oyunlar “Hacı Qara” əsərində üzə çıxır. Ermənilər insanlara böhtanlar atırlar, ruslara iş verirlər (yəni xəbərçilik edirlər) və digər böhtanlarla məşğul olurlar. Əsərdə Hacı Qaranın mənfi obrazda olmasına baxmayaraq, o, erməni xislətini çox dərindən bilir. Bu səbəbdən də bizim Hacı Qara obrazına rəğbətimiz daha da artır. Harada erməni varsa, orada qaragüruhçuluq, xəyanət var. Biz Mirzə Fətəli Axundzadənin əsərində erməni məsələsini öyrəndikcə anlayırıq ki, Mirzə Fətəli erməni məsələsinə biganə qalmamışdır. Aydın olur ki, Mirzə Fətəli Axundzadə erməninin iç üzünü açmışdır. Sadəcə olaraq bizim ədəbi-tənqidimiz, ədəbiyyatşünaslığımız Sovet ideologiyasının təsiri altında olmuşdur deyə, bu məsələlər tam olaraq qabardılmamışdır. Buna görə də biz əsərimizdə birbaşa bədii materialdan çıxış etmişik. Bədii materialın nə dediyini diqqət mərkəzində saxlamışıq.

İstərdim ki, bədii materialların bəzi konkret məqamlarına diqqət edək. Məsələn, Mirzə Fətəli Axundzadə “Hacı Qara” əsərində ermənilərin yüzbaşısı Ohanın qorxaqlığını və ikiüzlülüyünü açır. Belə ki, erməni yüzbaşısı Ohanın dəstəsi müsəlman qaçaqçıları görəndə iştahasını gizlətmir. Erməni yüzbaşısı Ohanın iştahası qulluq, vəzifə almaqdır. Ona görə də o, müsəlman qaçaqçıların onunla həmyerli, qarabağlı olmalarını nəzərə almır. Ancaq o, qarşı tərəfin (müsəlman qaçaqçıların) qətiyyətini görəndə tamam dəyişir və deyir ki, onları murov göndərib, onların heç bir günahı yoxdur. Beləliklə, ermənilərin yüzbaşısı Ohan qorxaqlığını və ikiüzlülüyünü ortalığa qoyur. O, Heydər bəyin, Əsgər bəyin müqavimətindən sonra deyir: “... Sən elə bilirsən, biz sizin üstünüzə gəlmişdik? Yalandan sizə sataşırdıq ki, bizi murov göndərib, görək siz nə deyirsiniz. Biz hadrutluyuq, gəlmişdik şahsevərlərdən camış almağa, sövdəmiz baş tutmadı, qayıdıb gedirik”. Bax budur erməni qorxaqlığı və ikiüzlülüyü. Mirzə Fətəli Axundzadə istənilən bir şəraitdə, vəziyyətdə ermənilərin tez dəyişdiyini oxucuya çatdırır. Bundan başqa, Mirzə Fətəli Axundzadə Hacı Qaranın dili ilə ermənilərin hiyləgər olduqlarını, nadürüstlüklərini, başqalarını tovlayıb (kazakları) üstə gətirmələrini tənqid edir.

Mirzə Fətəli Axundzadə ermənilərin böhtançı olduqlarını Ohan yüzbaşının dili ilə oxucuya çatdırır. Belə ki, Ohan yüzbaşı naçalnikin yanında Heydər bəyin üzünə durur. Və deyir ki, guya, Heydər bəy və digərləri Əylis ermənilərini soyublar, ipəklərini alıblar. Ohan yüzbaşı öz böhtanını təsdiq etmək üçün iyirmi ildir böyüklərə xidmət etməsindən, ona xidmətinə görə keçən il gümüş medal yazılmasından, bəylik şəhadətnaməsi almasından, əsil-nəcabətini isbat etməkdən dəm vurur. Bununla murov və naçalnikə sübut etmək istəyir ki, ona inansınlar. Ancaq uzun mübahisə və münaqişədən sonra əsl həqiqəti naçalnikə və murova Heydər bəy açıb deyir. Ohan yüzbaşının böhtan və yalan söylədiyi məlum olur.

Mirzə Fətəli Axundzadə “Aldanmış kəvakib” əsərində şahın hüzurunda Axund Səmədin belə bir fikrini verir: “... Hətta mən istərdim ki, cuhudlara və ermənilərə dəxi əl qatıb oları da şiə məzhəbinə döndərim, amma bir para xeyrəndiş kimsənələr məsləhət görmədilər ki, lüzumi yoxdur. Çünki hər torpaqda cühuddan və ermənidən bir az var, bizim torpağımızda dəxi bir az olmaqları məsləhətdir”. Mirzə Fətəli Axundzadənin Axund Səmədin dili ilə belə bir fikri oxucuya çatdırması təsadüfi deyil. Burada sual doğuran məqamlar var. Birincisi, mollabaşı Axund Səməd niyə cuhud və erməniləri şiə məzhəbinə döndərmək istəyir? Bəziləri nə üçün cuhud və ermənilərin şiə məzhəbinə dönməsini istəməmişlər. Bizim torpağımızda cuhud və ermənilərin bir az olmaları nə üçün məsləhətdir? Bu sualların cavabı müxtəlif ola bilər. Ancaq bu məsələni Mirzə Fətəli Axundzadə mollabaşı Axund Səmədin dili ilə elə-belə deməmiş, nə dediyinin mahiyyətini dərindən dərk etmişdir.

- Azərbaycan ədəbiyyatında tanınmış simalardan biri olan Cəlil Məmmədqulu-zadənin də əsərlərində erməni məsələsinə geniş şəkildə toxunulur. Burada qoyulan problemlər bu gün də öz aktuallığını itirmir...

- Biz Cəlil Məmmədquluzadənin əsərlərində də erməni xislətini aydın görə bilirik. Mirzə Cəlilin əsərində bir epizod var ki, Xudayar bəy erməni dükanından alver edə bilmir. Axı erməni çoxbilmişdir və ona nisyə çay, qənd vermir. Xudayar bəy çayı, qəndi gedib müsəlmandan alır. Əslində, Cəlil Məmmədquluzadə burada erməni ilə müsəlmanın nə alveri olduğunu deyir. Axı erməni xisləti tamam ayrıdır. Görürük ki, sətiraltı bədii material çox şeyi deyir.

Usta Zeynal kifayət qədər təmiz adamdır. Amma erməni Akop çoxbilmiş insandır. Biz əsərdə müsəlman qadının erməniyə acımasının şahidi oluruq. Bu, azərbaycanlı müsəlman qadının böyüklüyüdür.

Yenə də konkret bədii parçalara diqqət edək. Niyə Xudayar bəylə erməni Karapet alver edə bilmirlər? Əslində, bu sualın cavabını Cəlil Məmmədquluzadə bədii şəkildə açıqlayır, özü də onların hər ikisinin dili ilə “Danabaş kəndinin əhvalatları” əsərindən aydınca görünür ki, Xudayar bəyin öz və Karapet ağanın da öz məqsədi var. Onların hər biri öz məqsədinə nail olmaq üçün “mən kiməm?”, “sən kimsən?” suallarını ayırd etməyiblər və bu suallara cavab tapmaq işini də çox ləngidiblər. Ona görə də Xudayar bəyin də, Karapet ağanın da nəvələri, nəticələri, kötücələri hələ də bu əziyyəti çəkirlər. Başqa sözlə, “kim kimdir?” məsələsi hələ də həll olunmayıb. Maraq olan yerdə, özü də müsəlman Xudayar bəylə erməni Karapet ağanın marağı olan yerdə məsələlər sona qədər həll olunmalıdır ki, onların hər biri öz yerində otursun. Müşkül olan da budur ki, bunu müsəlman Xudayar bəylə erməni Karapet ağa öz aralarında razılaşa bilmirlər. Belə olanda nə deyərlər? Deyərlər ki, Allah bilən məsləhətdir. Ya da ki, müsəlman Xudayar bəylə erməni Karapet ağanın alveri baş tutmaz. Ay Xudayar bəy, bu ermənilər heç həqiqəti qəbul etmirlər, sən isə Karapet ağa ilə nisyə alver etmək istəyirsən?

(ardı var)

Söhbəti qələmə aldı:

Mahmud Əyyublu

AAB-nin üzvü

Palitra 2018.- 31 may.- S.13.