Cahana və zamana sığmayan şair

Seyid İmadəddin Nəsiminin 650 illiyi münasibətilə

İmadəddin Nəsiminin (1368-1417) yaradıcılığına yaşadığı dövrün ictimai-siyasi prosesləri güclü təsir etmişdir. Hətta, onun dünyagörüşü bu təsir altında formalaşmışdır söyləsək, yanılmarıq.

Nəsiminin yaşayıb- yaratdığı illər Yaxın və Orta Şərqin, həmçinin Azərbaycanın mürəkkəb, çətin və təlatümlü siyasi dövrünə təsadüf edir. Monqolların hücumlarından və bir əsrlik (XIII-XIV əslər) agır əsarətindən sonra ölkə özünə gəlməmiş, Qızıl Orda xanı Toxtamışın (1385, 1387, 1392-ci illərdə) və Səmərqənd əmiri Teymurun (1386, 1392, 1399- cu illərdə) dagıdıcı hücumlarına məruz qalmışdır. Azərbaycanda bu zaman mövcud olan dövlətlərin hökmdarları Şirvanşah I İbrahim və Sultan Əhməd Cəlairi bu viranedici basqınların qarşısını ala bilmirdilər.

Teymurun işğalından sonra idarəsini oğlu Miranşaha tapşırdığı Azərbaycanda zülm ərşə ucalmışdı. Miranşahı əvəzləmiş oğlu Ömər Mirzənin vaxtında xalqın vəziyyəti heç də yünğülləşmədi. Bunun nəticəsində şəhərlər və kəndlər xarabazarlığa çevrilir, əhali qırılır, əsir edilib aparılır, insanların şərəf və ləyaqəti alçaldılır, ayaqlar altına atılır, onlar qul bazarlarında satılırdılar. Azərbaycan xalqı böyük maddi və mənəvi itkiyə məruz qalırdı.

Lakin xarici işğalçıların bir-birini əvəz edən dəşhətli basqınlarına baxmayaraq, xalqımızın vətənpərvərlik iradəsi sarsılmır, maqavimət göstərir, mübarizə edirdi. İnsanlar təsərrüfat və mədəniyyət sahəsində yaradıcı fəaliyyətlərindən qalmırdılar.

Akademik Məmməd Arif yazır ki, tarixin heç bir dövründə Azərbaycan xalqının vətənpərvərlik ruhu zəifləməmişdir. Onun qəhrəman və fədakar oğulları xarici işğalçılara qarşı yalnız silahlı müqavimət göstərməmiş, həm də mənəvi, ideoloji mübarizə aparmışlar.

Əmir Teymurun ilk hücumları dövründə başlanan vətənpərvərlik, həmçinin hürufilik hərəkatıTeymurun vəfatından sonra daha da qüvvətlənmişdi. Teymurdan sonra onun işğal etdiyi yerləri bölmək uğrunda başlanan qırğınlar daha dəhşətli xarakter almışdı. Əmir Teymurun nəvələri Ömər Mirzə ilə Əbubəkr, Qaraqoyunlu Qara Yusiflə Teymurilər, Cəlairilər, Şirvanşahlar arasında qanlı qırğınlar Azərbaycan xalqına yeni müsibətlər gətirmişdi.

Beləliklə, ölkənin yadelli qəsbkarlardan azad etmək və daxili çəkişmələrə son qoymaq məsələsi Teymurləngin ölümündən sonra da zehinləri məşğul etməkdə idi. Bu dözülməz vəziyyət xalqın maddi həyatında olduğu kimi, mənəvi həyatında da gərginlik və narahatçılıq yaradır, ictimai mədəni inkişafa mane olurdu.

Orta əsrlərdə, XIII-XIV əslərdə əsas ideologiya islamiyyətdən ibarət idi. Onun əsas hökmləri bütün ictimai-siyasi həyata öz damğasını basmışdı. Göstərilən dövrdə müsəlman Şərqində yeni yayılan hürufilik mütərəqqi bir hadisə olaraq, XIV əsrin axırlarında ölkədə gərginləşən siyasi vəziyyətlə əlaqədar idi. Eyni zamanda hürufiliyin əsas dini-fəlsəfi məzmunu İslama zidd idi, “küfr” idi, çünki hürufilik hər şeyi Allahın iradəsinə bağlayan, insanı bu iradənin qulu hesab edən , bu dünyanı fani adlandıran, hər şeyi o biri dünyaya bağlayan İslam dininin mütləq hökmlərini qəbul etmirdi. Bu təlim insana yeni münasibət konsepsiyası yaratmış, insana fəal, yaradıcı qüvvə kimi baxmış, onu öz ağlı, kamalı, mənəvi keyfiyyətləri ilə Allah səviyyəsinə qaldırmış, ona bərabər tutmuşdur.

Hürufiliyin əsas nümayəndələrindən biri olan İ.Nəsimi belə hesab edir ki, Allah hər yerdədir, bütün əşyaların mahiyyətindədir, bütün xilqətin canındadır, hər qətrədə, hər zərrədədir. O, panteist dünyagörüşünü ifadə edərək Allahı kainata, təbiətə endirir, Allahın təcəssümünü yerdə, əşyada axtarır.

Cuş qıldı əqli-küll, gəldi vücudə kainat,

Kafü nun əmrindən oldu bu cahan yekbar məst.

Yaradanın ərəb əlifbasının hüruflarında (hərflərində) özünü ifadə etdiyinə toxunaraq yazır:

Gər dilərsən xaliqi etmək əyan,

Hərfi sözsüz necə eylərsən bəyan.

Hərfən özgə xaliqə yoxdur nisan

Gər tapıbsan, gəl eylə bəyan.

Tədqiqatçı K.Bünyadzadə yazır: “Ayrı-ayrı hərflər, yaxud sözlər vasitəsilə öz fəlsəfəsini – Yaradanın məhz onun ruhuna üflədiyi həqiqətini bəyan etməyə başqa süfi mütəfəkkirlərdə də rast gəlmək mümkündür. Nəsimi də öz düşüncəsini çatdırmaq üçün ərəb əlifbasının hərflərindən açar kimi iatifadə edib. Müəllifliyi İbrahim peyğəmbərə şamil edilən qədim “Yaradış kitabı”nda (Yetsin səfəri) Allah Təalanın məhz 32 yolla (22 hərf və 10 gizli yol) xəlq etdiyi deyilir. Ərəb əlifbası 28, bu əsasda yaradılmış fars əlifbası 32, Azərbaycan dilinin əlifbası da 32 (9 sait 23 samitdən) hərfdən ibarətdir. Nəsimi dönəmində də 32 hərfdən ibarət idi.

Hürufilər insanın sifətində 7 xətt olduğunu göstərirdilər: 4 kiprik, 2 qaş, 1 saç. Bunlar 4 ünsürdən yaranıb: od, su, torpaq, hava. Yeddinin dördə vurulmasında 28 alınır, saç ortadan ikiyə ayrılır. Onda insan simasında xətt səkkiz olur, səkkizi dördə vuranda da otuz iki edir”.

Qaşü kirpik oldu saçilə,

Həq kitabı uş bu babdan açıla

Çünki bir sirr kəşf oluban saçıla,

Məğbun ola ol bu təhlu xaçilə.

Sair insan simasındakı yeddi xəttə işarə vuraraq yazır:

Hər dedi kim, yer qıldivü göy yedi,

Laməkan təxtində gizlidir yedi,

Gizlü aləmdə əyan oldu yedi,

Dörd yedi, bir kəznədən oldu yedi.

Nəsimi məhz müvəhhid, yəni Allahın vahid olduğunu qəbul edən insan mövqeyindən yazır:

Üzündə gərçi ayəti oldu otuz iki,

Hər birisi müvəhhidə yüz min nisan olur.

Nəsimişünas alim M.Quluzadə yazır: “Nəsimi Allahı ilkin yaradıcı qüvvə kimi tanıyır ”:

Kafilə nundan yaratdı aləmi,

Ərbəin gündə yogurmuş Adəmi,

Dəm bu dəmdir, dəm bu dəm, bil bu dəmi,

Adəmə urdu bu dəmdən hərdəmi.

Nəsimi humanizminin başlıca fərqləndirici özəlliyi onun insana böyük məhəbbət duyguları ilə yoğrulmasıdır. Məhz bu cəhətinə görə Nəsimi özündən əvvəlki Azərbaycan poeziyasının, xüsusən dahi Nizami Gəncəvinin birbaşa varisi kimi çıxış edərək ona qədər irəli sürülmüş bədii obrazlı düşüncələri daha da inkişaf etdirir.

Nəsimi hümanizmində insana məhəbbət ucdantutma deyil. Nəsiminin sevdiyi və hörmət etdiyi insan kamil insandır, insanlıq adına layiq olan fizioloji ictimai varlıqdır.

Mərhəba, insani-kamil, canımın cananəsi,

Aləmin cismi sədəfdir, sənmisən dürdanəsi?

Nizami, ibn Xəldun və başqa proqressiv duşuncəli şair və sələflərinin ardınca Nəsimi də bütün insanların Allah dərgahında bərabər olması, dini-ideoloji baxışlarına və əqidəsinı görə kimsənin kimsədən üstun olmaması ideyasını irəli sürür:

Bu Həqi hər yerdə deyən əgrinəzər,

Bəs nə mənidən seçərsən Kəbədən bütxanəyi?

Nəsimi humanizminin cağdaş dünyamız üçün önəmli cəhətlərindən biri də konkret insan münasibətlərinin real insan gözəlliklərini əks etdirməsidir:

Afərin olsun nigarin zülfü ilə qaşinə,

Gər macal bulsam, həbibin çevriləydim başinə.

İnsanpərvər şair öz təsirli bədii ifadə vasitələri ilə müasirlərinin şüuruna qayğıkeşlik, xeyirxahlıq, sədaqət ideyaları aşılamağa çalışırdı:

Dərdü qəm ilə yandı, könül, yar bulunmaz.

Çox darü diyar istədi, dəyyar bulunmaz.

Yarəm deyici çoxdurur, amma behəqiqət,

Fürsət gəlicək yari-vəfadar bulunmaz.

Yaxud da:

Sadiq oldur dilini könlünü bir eləyə,- deyir.

Şair zalımları insanlara zülm etməkdən əl götürməyə çağırır, əks- təqdirdə:

Zalim oldun, zülm əkərsən yenə kəndi tarlana,

Zalimin zülmü şərindən tarlada üsyan bitər.

O, insanları vəzifəpərstliyə, cəh-cəlala, sərvətə çox bağlanmamağa çağırır:

Dunyanın nazü nəimi cifədir, yəni nəcis,

Ey könül tahirsən axır, sunma muradına.

Səltənətü əmarətə eşq ilə təkyələnmə kim,

Beş gün imiş bu dünyanın səltənətü əmarəti.

“Lütf əgər hərdən umarsan, göstər ehsan, lütf qıl,”- deyən Nəsimi şahlara müraciət edərək:

Ey qılan dəva ki, şahəm, ədlü insafın qanı- yazırdı.

Nəsimi öz zəmanəsinin haqsızlıqlarına qarşı etirazını böyük bir qüvvət və ehtirasla ifadə etmişdir:

Qanda var bir ari batin, doğru yar,

Qanı insafü mürüvvət, kimdə var?

Zəmanəsinin nahaq qanlar tökən, torpaqlar işğal edən, evlər yıxan, insanları olmazın müsibətlərə düçar edən hökmdarlarını görən şair yüksək mənəvi keyfiyyətlərə məxsus, əldalətli, elmli, haqqın tərəfini tutan insan-hökmdar axtarışındadır:

Çünki həqqi görmüşəm eynül-yəqin,

Olmuşam elm ilə həm elmül-yəqin.

Həqqilə gün vasil oldum mən yəqin

Tanıdım, bildim səni həqqül-yəqin.

Yer üzündə zülmün və şərin aradan qaldırılmasını, “cənnət yaradılması” kimi humanist amallar Nəsimini əbədiləşdirmiş, mənən yaşatmışdır və yaşadacaqdır.

Zakir Kərimov

ADPU-nun Azərbaycan tarixi kafedrasının

dosenti

Palitra 2019.- 11 iyun.- S.10.