Nəvainin şeirləri çapa hazırlanır
Layihə
çərçivəsində növbəti müsahibimiz
M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunun direktor
müavini, filologiya elmləri namizədi, dosent Paşa Kərimovdur.
- Mən 1981-ci ildə BDU-nun
Filologiya fakültəsini bitirmişəm və 1982-ci ildən
Əlyazmalar İnstitutunda elmi işçi, elmi katib və 6
ildən artıqdır ki, direktor müavini vəzifəsində
çalışıram. O dövrdən əsasən
türkdilli yazılı abidələrimizin tədqiqi ilə
məşğul olmuşam. İndiyədək
onlarla şairlərimizin əsərlərini tədqiq edib çap
etdirmişəm. Əsas elmi işim XVII əsrdə
yaşamış Q.Təbrizi adlı Azərbaycan şairinin
“Divan”ının təhlili və elmi-tənqidi mətni olub.
Elmi-tənqidi mətnə gəldikdə isə
bu, çoxsaylı nüsxələr əsasında ideal
olaraq ortaya qoyulan bir nüsxədir. Beləliklə,
Q.Təbrizinin 4700 beytdən ibarət irihəcmli Azərbaycan
dilində şeirlərini həm çap şəklində
oxuculara təqdim etmişəm, həm də haqqında tədqiqat
işi yazmışam. Sonrakı illərdə,
yəni 1984-cü ildə XIX əsr Azərbaycan şairi
M.Qasirin şeirlər toplusunu çapa hazırladım.
Ondan başqa bir sıra Azərbaycan şairlərinin, XVII əsr
Azərbaycan şairi, görkəmli tarixçi, Səfəvi
hökmdarı şah Cüleymanın baş vəziri V.Qəzvininin
türk dilində “Divan”ını Berlin Dövlət
Kitabxanasından tapdıq və bu yaxınlarda çap
etmişik. Mənim 50-dən çox sırf elmi
məqalələrim var. Əlyazması tarixi fənnindən
xüsusi kurs proqramının müəllifiyəm. Mən bütün dövrlərə aid əsərlərimizin
ilk növbədə ölkəmizə gətirilməsi,
onların çap olunması ilə məşğulam. Ancaq burada da bir dövrləşmə var. Mən
daha çox çalışmışam ki, XVII əsrə
aid abidələrimizi dünyanın hansı kitabxanasında
saxlanılmasından asılı olmayaraq əldə edim və
çap etdirib oxuculara çatdırım. Bunun nəticəsi
olaraq bir neçə il öncə “XVII əsr
Azərbaycan lirikası” adlı bir antologiya nəşr
etdirdim. İndiyədək şeirləri çox az, yaxud da tamamilə məlum olmayan 24 şairin
əsərlərini üzə çıxartdım. Bu şeirlər yeganə nüsxələrdir ki,
indiyədək üzə
çıxarılmamışdı. Bunların
sırasında adlarını çəkdiyim şairlərlə
yanaşı Mürtəzəqulu xan Şamlı, Mürtəzəqulu
Sultan Şamlı, M.Təbrizi, S.Səfi kimi eyni dövrə
aid olan şairlərin şeirləri var və kitabın
ön sözündə də göstərmişəm ki,
indiyədək deyilən fikirlərə baxmayaraq XVII əsrdə
Səfəvilər sarayında Azərbaycan dili əsla
sıxışdırılmamışdı və əksinə,
biz orada tapdıq ki, Səfəvi sarayının vəziri olan
Vəhid Qəzvini, I Şah Abbas və II Şah Abbasın da
ana dilində şeirləri olub. Şah
sarayında Azərbaycan türkcəsinə böyük bir
hörmət olub. Nəşr olunan həmin
antologiyanın əsas ideyası da o idi ki, ana dilimizin XVII əsrdə
kifayət qədər nüfuzlu olduğunu sübut edək.
Eyni zamanda XIX-XX əsr şairi N.Şeydanın kitabı tərtib
olunub, XIX əsrdə yaşayıb-yaratmış Qarabağ
şairlərinin heç bir yerdə çap olunmamış
şeirlərinin antologiyasını hazırlayıb institunun
kitab halında çıxan “Keçmişimizdən gələn
səslər” adlı bülletenini də çap etmişik. Bizim gördüyümüz işlər abidələrimizin
nəşridir və onların da içərisində indiyədək
çap olunmayanlar xüsusi yer tutur.
- Ədəbiyyat
və mədəniyyətimizlə bağlı mühüm əlyazmaların
saxlandığı institutun fəaliyyəti barədə nə
deyərdiniz?
- Öncə qeyd edim ki, mənbələr
orta əsrlərdə Azərbaycan ərazisində 1 milyondan
artıq əlyazma kitabının toplandığını
göstərir. 1924-cü ildə I Ümumazərbaycan Ölkəşünaslıq
Qurultayında “Əlyazma kitablarının, sənədlərin
və qədim çap kitablarının bir yerə toplanması
və ayrıca kitabxanada saxlanması haqqında” qərarı
qəbul edilib və 1929-cu ildən bu iş həyata
keçirilməyə başlanıb. Toplanmış
abidələr ozamankı Azərbaycanı Öyrənmə Tətəbbö
Cəmiyyətində kitabxana şəklində mühafizə
edilməyə başlanıb. 1950-ci ildə
toplanan materialların sayının artdığını,
onların saxlanması üçün xüsusi mühafizə
və iqlim rejiminin vacibliyini görən AMEA -nın
qaldırdığı təşəbbüsə əsasən,
Azərbaycan SSRİ EA Respublika Əlyazmalar Fondu (RƏF)
yaradılıb. Həmin vaxtdan
başlayaraq RƏF-in fəaliyyəti ildən-ilə daha da
genişlənib. Artıq Fond 1980-ci illərdə
institut səviyyəsində fəaliyyət göstərdiyi
üçün Moskva qarşısında RƏF-in
bazasında elmi-tədqiqat institunun yaradılması məsələsi
qaldırılsa da, yalnız 1986-cı ildə ulu öndər
Heydər Əliyevin müdaxiləsindən sonra Azərbaycan
SSR EA Əlyazmalar İnstitutunun yaradılmasına icazə
verilib. 1996-cı ildə isə
ümummilli lider Heydər Əliyevin xüsusi sərəncamı
ilə Əlyazmalar İnstitutuna dahi şair və mütəfəkkir
Məhəmməd Füzulinin adı verilib. Bu gün AMEA-nın M.Füzuli adına Əlyazmalar
İnstitutu dünyada ən zəngin Şərq yazılı
abidələri toplanmış əlyazma mərkəzlərindən
biri sayılır. Hazırda institutun
kolleksiyasında 60 minə yaxın müxtəlif materiallar
saxlanılır. Bunlardan 12 minə
yaxını əlyazma kitabıdır ki, hər kitabda orta
hesabla 4-5 əsər yazıldığını nəzərə
alsaq, 40 mindən artıq əsərin əlyazmasıdır.
Digərləri isə tarixi arxeoqrafik sənədləri,
XIX əsrin II yarısı-XX əsrin I yarısı Azərbaycan
mədəniyyəti xadimlərinin şəxsi arxivlərini,
daşbasma və qədim çap kitablarını, qədim
dövri mətbuat materiallarını, mikrofilmləri, həmçinin
azərbaycanşünaslığın müxtəlif sahələrinə
dair müasir kitabları əhatə edir. Bunun 11 min
463-ü ərəb qrafikalı abidədir ki, bunlar da Azərbaycan,
ərəb, fars, özbək və
başqa dillərdə yazılıb və ya üzü
köçürülüb. Eyni zamanda institutda 2458 tarixi sənəd
və fraqmentlər, 12 min 479 qədim çap kitabları da
saxlanılır. Qeyd edim ki, burada 34 görkəmli
mədəniyyət xadiminin şəxsi fond materialları
mühafizə edilir.
İnsitutun fəaliyyətə
başlamasının ilk onilliklərində kollektivin üzvləri
tərəfindən “Kitabi-Dədə Qorqud”un mətni,
X.Şirvani, Ş.Şəbüstəri, İ.Nəsimi,
Kişvəri, Ş.Xətai, M.Füzuli, A.Bakıxanov, X.Natəvan,
Heyran xanım, M.Qarabaği və digər bir sıra klassiklərin
irsi öyrənilib və əsərləri nəşr edilib.
1950-60-cı illərdə institutun fondunda
mühafizə edilən şəxsi arxivlərin elmi təsviri
işi də başlanıb. 1955-ci ildə A.İbrahimov
“M.F.Axundov arxivinin təsviri”ni nəşr
etdirməklə biblioqrafik kataloq tərtibinin əsasını
qoyub. İnstitutda 1960-cı illərin sonunda 47 əməkdaş,
o cümlədən 3 elmlər doktoru və bir neçə
elmlər namizədi işlədiyi halda bu gün burada elmi
işçilərin sayı 100-ə çatıb ki,
onların da arasında 7 elmlər doktoru və 34 elmlər
namizədi fəaliyyət göstərir. İnstitutun
kataloqları 1993-cü ildə Dubayda, 2001-ci ildə Tehranda,
2002-ci ildə isə Küveytdə çapdan
çıxıb. Hazırda institutda 8
şöbə və bir laboratoriya fəaliyyət göstərir.
- Əlyazmaların
qorunması ilə bağlı hansı tədbirlər həyata
keçirilir?
- Min illik bir dövrü
ehtiva edən Azərbaycan və digər müsəlman Şərqi
ölkələrinin türk, ərəb və fars
dillərində yazılmış abidələri institutda
yaradılan xüsusi iqlim şəraiti olan xəzinələrdə
mühafizə edilir. Şərqin demək olar
ki, bütün böyük klassiklərinin əsərləri
və ya onlardan nümunələr institutun kolleksiyasında təmsil
olunub. İnstitutun əsas prioritet fəaliyyət
istiqaməti azərbaycanşünaslıq olub burada qorunan abidələrin
mühafizə şəraitinin daim müasirləşdirilməsi,
onların müntəzəm dezinfeksiya, gigiyena və bərpası
məsələlərinin həlli, əlyazmaların kataloqlaşdırılması
və sistemləşdirilməsi, onların tədqiq edilməsi
və nəşr etdirilərək müasir nəsillərə
çatdırılması ilə bağlıdır. 1960-cı illərdən başlayaraq müəssisədə
mühafizə edilən əlyazmaların
kataloqlaşdırılması təcrübəsi həyata
keçirilib.
- İnstitutun
xarici əlaqələri necədir?
- İnstitutun
xarici ölkələrdəki qurumlarla, elmi müəssisələrlə
olan əlaqələri getdikcə genişlənir.
İnstitutun
fondunda qədim lüğət nümunələri var ki,
XIII-XIV əsrlərdə dilimizin lüğət tərkibinin,
qrammatik quruluşunun öyrənilməsində əvəzsiz
mənbə olan, əsrlərin uzaq yollarından keçərək
bugünümüzədək gəlib çıxan bu qiymətli
mənbələrin tam əlyazma nüsxəsi Sankt-Peterburq
Şərqşünaslıq İnstitutunda saxlanılır. İnstituta
müntəzəm olaraq yeni əlyazmalar daxil olmaqdadır.
Son dövrdə belə əlyazmalara misal olaraq
XII əsrdə yaşamış Cövhəri adlı Şərq
aliminin ərəb dilinin qrammatikasına aid əsərini
göstərmək olar. Bundan başqa xaricdə
yaşayan həmvətənlərimizin və iş
adamlarımızın səyi nəticəsində Avstriyada
saxlanılan 26 Azərbaycan əlyazmasının fotosurəti
mikrofilm şəklində instituta göndərilib. Bunlardan ən
maraqlısı Şeyx Mahmud Şəbüstərinin
“Gülşəni-raz” məsnəvisini, Məhəmməd Əmin
Şirvaninin “Kitabül-Fəsvaidil-Xaqaniyyə” əsərini,
N.Gəncəvinin “Xəmsə”sini, Qasım Ənvarın və
Saib Təbrizinin şeirlərinin əlyazmalarını da bu
siyahıya aid etmək olar.
- Hazırda hansı yeni abidə
üzərində işləyirsiniz?
- XVI-XVII əsrlərdə
yaşamış görkəmli Azərbaycan şairi, alimi, rəssamı,
xəttatı olan F.Əfşarın indiyə qədər əsərləri
bizə gəlib çatsa da, Azərbaycanda çox az çap olunub. Onların
içərisində əsasən “Qanuni süvər”dir ki, rəssamlığın
sirrlərinə aid əsərdir. Digəri
isə təzkirədir ki, bu da şairlər haqda məlumatdır.
Onun çox böyük bir külliyyatı var,
lakin onlar çap olunmayıb. Bizi
maraqlandıran digər mühüm faktlardan biri Ə.Nəvainin
türkcə şeirləridir ki, mən öz dissertasiyamla
bağlı onu Təbriz Dövlət Kitabxanasından əldə
etdim və həmin surəti çapa hazırladım,
bugünlərdə işıq üzü görəcək.
Onun fars dilində çox şeirləri
var, nəhayət ki, belə bir şairin ana dilində
kitabı çap olunur. Burada ömrünün ən
son dövrlərində yazdığı xatirələri də
öz əksini tapıb.
Nigar
Palitra. -22 dekabr. – 2009. – S.8.