Odla oynayan Xəlil Rza
Ötən
əsrin 50-ci illərində Xəlil Rza poeziyaya odlu alovlu gəlmişdi
və 60-cı illərdən başlayaraq Azərbaycan ədəbiyyatının
“baş ağrısına” çevrilmişdi. Bu zaman o,
artıq Moskvada Qorki adına ədəbiyyat institutunu bitirib
(1957-1959) Bakıya qayıtmışdı. 1957-ci ildə onun
“Bahar gəlir” adlı ilk şeirlər kitabı nəşr
olunmuşdu. 50-ci illərdə o, Xəlil Xəlilov imzası
ilə Sovet dövrünü tərənnüm edən bir
sıra şerlər və poemalar (Məsələn “Kommunizm
qəhrəmanları”) yazmışdı. 60-70-ci illərdə
də hakim kommunist ideologiyası onu sıxandan
özünü “təmizə” çıxarmaq
üçün zəmanə ilə ayaqlaşan bədii
nümunələr yazmışdı. Amma cəmiyyətin
ayıq saxlanmasında, milli yaddaşın qorunmasına, milli
ruhun diriliyində Xəlil Rzanın böyük xidmətləri
olmuşdu. Xəlil Rza şair olmaqla yanaşı həm də
alim idi. O, 1963-cü ildə “Müharibədən sonrakı Azərbaycan
sovet ədəbiyyatında poema janrı (1945–1950)”
mövzusunda namizədlik, 1985-ci ildə “Maqsud Şeyxzadənin
bədii yaradıcılığı və Azərbaycan-Özbək
ədəbi əlaqələrinin aktual problemləri”
mövzusunda doktorluq dissertasiyası müdafiə etmişdi.
Türkçü və turançı olduğu
üçün onu səssiz-küysüz pedaqoji universitetdə
tələbə auditoriyasından uzaqlaşdırıb
Akademiyanın ədəbiyyat institutuna göndərmişdilər.
Bu xidmətlərini yüksək qiymətləndirərək
Azərbaycan müstəqillik qazandıqdan sonra 1992-ci ilin aprel
ayının 24-də ona prezidentin səlahiyyətlərini
icra edən Yaqub Məmmədovun imzası ilə “Xalq
şairi” fəxri adı verildi.
Xəlil
Rzanın yadfikirliliyi 60-cı illərdən
başlamışdı. 1963-cü ildə Moskvadan – Sov.İKP
MK şöbəsindən Bakıya belə bir göstəriş
gəlmişdi: Xəlil Rzanın mətbuatda dərc olunan
şeir və poemaların rus dilinə sətri tərcümə
edib partiya mərkəzi aparatında Azərbaycan üzrə
kurator Yuri Starçenkoya göndərsinlər. Niyə mətbuatda
dərc olunan şeir və poemalarının. Çünki
1959-cu ildə Xəlil Rzanın 84 səhifəlik “Sevən
gözlər” kitabı nəşr olunduqdan sonra nəşriyyatlara
gizli göstəriş verilmişdi onun kitablarını nəşr
etməsinlər. Bu qadağa uzun müddət davam etdi.
Qlavlitin
(Xəlil Əfəndiyev və digərlərinin
arayışları), DTK-nın (yaradıcılıq təşkilatlaranın
kuratorlarının məlumatları) arxivlərində Xəlil
Rzanın əsərləri, yaradıcılığı və
“arzuolunmaz” fəaliyyəti haqqında yazılanlar Sovet
dövründə onun nəşr olunmuş əsərlərindən
həcm etibarı ilə elə də az deyil. DTX onu
addım-addım izləyirdi. Ədəbiyyat adamları öz
aralarında deyirdilər “Xəlil odla oynayır”. Ona görə
də bir çox “ziyalılar” ondan məsafə saxlamağa,
qarşılaşmamağa, uzaq durmağa
çalışırdılar. Amma Xəlil Rzaya rəğbəti
olanlar da vardı. Bunun birincisi Əkrəm Cəfər idi.
Çoxları belə hesab edirdilər Xəlil Rzanı Əkrəm
Cəfər “bədbəxt” edib. Yaxud Qulu Xəlilov Azərbaycan
jurnalında dərc olunmuş “Lirikamızda müasirlik” məqaləsində
Xəlil Rzanı 60-cı il poeziyasının bir etalonu hesab
etmişdi (daha çox “Apardı sellər Saranı” şeirinə
görə) və onun bu qiyməti bəzi tənqidçilərdə
ciddi etiraz doğurmuşdu. Şübhəsiz ki, onlar öz
narazılıqların açıq və gizli imzalarla Mərkəzi
Komitəyə çatdırmışdılar. Həmin
dövrlərdə “Ədəbiyyat və incəsənət”
qəzetinin baş redaktoru Qasım Qasımzadə də Xəlil
Rzanın son dövrlərdə yazdığı poetik
nümunələr yüksək qiymətləndirirdi.
60-cı
illərdə Xəlil Rzanın toxunduğu mövzuların
çoxu “qadağan” olunmuş olunmuş mövzular
sayılırdı. “Azərbaycan” jurnalının məsul
işçisi 1961-ci ildə Yazıçılar
İttifaqının birinci katibi Mehdi Hüseynə
yazırdı ki, bu ilin avqust ayına qədər yuxarı təşkilatların
göstərişlərini nəzərə alaraq Cənub
mövzusunda yazılmış əsərləri çap edə
bilmirdik. Xəlil Rzanın “Məftillə sarınmış
yaralar” adlı poeması Cənub mövzusundadır. Odur ki,
onu bu ilin avqustuna qədər çap edə bilməmişik.
Əsəri oxutdurub Qlavlitə göndərmişik. Məsul əməkdaş
əlavə edirdi k, Məmməd İbrahimin “Araz axır”
adlı poeması 1961-ci il yanvarın 3-də redaksiyaya təqdim
edilmişdir. Bu əsər də Cənub mövzusunda
olduğuna görə müəllifə qaytardıq.
Lakin
Qlavlit Xəlil Rzanın poemasının nəşrinə
etiraz etdi. İdarənin başçısı Azərbaycan
KP MK-ya məlumat verirdi ki, 1961-ci il fevralın 6-da “Azərbaycan”
jurnalının redaksiyası Xəlil Rzanın “Məftillə
sarınmış yaralar” adlı poemasını yoxlamaya
göndərmişdir. Poemada İran azərbaycanlılarının
ağır vəziyyəti üçün göz
yaşı axıdılır. Müəllif yazır ki, vətən
və millət iki yerə bölünmüşdür. Xəlil
Əfəndiyev Xəlil Rzanın poemasından bəzi
parçaları rus dilinə sətri tərcümədə
məlumata daxil etmişdi. Onlardan biri belə idi:
“Ürək
dustaq, Vətən məhbəs,
Hanı
Babək, Cavanşir bəs?
Həyat
bu cür qala bilməz,
O sahildə,
bu sahildə!
Nə həsrət,
nə hicran olsun,
Vahid Azərbaycan
olsun!
Qoy birləşsin,
bir can olsun
O sahil də,
bu sahil də!
Senzor
hesab edirdi ki, Xəlil Rzanın poemasının bu şəkildə
dərc edilməsi partiyanın yuxarıda qeyd edilən gizli
direktivinə ziddir və buna yol vermək olmaz.
1962-ci ildə
Qlavlitin ciddi müqavimətinə baxmayaraq “Azərbaycan”
jurnalının redaktoru Əbülhəsən özündə
güc tapıb jurnalın 1962-ci ildə çıxan 3-cü
nömrəsində Xəlil Rzanın şeirlərini dərc
etdi və “Azərbaycan”ın məsələsini Mərkəzi
Komitənin Bürosuna çıxartmalı oldular.
Bürodakı müzakirədə Xəlil Rzanın jurnalda dərc
olunmuş “Ana dili” şeiri milli məhdudluq kimi qiymətləndirilmişdi.
Çünki 1958-1959-cu illədə keçmiş rəhbərli
elə bu ana dili üstündə yanmışdı.
Sayıqlığın itirdiyinə görə Əbülhəsənə
xəbərdarlıq edildi və az sonra o, jurnalın rəhbərliyindən
uzaqlaşdırıldı. Yazıçılar
İttifaqına tapşırıldı ki, Xəlil Rzaya nəzarəti
gücləndirsinlər.
Həmin
vaxt Xəlil Rza “Ana dili” şeirini və rəsmi ideologiyaya
uyğun gəlməyən bir sıra çap olunmamış
digər şerlərini Qulu Xəlilov və Oruc
Qoşqarlı ilə birlikdə Astara, Lənkəran,
Masallı və digər rayonlarda oxucularla keçirilən
görüşlərdə oxumuşdu. Yazıçılar
İttifaqı Rəyasət Heyətinin 1962-ci il martın 14-də
keçirilən iclasında Mehdi Hüseyn Xəlil Rzanın ədəbi
gecələrdə onun sərəncamına verilmiş
tribunadan düzgün istifadə etmədiyini bildirdi və bir
daha belə çıxışlar etməməyi ona təklif
etdi. Rəyasət Heyətinin iclasında qərara
alındı ki, Xəlil Rzanın bundan sonra oxucularla
görüşə tək deyil, şairlərlə birgə
getməsi məqsədəuyğundur. Lakin bundan 10 gün
sonra Azərbaycan Dövlət Pedaqoji İnstitutunda
keçirilən görüşdə Xəlil Rza
“Müşfiqi öldürənlər azad gəzir” şeirini
oxumuşdu və bu şeir də qalmaqala səbəb
olmuşdu. Bu barədə Məmməd Rahim aprelin 2-də
respublika prokuroru Qambay Məmmədova yazdığı ərizədə
məlumat verirdi və qeyd edirdi ki, “martın 23-24-də
APİ-də olan ədəbi gecədə millətçi
şeirlər müəllifi Xəlil Rza “Müşfiqi
öldürənlər azad gəzir” deyə öz fitnəkar
şeirini oxumuşdur.” Məmməd Rahim bu ərizənin surətini
MK katibi Xasay Vəzirova da göndərmişdi. Xəlil
Rzanın məsələsi 1962-ci ilin aprel ayının 11-də
Yazıçılar İttifaqının Rəyasət heyətində
müzakirə ediləndə bir sıra yaşlı
yazıçı və şairlər
açıq-açığına dedilər ki, Xəlil Rza
millət qəhrəmanı olmaq iddiasına düşüb.
Amma Bəxtiyar Vahabzadə bunlara cavab olaraq dedi ki, mən Xəlil
Rzanın şeirlərində millətçilik görmürəm.
Müzakirədən
sonra Yazıçılar İttifaqının katibləri kimi
İmran Qasımov və Nəbi Xəzri Rəyasət Heyətinin
iclasından sonra Azərbaycan KP MK-nın təbliğat və
təşviqat şöbəsinə göndərdikləri
arayışda Xəlil Rza ilə bağlı
görülmüş tədbirlər haqqında məlumat
verdilər. Orada göstərilirdi ki, Xəlil Rzanın Astara,
Lənkəran və Masallı rayonlarında ədəbi-bədii
gecələrdə ona verilmiş tribunadan sui-istifadə
halları İttifaqın katibliyində yekdilliklə
mühakimə edilmişdir. Eyni zamanda, onlar yazırdılar
ki, İttifaqın Rəyasət Heyətinin iclasında Xəlil
Rzaya xəbərdarlıq edilmiş, “Azərbaycan”
jurnalının fəaliyyəti müzakirə edilən zaman
digər səhvlərlə yanaşı Xəlil Rzanın
ideya cəhətdən qüsurlu şeirlərini dərc
etdiyinə görə redaksiya heyəti tənqid edilmişdir.
Rəyasət
Heyətinin iclasından sonra vəziyyəti
“normallaşdırmaq” məqsədilə Xəlil Rzanı bir
aylıq gözdən və qulaqdan uzaq olan Neft Daşlarına
yaradıcılıq ezamiyyətinə göndərdilər. Və
DTK-nin ədəbiyyata “yaxın” olan bir əməkdaşı
da eyni vaxtda gizli şəkildə ora ezam edildi. Xəlil orada
öz millətçi şeirlərini Xəzər sularına
oxudu… DTK-nın və Yazışılar İttifaqının
Xəlil Rzanı cəzalandırmaq haqqında təklifləri
Mərkəzi Komitədə müzakirə ediləndə Vəli
Axundov dedi ki, inzibati tənbehlərə ehtiyac yoxdur Xəlil
Rzanı tərbiyə etmək lazımdır…
Ardı var…
Cəmil Həsənli
Tarix elmləri doktoru, professor
Paralel.- 2023.- 13 aprel.- S.14.