Odla oynayan Xəlil Rza

Əvvəli ötən sayımızda

Xəlil Rzanı “tərbiyə” etmək üçün Mərkəzi Komitə “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetinə tapşırıq verdi ki, Xəlil Rzanın “Ana dili” və digər “zərərli” hesab edilən əsərlərinin əleyhinə tənqidi məqalə dərc etsin. Qəzet bu tapşırığı bir müddət süründürsə də, Yazıçılar İttifaqının rəhbərliyi tənqidi məqalənin dərcində israr etdi. Nəhayət, 1962-ci ilin iyunun 9-da tənqidçi İslam İbrahimovun Xəlil Rzanın əleyhinə yazdığı “İdeya saflığı uğrunda” adlı məqalə qəzetdə çıxdı. Məqalədə göstərilirdi ki, Xəlil Rza coşqun həyatımızı, kommunizm quran xalqımızın böyük işlərini şeirlərinin obyekti etmək əvəzinə yaxşı öyrənib bilmədiyi mövzulara əl atır. Buna nümunə kimi İslam İbrahimov onun Cənubi Azərbaycan mövzusundan yazmağını gətirir, “mənim Araz boyda, Savalan boyda dərdim var, yaram var” misralarını hay-küyçülük və mövzu möhtəkirliyi adlandırırdı.

1962-ci ilin iyul ayının 11-də Mərkəzi Komitənin Təbliğat və təşviqat şöbəsi müdirinin müavini Səlvər Aslanov respublikada ayrı-ayrı yazıçıların səhvləri haqqında Azərbaycan KP MK-ya geniş bir arayış hazırladı. O, qeyd edirdi ki, Xəlil Rzanın “Ana dili” şeirində və Qlavlit tərəfindən nəşrinə icazə verilməyən “Məftilə sarınmış yaralar” poemasında ciddi ideya qüsurları var. Qlavlit onun ideya cəhətdən qüsurlu olan bu əsərlərinin çap edilməsi əleyhinə Mərkəzi Komitəyə xəbərdarlıq etsə də, “Azərbaycan ədəbiyyatının irəliyə doğru hərəkətinə sırf arxaik mövqedən” yanaşan “Azərbaycan” jurnalı Xəlil Rzanın ideya cəhətdən qüsurlu şeirlərini dərc edib. Görünür jurnalın baş redaktoru Əbülhəsənə töhmət verməsini yumşaq cəza olub.

Bu arayışı əsas götürərək Azərbaycan KP MK Bürosu iyulun 17-də “Respublikanın ayrı-ayrı yazıçılarının səhvləri haqqında” məsələni müzakirə edib 7 bənddən ibarət qərar qəbul etdi. Qərarın ikinci bəndində yazılırdı: “Bizim partiyanın siyasətinə və yüksək proletar beynəlmiləlçiliyi prinsipinə zidd olan milli məhdudluq və lovğalıq kimi yanlış mövqeyə yuvarlanmış şair Xəlil Rzanın və tənqidçilər Məsud Əlioğlunun, Qulu Xəlilovun davranışı pislənilsin. Mətbuatda səhv çıxışına görə Məsud Əlioğlu “Azərbaycan” jurnalının redaksiya heyətinin tərkibindən çıxarılsın.” Qərarın üçüncü bəndində deyilirdi: “İdeyaca qüsurlu və bədii cəhətdən zəif materiallar dərc etdiklərinə görə “Azərbaycan” jurnalının redaktoru Əbülhəsən Ələkbərzadəyə və “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetinin redaktoru Qasım Qasımzadəyə töhmət verilsin.”

Bu qərardan sonra Mərkəzi Komitənin 1962-ci ilin avqust ayında keçirilən plenumunda Vəli Axundov Yazıçılar İttifaqını Mərkəzi Komitənin 1961-ci ilin fevralında ədəbiyyat haqqında qəbul etdiyi qərarı ləng yerinə yetirmək üstündə tənqid etdi. Buna misal olaraq o, Xəlil Rzanın “Ana dili” və “Məftillə sarınmış yaralar” əsərlərinin üzərində dayandı. Axundov dedi: “Yazıçılar İttifaqının partiya təşkilatı və xüsusilə mətbuat orqanları ədəbi gəncliyi kommunizm işinə hədsiz sədaqət ruhunda, milli məhdudluğun hər cür təzahürlərinə qarşı tərbiyə etməli olan “Azərbaycan” jurnalının bu ilki üçüncü nömrəsi xüsusilə xarakterikdir. Həmin nömrədə Xəlil Rzanın şeirləri ilə yanaşı Qulu Xəlilovun bir məqaləsi dərc edilmişdir ki, həmin məqalənin müəllifi də milli lovğalığa qapılmışdır.”

Axundovdan sonra çıxış edən Yazıçılar İttifaqının birinci katibi Mehdi Hüseyn birinci katibin tənqidi mülahizələrinə haqq qazandırdı, məruzədə adı çəkilən İttifaq üzvlərinin, xüsusilə Xəlil Rzanın düz yolda olmadıqlarını dedi. O, qeyd etdi ki, “mən “Ana dili” şeirinin hər sətrində düşünülməmiş, sağlam mühakimədən keçirilməmiş, sovet məfkurəsi ilə əlaqəsi olmayan kəmsavad fikirlərin necə qaba ifadə olunduğunu sübut üçün vaxt və enerji sərf etməyi lazım görmürəm. Bu şeir yalnız müəllifin dünyagörüşündəki naqisliyə, dar düşüncəliliyə və ən nəhayət sovet poeziyasının bədii prinsiplərini yaxşı dərk eləmədiyinə və adi sənətkarlıq tələblərini unutduğuna bir misal ola bilər... Xəlil Rza gəncdir, təcrübəsizdir, görünür bir az da şöhrətpərəstdir. Etiraf etməliyəm ki, gənclərin tərbiyəsinə o qədər də ciddi fikir verməmişik.” Mehdi Hüseyn plenuma məlumat verdi ki, Xəlil Rzanın bu şeiri onun öz iştirakı ilə Yazıçılar İttifaqının Rəyasət Heyətində mühakimə olunmuş və bu şeirə öz səhifəsində yer vermiş “Azərbaycan” jurnalı kəskin tənqid edilmişdir.

Vəli Axundov plenumdakı yekun sözündə bir daha bu məsələlərə döndü, Abbas Zamanovu tənbeh, Xəlil Rza və Məsud Əlioğlunu tərbiyə etməyin zəruriliyini bildirdi. O, bütün bunları burjua mədəniyyətinin kommunist cəmiyyətinə təsiri ilə izah etməyə çalışdı. Axundov məşhur bir rus deyimini – “müqəddəs yer boş qalmır” deyimini misal çəkib ideoloji cəbhədə təbliğat işlərinin gücləndirilməsinin vacibliyini vurğuladı. O, açıqca dedi ki, beynəlmiləlçilik, xalqlar dostluğu Azərbaycan cəmiyyətinin böyük nailiyyətidir, “əgər Abbas Zamanov və Xəlil Rza bunlara əl qaldırırlarsa, deməli bizim üçün, kommunistlər üçün, sovet adamları üçün ən müqəddəs olan şeylərə əl qaldırırlar. Ona görə belə adamlar partiya orqanlarından aman gözləməməlidir”.

Azərbaycan KP MK plenumundan sonra Yazıçılar İttifaqı ilk partiya təşkilatının açıq partiya iclası keçirildi. İclasın gündəliyində başlıca məsələ MK plenumunda Yazıçılar İttifaqının ünvanına deyilmiş sərt tənqidin müzakirəsi, Xəlil Rza, Qulu Xəlilov və Məsud Əlioğlunun millətçi hərəkətlərinin pislənməsindən ibarət idi. Toplantıya Azərbaycan KP MK-nın Təbliğat və Təşviqat şöbəsinin müdiri Səlvər Aslanov, onun müavini Əziz Mirəhmədov və digərləri də dəvət edilmişdilər. Toplantıda izahat verən Xəlil Rza bildirdi ki, onun yazdığı bir sıra “əsərlərdə bir sıra kamala yetməmiş və tam bədii şəkil almamış motivlər vardır.” Böyük mübahisələrə səbəb olmuş “Ana dili” şeirinə gəldikdə isə əlavə etdi ki, o, bu şeri Moskvada oxuyarkən yazıb və bölmə rəhbəri Yaroslavski də onu bəyənib. Müzakirələr başa çatdıqdan sonra partiya toplantısı 8 bənddən ibarət qərar qəbul etdi. Qərarda göstərilirdi: “Azərbaycan KP MK-nın qərarlarında, Vəli Axundov yoldaşın V plenumda etdiyi məruzədə haqlı olaraq qeyd edilir ki, Xəlil Rzanın “Ana dili” və “Məftillə sarınmış yaralar” şeirləri milli məhdudluq ruhunda yazılmışdır”.

Ədəbiyyat və sənətdəki “əyintilər” 60-cı illərin əvvəllərində Sovet rəhbərliyini də ciddi narahat etməyə başlamışdı. Manej meydanında rəssamların sərgisinə baxarkən Nikita Xruşşov bərk əsəbləşmişdi və bir sıra rəssamların mücərrəd tablolarına baxanda demişdi ki, bunları çəkmək üçün rəssam olmağa ehtiyac yoxdur, belə tabloları eşşəyin quyruğu ilə də çəkmək olar. 1963-cü ilin martin 7-8-də o, bütün Sovet yaradıcı elitasını öz bağına yığıb “yolun azanları” hədələmişdi. Nikita Xruşşov Ernest Neizvestni, İlya Erenburq, Robert Rojdestvenski, Yevgeni Yevtuşenko, Vasili Aksyonov, Boris Jutovski, Andrey Voznesenski, Viktor Nekrasov, Konstantin Paustovski, Valentin Katayev və digər sovet yazıçı, şair və rəssamların müşavirədə "kuzkina mat" söyüşü ilə hədələdi. Respublika KP MK-nın ideoloji məsələlər üzrə katibi Xasay Vəzirov başda olmaqla Azərbaycan nümayəndə heyəti də orada iştirak etmişdi. Xasay müəllim tədbirdən qayıdandan sonra martın 21-də respublika yaradıcı ziyalılarının geniş müşavirəsini keçirdi. O, müşavirəsində dedi: allaha şükür olsun ki, (o vaxt hələ Allah sözü kiçik hərflə yazılırdı) Xruşşov yoldaşın yuxarıda adını çəkdiyi "pozucu" ünsürlərdən bizdə yoxdur. Amma son vaxtlar zəif, ideyasız, “orta səviyyəli” əsərlərin çoxalmasından, sənətkarların bir hissəsinin bilik və istedad səviyyəsinin aşağı olmasından şikayətlənərək dedi: “bir çox şeir kitablarını oxuyub öz-özünə düşünürsən ki, bəs hanı həyatımızın təsviri, hanı kommunizm quran insanlarımız, onların hissləri, həyəcanları, düşüncələri, arzuları? Niyə müasir varlığın təsviri bu qədər soyuq və sönükdür? Nə üçün şairlər əsrin böyük hadisələrini qoyub, çox zaman xırda, əhəmiyyətsiz mövzularla məşğul olurlar? Bəzi əsərlərdə hiss olunan məyusluq, ah-zar, xəstə, sentimental ruh haradan gəlmişdir? Öz fikrinin təsdiqi kimi o, dedi ki, “Xəlil Rza yoldaş “Dəli dağ” adlı simvolik bir şeir yazıb, özünü “ildırımın qızıl nizələrinə” sinə gərmiş bir dağa bənzətmişdir ki, bu açıqdan-açığa tərslikdir, yolunu azmaqdır. Ən pisi budur ki, bu şeir Bakı mətbuatında rədd edilmiş, lakin müəllif guya “qoçaqlıq” eyləyib, onu gizlincə “Muğan pambıqçısı” qəzetində buraxdırmışdır. Bu tamamilə biabırçı bir faktdır.”

Müşavirədən sonra Mehdi Hüseynin Mərkəzi Komitəyə yazdığı ikinci arayışda “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetini sərt tənqid etmişdi. Qəzet haqqında yazdığı arayışda Mehdi Hüseyn göstərirdi ki, qəzet siyasi və mədəni hadisələrin işıqlandırılmasında bir qayda olaraq gecikmələrə və səhvlərə yol verir. O, yazırdı: “Gənc şair Xəlil Rzanın şeirlərində milli məhdudluğu və lovğalığı təsvir edən kiçik bir yazıdan sonra redaksiya oktyabr ayında çıxan bayram nömrəsində baş məqalə əvəzinə həmin müəllifin zəif şeirlərini vermişdir”. Qəribədir 60-cı illərdə Xəlil Rza haqqında yazılan arayışları ötən əsrin 80-ci illərinin sonunda onun haqqında yazıaln arayışlarla müqayisə etdikdə onun ardıcıl olaraq komminist rejimi tərəfindən təqib edildiyi aydın olur. Bu baxımdan Respublika “Bilik” Cəmiyyəti İdarə Heyəti sədrinin birinci müavini Qeysər Xəlilovun 1988-ci ilin avqust ayının 31-də birinci katib Əbdürrəhman Vəzirova yazdığı məktub çox səciyyəvidir...

Cəmil Həsənli

Paralel.- 2023.- 27 aprel.- S.14.