Tariximizin “ağlayan” daş ensiklopediyası

Hər bir daş abidə mənsub olduğu xalqın tarixinin əvəzolunmaz salnaməsidir

Əsrlərin qovğalarından, olaylarından salamat çıxaraq bugünümüzə gəlib çatmış qalalara, abidələrə, hasarlara, ibadətgahlara baxdıqca uzaq keçmişdə yaşamış xəttat, nəqqaş, bənna babalarımızın düşüncə tərzindən, memarlıq üslubundan, təfəkküründən, yaradıcılıq qabiliyyətindən, bir sözlə, sənət dünyasından xəbər tuturuq. Tarixin yaddaşına çevrilmiş bu abidələr əslində milli memarlığın, incəsənətin, etnoqrafiyanın daş ensiklopediyasıdır. Onun hər kərpicində tarixi bir hadisənin izi yatır.

Sevindirici haldır ki, dünya memarlığının inciləri sırasına daxil olmuş Azərbaycan memarlıq sənətinin bir sıra qiymətli nümunələri bu gün YUNESKO-nun da diqqət mərkəzindədir. Azərbaycanın bu abidələri təkcə bizim deyil, bütün Yaxın və Orta Şərqin inciləridir. Xüsusilə, qədim tarixə və mədəniyyətə malik Bakı şəhərinin abidələrini cəsarətlə açıq səma altında muzey eksponatları adlandırmaq olar. Qız qalası, Şirvanşahlar sarayı, Karvansaray, Qala divarları, çoxlu hamam, bazar, paytaxtımızın ayrı-ayrı guşələrində müxtəlif vaxtlarda tikilmiş binaların inşasında istifadə olunan üslublar, işlədilən üsullar, vurulan naxışlar xalqın zövqünü, mənəvi dünyasını, istək və arzularını özündə əks etdirib.

Məlumdur ki, Qarabağ ərazisindəki əhəmiyyətli abidələrimiz ermənilər tərəfindən dağıdılır. Ermənilər Qarabağda abidələri dağıdırlarsa, bəzi “bizimkilər”də Bakıda abidələrimizi dağıtmaqla məşğuldurlar. Təəssüflə qeyd etməliyik ki, maddiyyatın mənəviyyatdan üstün tutulması bu gün də ölkəmizdə var. Tarixi abidələr sökülərək, yerində hündür binaların tikilməsi də bununla bağlıdı. Baxmayaraq Azərbaycanın Konstitusiyasında, o cümlədən tarix və mədəniyyət abidələrinin qorunması haqqında qanunlarda abidələrin sökülməsi bilavasitə qadağandır, amma ölkədə bu proses gedir.

Heç uzağa getməyək: şəhərsalma sənətinin nadir nümunələrindən biri kimi 2000-ci il dekabrın 2-də YUNESKO-nun “Dünya irs Siyahısı”na daxil edilmiş İçərişəhərdə bir sıra aidiyyəti orqanların günahı, laqeydliyi və səriştəsizliyi ucbatından bir vaxtlar aparılan “müasirləşdirmə”ni xatırlayaq. İş o yerə çatmışdı ki, ərazi “avropalaşdırılırdı”. Prezident İlham Əliyev “İçərişəhər Dövlət tarixi-memarlıq qoruğunun yaradılması barədə” 2005-ci ilin fevralında imzaladığı sərəncamı ilə xalqın sərvətinin toxunulmaz olduğunu bir daha göstərdi.

Düzdü, İçərişəhərin mərkəzi hissələrində tikintilər dayandırılıb. Amma kənar hissələrdə “yüngül” tikintilər yenə də görünür. Məsələn, Qüllə, Asəf Zeynallı, 1-ci Maqomayev küçələrində hələ də söküntü və tikinti işləri aparılır. İçərişəhərin kənarlarında hündürmərtəbəli binaların tikilməsi də başqa problem yaradır. Yəni belə olanda Bakının dəniz tərəfindən baxanda İçərişəhəri demək olar ki, görmək mümkün deyil. Eyni zamanda İçərişəhərdən də həmin istqamətdə baxanda artıq dəniz panoraması itir.

İçərişəhərdə tikilən artıq tikilib. Burada elə obyektlər tikilib ki, onları sökmək çox müəmmalı məsələdir. Bu, hətta dövlətlərarası siyasi narazılığa kimi gedib çıxa bilər. Amma indi əsas iş odur ki, bundan sonra tikinti dayandırılsın və ümummilli vəzifə olaraq İçərişəhərin qədimliyi qorunub saxlanılsın.

Ümumiyyətlə, bəzi hündürmərtəbəli binalar tikilən yerlərdə memarlıq və tarixi abidələr dağıdılıb. Halbuki bu abidələr dövlət tərəfindən qorunan mədəni irs siyahısına daxil idi. Məhz buna görə də abidələrimizin sayı ilbəil azalır. Xatırladaq ki, ekspertlər də abidələrin sayının xeyli dərəcədə azalacağını deyirlər. Məlumat üçün deyək ki, respublika ərazisində dövlət mühafizəsinə götürülmüş tarix və mədəniyyət abidələrinin siyahısı ilk dəfə 1968-ci ildə hazırlanıb. 1980-ci ildə bu siyahıya əlavələr edilib, 1988-ci ildə isə Azərbaycan Respublikası Nazirlər Soveti tərəfindən təsdiqlənib. 2000-2001-ci illlərdə mədəni və tarixi irsimizin qorunmasının müasir səviyyədə qurulması və təkmilləşdirilməsi üçün isə abidələrin əhəmiyyət dərəcələrinə görə bölgüsü aparılıb. Bu bölgü isə 2001-ci ildə təsdiqlənib. Hazırda isə yeni siyahı hazırlanır.

Son illər qəza vəziyyətində olması bəhanəsi ilə şəhərin memarlıq fondunu təşkil edən memarlıq tikililəri də sökülür, yerində çoxmərtəbəli göydələnlər ucaldılır. Hansı ki, Roma, Paris, London, Sankt-Peterburq və digər şəhərlərdə memarlıq abidələrini bərpa edib şəhərin görkəmini qoruyurlar. Xarici turistlərin Bakının mikrorayonlarındakı, Əhmədli və Yeni Günəşli massivlərindəki çoxmərtəbəli şablon üslublu binalara maraqla tamaşa edəcəklərini düşünmək mənasızdır.

Bu gün ən qəlbağrıdıcı məsələlərdən biri də “abadlıq işləri” adı altında bir çox arxitektur binaların divarlarının “laqonda” ilə yonulub, ağardılmasıdır. Şəhəri bürümüş toz-dumanla sanki daş abidələrin dərisini soymaqla tarixin gözünü yaşardırlar. Bir çox hallarda isə yonulmuş divarlara müxtəlif rəngli boyalar vurulur. Bununla da köhnə binaların divarları “yenilənir”. O dərəcədə “yenilənir” ki, bəzən qədim, köhnə, tarixi binalarla yenilərini ayırd etmək çətinləşir. Milli mədəniyyətimizin zəngin ənənələrinin qorunması, qədim tariximizin daş yaddaşının bərpası ilə bağlı əlbəttə ki, mütəxəssislərin fikri öyrənilməlidir. Azərbaycan Memarlar İttifaqının vitse-prezidenti, professor, əməkdar memar Nəriman Əliyev bununla bağlı bildirir ki, memarlıq abidəsi xalqın gələcək nəsillərə ünvanladığı əlyazma, məktubdur: “Bu daş kitabə əsrdən-əsrə necə var eləcə, heç nə artırıb-əskiltmədən ötürülməlidir. Ancaq o da canlıdır, yaşa dolur, qocalır, atmosfer çirklənməsinə məruz qalır, əvvəlki vəziyyətini itirir. Gərək gözümüzü abidələrin üstündən çəkməyək, onları sıradan çıxmağa qoymayaq, zədələnəndə “müalicə” edək, təzədən quraq, bərpa edib özünə qaytaraq. Abidələrin təmiri də bərpa şəklində getməlidir. Yəni bu zaman binanın daxilində heç bir dəyişiklik edilməməlidir, ilkin strukturuna toxunulmamalı, konstruktiv quruluşu, bədii-estetik tərtibatı olduğu kimi saxlanmalı, tozu da ehtiyatla silinməlidir ki, ləkə düşməsin. Hər bina hansı inşaat materialından tikilibsə, bərpası onunla aparılmalı, hörgüsündə eyni yapışdırıcı məhlul (əhəng, gəc və sair) işlədilməlidir”.

Müstəqil Memarlar Assosiasiyasının (MMA) prezidenti Zemfira Budaqova bizimlə söhbətində dedi ki, qədim abidələrin qədimliyi onların tikinti zamanı istifadə olunan materialların köhnəliyindən asılıdır. Bu köhnəlik isə onların - daşların üzərində olan korroziyaya uğramamasından görünür: “Daşların üzərində yağışdan, qardan, soyuqdan və s. səbəblərdən sanki yaranın üzərində qaysaq bağlanan kimi analoji hal müşahidə olunur. Elə daşlar var ki, üzəri yosun bağlayır. Əlbəttə, yosun bağlayan daşların yosununu təmizləmək lazımdır. Ancaq bunu qaşımaqla, yonmaqla həyata keçirmək olmaz, bunun öz üsulları var. Yosunları elə bir məhluldan istifadə edərək təmizləyirlər ki, onlar ölür, məhv olur”.

Ancaq daşları yonmaq, qaşımaq olmaz. Z.Budaqova qeyd etdi ki, daş yonularsa, onun korroziyadan mühafizə olunmuş hissəsi aşağıda qalır: “Yuxarı hissə isə artıq yağışa, qara və s. dözümlü hissəyə çevrilib. Altdakı hissənin yosun bağlamaqdan, parçalanmaqdan, qaralmaqdan üst hissədəki qaysaq saxlayır. İllər keçəndən sonra daşı mühafizə edən bir qat əmələ gəlir. Ancaq təsəvvür edin ki, divarları yonanda, qaşıyanda həmin qat qoparılır. Beləliklə, daşlar hər dəfə yonulanda divarın vəziyyəti ağırlaşır - bir növ nazilir”.

Bundan başqa, arxitektur binalar yonularkən onun üzərindəki sırf özünə aid ornamentlərin hamısı itir: “Divarlar elə bir incəliklə yonulmalıdır ki, əvvəlki forma saxlanılsın. Ancaq onu yonanda yup-yumru edirlər. Bununla da köhnə ornamentdən əsər-əlamət qalmır. Qədim memarların yaratdığı ornamentlər çox gözəldir, onları korlamaq olmaz. Korlanılırsa, bu, cinayətdir”.

Düzdür, müəyyən hallarda divarları təmizləmək olar. Lakin bu, hazırda həyata keçirilən üsullarla - “laqonda” ilə deyil, məsələn, qum püskürtmək yolu ilə olmalıdır: “Ancaq indi yeni-yeni yonucu alətlərdən istifadə etməklə divarları yonub-tökürlər. Fikirləri odur ki, təki bunların rəngi ağ olsun. Nə olsun, 3 ildən sonra yenə də qaralacaqlar. Olmaz onlara toxunmaq. Onların gözəlliyi qaralığındadır. Təzə bina öz ağlığı ilə seçilirsə, qədim bina da öz qaralığı ilə seçilməlidir”.

Arxitektur binaların rənglənməsinə gəlincə, ekspertin buna münasibəti belə oldu: “Bu tip binaların divarlarını qətiyyən rəngləmək olmaz. Bu, cinayətdir. Şəxsən mən bir memar, arxitektur kimi bunun qəti əleyhinəyəm”.

Z.Budaqovanın fikrincə, istənilən halda qədim, tarixi binalarla bağlı addım atılarkən bu sahənin mütəxəssislərindən soruşmaq lazımdır: “Hətta Qız Qalasının başına belə oyunları gətiriblər. Yeni daşları götürüb yapışdırıblar ki, guya köhnə daşlara bənzəyir. Bu düzgün deyil. Divarın deşik-deşik qalması bundan daha yaxşı olardı. Qız Qalasının da, başqa binaların da divarını düzəltmək olar. Ancaq bu işləri qədimi daşlarla etmək lazım idi”.

Mütəxəssis onu da dedi ki, yeni binalar tikilərkən öz milli ornamentlərimizdən istifadə olunmalıdır: “Əksər tikililərdə bu baxımdan aləmi qarışdırırlar, nəticədə eybəcər bir şey alınır”

Bu abidələr milli memarlığımızın yadigarları olsa da, bəşərin mədəniyyət sərvətidir. Ölkəmizin memarlıq irsinin qorunub saxlanılmasını xalqımızın və vətənimiz Azərbaycanın mənafeyi, əcdadlarımızın müqəddəs ruhu tələb edir. Abidələr, memarlıq nümunələri hər bir xalqın tarixini özündə əks etdirən monumental əsərlərdir. Onları qoruyub saxlamaq vətənin tarixini, xalqın mədəniyyətini nəsildən-nəslə ərməğan etmək deməkdir. Hər bir vətəndaş tarix, memarlıq və mədəniyyət abidələrimizi qorumağa borcludur. Bu borc hətta Konstitusiyamızda da təsbit edilib. Həmin müqəddəs borcu hərə özünün bacardığı kimi yerinə yetirməlidir. kimi vəzifə və səlahiyyəti daxilində, kimi maddi imkanları hesabına, kimi də bu sahədə təbliğat aparmaq, onun xeyirxah mahiyyətini başqalarına başa salmaqla. Unutmayaq ki, hər bir daş abidə mənsub olduğu xalqın tarixinin əvəzolunmaz salnaməsidir. Daş yaddaşımızı nə dərəcədə qoruya, gələcək nəsillərə ötürə biləriksə bir o qədər tariximizin zənginliyinə və dəqiqliyinə zəmanət verərik.

Fuad HÜSEYNZADƏ

Paritet.- 2010.- 22-23 aprel.- S.11.