10.000-dən artıq müxtəlif muzey eksponatı bərpa və konservasiya olunub

Zərifə Məlikova: ”Əminəm ki, təzə binamız olan kimi Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi tərəfindən bizə lazımi diqqət və qayğı göstəriləcək”

Ölkəmizdəki muzeylərdə müxtəlif tarixi dövrləri, qədim və zəngin mədəniyyətimizi, milli adət-ənənələrimizi özündə təcəssüm etdirən çoxlu sayda eksponatlar qorunub saxlanır. Əsas məsələlərdən biri, müxtəlif tarixi dövrlərin şahidi olan eksponatları qoruyub saxlamaqdır. Bu şərəfli iş Muzey Sərvətləri və Xatirə Əşyalarının Elmi Bərpa Mərkəzi tərəfindən həyata keçirilir. Mərkəzin direktoru, sənətşünas Zərifə Məlikovanın dediyinə görə, Azərbaycanda bərpaçılıq sənəti artıq yarım əsrlik tarixə malikdir:

-Azərbaycanda Muzey sərvətlərinin bərpa işinin təməli 1957-ci ildə ilk professional bərpaçı -rəssam Fərhad Hacıyev tərəfindən qoyulub. Əvvəlcə kiçik bir laboratoriya, sonra emalatxana, 1980-ci ildən bu günədək mərkəz Muzey Sərvətləri və Xatirə Əşyalarının Elmi Bərpa Mərkəz adı altında fəaliyyət göstərir. Mərkəzimiz ilk yarananda Fərhad müəllim burda tək işləyirdisə, bu gün isə mərkəzdə 40 nəfər işçi çalışır. Mərkəzdə 24 nəfər yüsək dərəcəli bərpaçı- rəssam fəaliyyət göstərir. İxtisasca rəssam olan bu insanlar bərpaçılıq peşəsinin sirlərini mərkəzdə öyrənib. Bəziləri isə Moskva və Sankt- Peterburqda təcrübə keçiblər. Hazırda mərkəzimizdə 4 şöbə fəaliyyət göstərir: elmi tədqiqat, rəngkarlıq, qrafika, tətbiqi incəsənət (xalça və xalça məmulatları, tikmə metal,mebel, keramika və s.).

Sevindirici haldır ki, bu gün bizim bərpa mərkəzinin şöhrəti dünyanın bir sıra ölkələrinə çatıb. Bizim əməkdaşlarımız və mən bir sıra xarici ölkələrdə treninqlər keçmişik . Belə ki, ABŞ, İtaliyada, Birləşmiş Ərəb Əmirliklərində, Türkiyədə, İranda və s. biz bərpaçılıq sənətinin incəliklərinə, sirlərinə yiyələnmişik və özümüzdə nə biliriksə onlara öyrətmişik. Yəni, bir sıra xarici ölkələrlə bərpaçılıq üzrə təcrübə mübadiləmiz olub.

Cənubi Qafqazda yeganə olan mərkəz artıq beynəlxalq bərpaçılıq məkanında yüksək professional vərdişlərin nümayişi ilə özlərinə layiqli mövqe qazana bilib. Bura respublikada yeganə mərkəzdir ki, incəsənətin bütün növləri bərpa oluna bilir. Bizim mərkəz Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin bir müəssisəsi kimi fəaliyyət göstərir. Fəaliyyət göstərdiyi bu 53 il ərzində mərkəzdə 10.000-dən artıq müxtəlif muzey eksponatı bərpa və konservasiya olunub, muzeylərə qaytarılıb. Bəlkə də on min o qədər də böyük rəqəm deyil. Amma bəzən bir eksponatın bərpasına 2-3 il tələb olunur, bu səbəbdən də bu böyük rəqəmdir. Onu da qeyd edim ki, biz yeganəyik, ancaq muzeylərimiz çoxdur. Nəinki Bakıda yerləşən, eyni zamanda regionlardakı muzeylər və bir sıra ev muzeyləri ilə də işləyirik.

Bakıda olan muzeylərdən mərkəzlə müntəzəm olaraq bizlə əlaqə saxlayan Azərbaycan Xalçası və Xalq Tətbiqi Sənət Muzeyidir. Çünki xalçaçılıq üzrə dünyada 2-3 bərpa mərkəzi var ki, orda xalçaları yüksək səviyyədə bərpa edirlər. Belə mərkəzlərdən biri də bizik. Çoxsaylı təkliflər əsasında xalçaçılıq üzrə master-klasslar keçiririk. Keçən il Milli Tarix Muzey tender elan etmişdi. O tenderi biz udduq. 4-5 ay ərzində 216 eksponatı yüksək səviyyədə bərpa edərək, tarix muzeyinə təhvil verdik.

Muzey eksponatının dəyərini muzey işçiləri qədər heç kəs bilməz. Bizlər həm muzeydə, həm də bərpa prosesində eksponatlara çox yaxın oluruq və doğmalaşırıq. Muzey eksponatlarını tariximizin lal, dilsiz şahidləri adlandırıram. Çünki onların dili olsaydı, bir çox tarixçilərdən daha çox şeylər danışa bilərdilər. Bakıda yerləşən Məmməd Səid Ordubadinin ev muzeyində böyük bərpa işləri aparmışıq. Hazırda isə görkəmli ədibimizə aid olan stulları bərpa etmişik və bu yaxınlarda muzeyə qaytaracağıq. Masallıdan muzey eksponatları bərpa üçün gətiriləcək. Onu da xatırladım ki, beş il bundan əvvəl Masallı Tarix Diyarşünaslıq Muzeyində çoxlu eksponatı bərpa edib qaytardıq. Masallıdan başqa Lənkəran, Quba, Şamaxı muzeylərində də bərpa işlərimiz olub. Hazırda Qaxdan gətirilmiş eksponatlar üzərində bərpa işlərini bitirmək üzrəyik. İndi böyük bir bərpa işimiz Gəncə Tarix Diyarşünaslıq Muzeyi ilə başlayacaq. Gəncədəki muzeydə həm bərpa işləri aparılacaq, həm də eksponatların bərpa işləri gedəcək. Hazırda biz İncəsənət, Teatr, Əzim Əzimzadə adına muzeylərdən olan eksponatların bərpası ilə məşğuluq. Adını çəkdiyim bu muzeylər bizə müntəzəm olaraq müraciət edir.

Onu da qeyd edim ki, nazirlik nəzdində kurslar var. O kurslara biz muzeylərdə olan bərpaçı rəssamları dəvət edirik və onlar üçün seminarlar keçiririk. Onu da qeyd edim ki, bu yaxınlarda bərpaçılıq haqqında Moskvada nəşr olunan kitabda mənim məqaləm nəşr edilib. Eyni zamanda onlara konfransda təqdim etdiyim diskdən xalçanın bərpadan əvvəl və bərpadan sonrakı şəklini kitabın rəngli illüstrasiya yerində çap ediblər.

Bu çətin peşənin nəsillərdən -nəsillərə ötürmək ənənəsi uğurla həyata keçirildiyindən bu sahənin taleyinin gələcəkdə də etibarlı əllərdə olacağına inam və zəmin yaradır.

-Zərifə xanım, bərpaçılıq sənətini necə xarakterizə edərdiniz?

- Bərpaçılıq sənətinin çox zaman həkimlik sənəti ilə müqayisə edirlər. Fikrimcə, bərpaçılıq və həkimlik eyni bir sənətdir. İnsan doğulandan dünyasını dəyişənədək müntəzəm olaraq səhhəti ilə əlaqədar həkimə müraciət edir. Muzey eksponatı da sanki canlı bir insandır. Bunun üçün də eksponata insan kimi daim qayğı və diqqət göstərmək lazımdır. Eksponatlar muzeydə nə qədər yaxşı mühafizə olunsa da, vaxt öz sözünü deyir. Və istər istəməz eksponat gəlir bərpaçının üstünə . Muzeylərdə əsas problem odur ki, hər hansı eksponat sınanda və ya hər hansı bir zədə, alanda muzey işçiləri onu yapışdırır və ya tikirlər. Onlar hesab edirlər ki, bu üsulla eksponatı xilas edirlər. Amma eksponat bərpa üçün gələndə bu işimizi çətinləşdirir. Onun üçün ilk növbədə zədə almış eksponatı bərpa mərkəzinə gətirmək vacibdir. Çünki xəstə eksponat sağlam eksponatdan ayrı olmalıdır. Yoxsa keçər sağlam eksponata. Bərpadan sonra eksponatı muzeyə qaytaranda muzey işçilərinə deyirik ki, eksponat ayrıca yerləşdirilsin ki, digər eksponatlarda olan xəstəlik ona keçməsin.

Bu gün dünyada belə bir istiqamət əsas götürülür ki, muzeylərdə eksponatlar konservasiya olunsun. Konservasiya nədir? Koservasiya- bərpaya hansı biçimdə gəlib çıxırsa eksponat o növdədə saxlanılması deməkdir . Amma bu o demək deyil ki, elə necə gətiriblərsə, elə də eksponatı qaytarsınlar. Yox biz eksponatı dezinfeksiya edirik. Ömrünü nə qədər yaşayırsa, bir o qədər də uzadırıq. Bax, bu konservasiyadır. Amma çox zaman mümkün olanda biz eksponatları bərpa edirik. Bərpa o deməkdir ki, eksponatın ilk görünüşü necə olubsa, mümkün qədər eksponatı həmin görünüşünə qaytarırıq.

-Bir sıra xarici ölkələrdə olmusunuz. Bərpaçılıq sahəsində bizlə fərq nədədir?

- Hər bir ölkədə çox istedadlı və təcrübəli bərpaçı rəssamlar var. Bərpaçı- rəssamlar daim öz üzərində işləməlidir. Ümumiyyətlə, bərpa mərkəzində çalışanlar hamısı bir-birindən asılıdır. Çünki mərkəzdə bərpaçılardan başqa bioloq, fizik, kimyaçılıq üzrə mütəxəssislər işləyir. İtaliyadan bir mütəxəssis gəlmişdi və o mərkəzimizin işi ilə tanış oldu. İşimiz ona o qədər xoş gəlmişdi ki, bir ay keçmədi, mən ondan dəvətnamə aldım və heç bir təmənna olmadan İtaliyada təcrübə keçdim. Çox şey öyrəndim. İtaliyada çox güclü bərpa mərkəzi var. Amma bizim millətə məxsus olan bir sıra əşyalar var ki, onları özümüzdən başqa heç kəs bərpa edə bilməz. O demək deyil ki, xaricdən olan bərpaçı -rəssam pisdir, sadəcə onlar bizdə olan milli üsul və ənənələri bilmirlər. Xarici ölkələrdən yeganə fərqimiz odur ki, onların texnologiyaları güclüdür. Amma hər müasir texnika, təchizat hər bərpada istifadə olunmur.İtaliyadan gələn mütəxəssislər bərpada lazerdən istifadə ilə bağlı ölkəmizdə treninqlər keçirdilər. Ancaq biz onlara sübut etdik ki, bizdə elə eksponatlar var ki, bu üsuldan istifadə etmək olmaz. Çünki eksponatın məhvinə səbəb olar.

-Sizdə bərpa prosesini aparmaq üçün müasir texnika var?

- Bizə lazım olan texnika çox bahadır. Eyni zamanda mərkəzimizin binası yaxşı deyil, texnikanı yerləşdirmək üçün şərait yoxdur. Ümidlə yaşayırıq, əminəm ki, təzə binamız olan kimi Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi tərəfindən bizə lazımi diqqət və qayğı göstəriləcək. Daim bizə nazirlik tərəfindən qayğı göstərirlər və işimizi qiymətləndirirlər. Bu diqqətdə işimizə stimul verir, biz də işimizlə muzeylərimizi təhlükədən xilas etməyə çalışırıq.

-Eksponatlar arasında üzərində uzun müddət işlədiyiniz hansı olub?

- Məsələn, Dövlət İncəsəsnət Muzeyindən işlər olub. Elə eksponat olub ki, bizə eksponat bir üzlü gəlib, amma bərpa zamanı məlum olub ki, əks tərəfdə də bir rəsm əsəri var. Ən çətin iş olub rəng qatının yeni kətana salınması. Xüsusi ustalıq lazımdır ki, rəngləri hissə- hissə kətana köçürəsən. Hər bərpaçı rəssam bu işi bacarmır. Bizim mərkəzin adında elm sözü var. Bu da təsadüfi deyil, çünki hər bir eksponat elmi yolla tədqiq edilir. Belə ki, Quba Tarix Diyarşünaslıq Muzeyindən bizə bərpa üçün kəşkül gətirilmişdi. Biz bu eksponatı bərpa edəndə onun üstündəki yazılar məni çox maraqlandırdı. Bu eksponatı muzeydən alanda yazılmışdı XVIII əsr. Amma kəşkül üzərində olan yazı qədim fars dilində yazılmışdı bunun üçün çox adam bu yazını oxuya bilmədi. Ancaq Əlyazmalar İnstitutunda çalışan Arif Ramazanov həmim yazını oxudu və bildirdi ki, qədim fars dili ilə yazılıb. Bundan istifadə ediblər XIV-XV əsrlərdə. Bu səbəbdəndə bu eksponat heç vaxt XVIII əsrə aid ola bilməz. Bundan sonra biz belə qərara gəldik ki, kəşkül orta əsrlərə aiddir. Mərkəzə gələn hər bir eksponat üçün elmi pasport açırıq.

- Rayonlarda treninqlər keçirirsiniz ?

- Tez-tez muzeylərdə bərpaçı rəssamlarla treninqlər keçiririk. Keçə il regionlarımızda iki maraqlı treninq- sərgi keçirmişik. Qubada keçirdiyimiz sərgi-treninqə Qusar, Xaçmaz və Şamaxıdan muzey işçiləri gəlmişdilər. Həm sərgi nümayiş olundu, həm də əyani olaraq onların yanında əyani eksponatlar üzərində bərpa işi apardıq. Maraqla qarşıladılar. Belə bir treninq Lənkəranda da keçirdik. Gələcəkdə başqa regionlarda da keçirəcəyik. Bu gün sevindirici haldır ki, gənclər bərpaçılıq sənətinə meyl edir.

Günay

Paritet.- 2010.- 16-17 fevral.- S. 11.