Amerikalı
müəlliflər erməni saxtakarlığını
öz kitablarında bir daha sübut edirlər
Amerikan
müəlliflərinin “ Türklər və ermənilər. Erməni məsələləri üzrə rəhbərlik” adlı kitabı Azərbaycan dilinə tərcümə olunub
Ermənilərin tarix boyu mövcud saxtakarlığı
təkcə onlarla düşmənçilik mövqeyində olan
xalqların deyil, digər ölkələrin gerçək tarixi
əks etdirən nəşrlərində, tarixçilərin
dilindən də səslənir. Amerikalı müəlliflər olan
Kastin və
Karolin Makkartilərin “Türklər və ermənilər. Erməni
məsələləri üzrə rəhbərlik” kitabı Azərbaycan Milli Elmlər
Akademiyasının Fəlsəfə, Sosiologiya və Hüquq
İnstitutunun Aspirant və Dessertantlarla iş sektorunun
müdiri, fəlsəfə elmləri namizədi Yaşar Əliyev
və həmin institutun elmi işçisi hüquq elmləri
namizədi Aydın Əliyev tərəfindən Azərbaycan
dilinə tərcümə edilib. Tərcüməçi
alimlərin iştirakı ilə kitabdan hazırladığımız
icmalı nəzərinizə
çatdırırıq.
Tərcümə materialının birinci fəslində
bildirilir ki, XIX əsrin Avropa və Amerika qəzetləri “erməni
məsələsi” adlandırdıqları problemlə
bağlı çox yazırdılar.
Osmanlı imperiyasında ermənilərlə
necə rəftar edilməsi, onların müstəqillik əldə
edib etməyəcəkləri kimi suallarla bağlı olan
problemlər o vaxtkı Qərb siyasətçiləri və
jurnalistlər üçün əhəmiyyətli
görünürdü. Həmin problemlər
bu gün də həm türklər, həm də ermənilər
üçün öz əhəmiyyətini itirməyib.
Ermənilər türkləri vəhşilikdə ittiham edir və
Şərqi Türkiyə torpaqlarına olan erməni
iddialarını rədd edirlər.Birləşmiş
Ştatlarda, Kanadada və Qərbi Avropa ölkələrində
çoxdandır ki, siyasətçilər bu mübahisədə
müəyyən mövqe tutublar.Onun gedişində
çoxlu mübahisəli fikirlər bildirilib, təntənəli
şüarlar söylənilib, qəribə müddəalar irəli
sürülüb. Hətta erməni məsələsi üzrə
ekspert olmayan Adolf
Hitlerin də bu mövzu ilə bağlı rəyi
Amerika konqresində sitat gətirilib. Lakin məsələnin
siyasiləşdirilmiş iç üzü ətrafında
yaranmış hay küy nəticəsində həbs olunan
hadisələrin yetmiş il və daha əvvəl
baş verdiyi unudulub. Mahiyyətcə erməni məsələsi
tarixi məsələdir. Bu fakta əhəmiyyət
verilməsə də nəzərə alınmalıdır
ki, türklərlə ermənilər arasında problemlər
1915-ci ildə, yaxud ötən əsrin 90-cı illərində
deyil, yüzlərlə il əvvəl
yaranıb. Odur ki, erməni məsələsinə
də digər tarixi problemlərə tətbiq olunan təhlil
prinsipləri tətbiq olunmalıdır. Türklər
və ermənilər arasında mövcud olan
qarşılıqlı münasibətləri düzgün
başa düşmək üçün həmin münasibətlərə
onların coğrafi, mədəni, tarixi və siyasi kontekslərində
baxılması zəruridir.
Region
Erməni -Türk
münaqişəsinin inkişaf etdiyi region Yaxın Şərqin
şimal hissəsini - Şərqi Anadolunu və Qafqazı əhatə
edir. Qədim imperiyalar dövründə
burada silah daşınan yollar kəsişirdi. Buradaca dağların qoynunda insanlar qəfil
hücumlardan gizlənirdi. Ərazinin
dağlıq olması müxtəlif xalqların və dinlərin
nümayəndələrinin yaşayıb qorunmasını təmin
edirdi. Düzənlik yer şəraitində
yaşamış olsaydılar yəqin ki, onlar assimilyasiya
olunardılar. Ondoqquzuncu əsrdə xalqlar
arasında hakim mövqe tutmaq uğrunda mübarizə
alovlanana kimi yaşayış belə davam etmişdi.
Türklər və ermənilər coğrafi baxımdan
çox yayıldıqları üçün onlar
arasındakı qarşılıqlı münasibətlərin
tarixi iki böyük imperiyanın Erus və Osmanlı
imperiyalarının geniş ərazilərində cərəyan
edirdi. Həmçinin Avropanın
və Şimali Amerikanın da cəlb olunmasına baxmayaraq mədəni
və coğrafi baxımdan bu, əsasən, Yaxın Şərq
münaqişəsi idi. Qeyd olunduğu kimi, Türklər, Ermənilər və
bəzi digər xalqlar Yaxın Şərqin Şimalında -
Qafqaz Dağlarının cənubunda və Şərqi
Anadoluda birgə yaşayırdılar. Bu
regionun şimalında Qafqaz dağları ancaq Qara və Xəzər
dənizlərinin sahilləri boyu asan keçilməsi
mümkün olan möhtəşəm sədd yaradır.
Burada ərazinin əhəmiyyətli hissəsini
Qafqazın ucqarlarında məhsuldar vadilərdə əvəz
olunan dağlıq təşkil edir.
Şərqi Anadolunun landşaftı da dəniz səviyyəsindən
bir-biryarım mil hündürlükdə yerləşən
yayla və çay vadiləri ilə birlikdə dağlıq
xarakter daşıyır.
Dağ zirvələrinin
hündürlüyü isə iki mildən artıq olur.
Şərqi Anadolunun şəhərləri
arasında Qarsı, Ərzurumu və Vanı qeyd etmək olar.
Qafqazın cənubunda Şərqi Anadolunun dərinliklərinə uzanan
bu dağlıq region ermənilərin vətəni hesab
olunurdu. Ermənilər, həmçinin regionun
ucqarlarında -cənubda və qərbdə məskunlaşmışdılar.
Son cənub şərqdə dağlar Şimali
İraqın dərinliklərinə doğru uzanır. Cənub şərqdə dağ silsilələri
Aralıq dənizinin sahillərinə qədər uzanır.
Təcrid olunma
Kiçik etnik və dini qruplar ən çox Şərqi
Anadoluda və Qafqazın dağlarının cənubunda
mövcud olan şəraitdə oxşar coğrafi şəraitdə
qorunub yaşaya bilirdilər.
Dağlar onları qonşulardan təcrid edirdi.
Belə təcrid olunma nəticəsində
onların dili, dini, adət ənənələri
sonuncuların təsirlərinə məruz qalmır və
öz müxtəlifliyini qoruyub saxlayırdı. Çoxluqlarla olan daimi əlaqələr, onların
iqtisadi və mədəni təsiri nəticəsində
düzənlik ərazilərdə yaşayan azlıqların
tədricən assimilyasiya olunmasına baxmayaraq dağlarda
öz fədrliliyini qoruyub saxlamaq onlar üçün asan
idi.
Etnik özəlliyin qorunub saxlanmasına şərait
yaratmaqla yanaşı, təcrid olunma, eyni zamanda dağ sakinlərinin
idarə olunmasını son dərəcə çətinləşdirdi.Bir-birlərindən
təcrid olunmaqla onlar, həmçinin istilaşılardan və
vergi yığanlardan qorunurdular.
Odur ki, XX əsrə kimi Şərqi Anadolunun əhəmiyyətli
bir hissəsində real hakimiyyət yerli hakimiyyət
orqanlarına məxsus idi. Arabir dağlıların
qəfil hücumlarından təngə gəldikdə, yaxud
onlar mərkəzi hakimiyyətə qarşı
çıxdıqda onların üstünə böyük
qoşun birləşmələri göndərilirdi. Lakin onları ancaq bir müddət sakitləşdirmək
mümkün olur. Adətən qəbilə
başçılarının və yerli rəhbərlərin
hakimiyyəti yenidən özünü göstərirdi.
Xalqlar və irqlər
Erməni
-Türk münaqişəsinin əsası separatizm və Anadolu və Qafqaz regionu
sakinlərinin qrup şəklində eyniləşdirilməsi
üzərində qurulur. Əgər həmin
qruplar özlərini dövlətlə, yaxud Birləşmiş
Ştatlarda və Kanadada mövcud olan multi etnik millətçilik
prinsipləri ilə eyniləşdirmiş olsaydılar, yəqin
ki, nə münaqişə nə də faciə baş verərdi.
Elə bu səbəbə görə də
region xalqlarının eyniləşdirilməsi məsələsinə
baxmaq, onlar tərəfindən həmin eyniləşdirmənin
hansı üsulla həyata keçirildiyini müəyyən
etmək çox vacibdir.
Hər şeydən əvvəl, yaxın Şərq
sakinlərinin kim olduğunu müəyyən
etmək lazımdır. Bu gün insanların özlərini
aid etdikləri bu və ya digər birliklərin müəyyən
edilməsi üçün bir sıra terminlərdən istifadə
olunur- “xalqlar”, “millətlər”, “etnik qruplar” və. s. XIX əsrin avropalıları ayrı-ayrı insan
qruplarının müəyyən edilməsi
üçün daha bir termin yaratmışlar-”irq”. Hazırda bu söz başqa mənada istifadə
olunur. Ancaq o dövrdə bu söz indiki
“millət” termini ilə müəyyən edilən
anlayışa yaxın mənada istifadə olunurdu. O
zamanlar hesab olunurdu ki, bu və ya digər insan birliklərini
qan eyniliyi, yaxud hər bir fərddə mövcud olan
qeyri-müəyyən irqi ruh birləşdirir. Alman irqinin,ingilis irqinin, yaxud hətta Amerika irqinin
mövcud olduğu güman olunurdu. Bu
anlayışın Yaxın Şərqdə tətbiqinə
görə avropalılar türkləri, ərəbləri,
erməniləri, yaxud yunanları ayrı-ayrı irqlər
hesab edirdilər. “Millət”
anlayışı daha məhdud idi, lakin o da eyni prinsiplərə
əsaslanırdı. Bütün bunlar elə
məna daşıyırdı ki, hər bir irq hökmən
millət olmalı, hər bir millət isə müstəqil və
öz dövlətinə malik olmalıdır.
Avropalıların
güclü təsirini öz üzərində hiss edənədək
“irq” və “millət” anlayışları Yaxın Şərq
sakinlərinə məlum deyildi. Hətta o zaman
millətin irq kimi müəyyən edilməsi ideyası əsasən
ziyalılar və siyasi liderlər tərəfindən səsləndirilirdi,
adi insanlar isə əvvəllər olduğu kimi özlərini
dini əlamətlərə görə eyniləşdirirdilər.”Sən
kimsən?” sualına ərəb də türk də “mən
müsəlmanam” deyə cavab verərdi. Buna
baxmayaraq millətçilik Osmanlı imperiyasının
xristian icmalarına yol açmağa başlamışdı.
Osmanlı xristianları artıq dini qruplara
bölünmüşdülər və çox vaxt öz
dillərində danışırdılar. Odur ki, onlar üçün özləri haqqında
millət kimi düşünməyə keçid nisbətən
asan idi. Osmanlı imperiyası üçün millətçilik
ideyası parçalanma ideyası olmalı idi. Osmanlı
siyasətçilərinin və mütəffəkirlərinin
səylərinə baxmayaraq, Osmanlı millətçiliyi
ideyası köhnə separatizmi dəf edə bilmədi.
İnkişaf etmiş millətçilik
köhnə dini mənsubiyyət üzərində qurulurdu.
Məsələn, ermənilər “erməni”
anlayışını genişləndirərək
protestantizmə etiqad edən, həmçinin erməni katolik
kilsəsinə aid olan erməniləri də ona daxil edirdilər.
Avropada mövcud olan millətçilik tiplərindən fərqli
olaraq dil və mədəniyyət erməni millətçiliyi
üçün həlledici amil ola bilməzdi.
Belə ki, ermənilərin çoxu dil və mədəniyyət
baxımından türklərdən fərqlənmirdi.
Ermənilərin ilkin tarixi barədə kifayət qədər
dəqiq məlumat yoxdur. Onlar Hind-Avropa dil qrupuna məxsusdurlar. Onların Şərqi Anadoluya miqrasiya tarixi barədə
də dəqiq məlumat mövcud deyildir. Hər
halda bu belə miqrasiyalar barədə yazılı məlumatların
yaranmasından əvvəl baş verib.Məlumdur ki,
Kiçik Asiyanın şərqini əhatə edən
müstəqil erməni çarlığı Tiqranın
dövründə (b.e.ə95-96- cı illə)
yaradılmışdı. Tiqrandan sonra,ermənilər
əsrlər boyu digər dövlətlərin o cümlədən
Roma,
Erməni çarlıqlarının etnik tərkibi məlum
deyil. Adətən onların
hökmdarları ermənilər olublar, lakin digər xalqlar da
həmin çarlıqlarda yaşayıblar. Tez-tez
baş verən müharibələrin türklərin, sonralar isə
monqolların qəfil hücumları ermənilərin və
digər xalqların geniş ərazilərə səpələnməsinə
səbəb oldu. Odur ki, hələ qədim
zamanlardan ermənilərin tarixi Ərməniyyənin
hüdudlarından kənarda yaşaması təəccüblü
deyil. Osmanlıların gəlişindən
sonra yüzilliklərlə qabaq ermənilər Ərməniyyədən
köçməyə başlayıblar. Erməni
miqrasiyasının ilkin tarixi kifayət qədər
işıqlandırılmayıb. Lakin məlumdur ki,
çoxlu sayda erməni , Şərqi Anadolunu hələ
bizanslıların dövründə tərk etməyə
başlayıb.Şərqi Anadolu kimi Şərq bölgələrin
sakinləri iş yerlərini dəyişməli olurdular.Ermənilər
həmçinin müharibələrdən qaçmağa
çalışdıqları üçün Ərməniyyəni
tərk etməli olurdular. Belə ki, osmanlılar Şərqi
anadolunu alana kimi (1514-1517) burada daimi olaraq
müharibələr baş verirdi. Konstantinopol
kimi şəhərlərdə erməni icmaları hələ
Bizans dövründən mövcud idi.
Ermənilər xristanlığı 301-ci ildə qəbul
ediblər. Onların erməni
qriqorian, yaxud erməni apostol adlanan kilsələri pravoslav və
katolik sayılırdı. Odur ki, erməni kilsəsi erməniləri
digər xristianlarla birləşdirici faktor rolunu oynamaq əvəzinə,erməni separatizmi faktoruna çevrildi. Birmənalı şəkildə erməni kilsəsi
olaraq həmin kilsə ermənilərin mədəni eyniləşdirmə
faktoru oldu.
Səlcuq Türkləri dövründə və sonra
Osmanlılar zamanı ermənilər xristian qrupu kimi
yaşayırdı. Onların
ayrıca mövcudluğu İslam qaydaları ilə təmin
olunurdu. Başqa sözlə desək, ermənilərin
öz dinlərinə bağlılığı, onların
Şərqi Anadoludakı coğrafi vəziyyəti və
Osmanlıların dini dözümlülüyü ermənilərin
xalq kimi varlığını təmin edirdi. Daha
əlverişli iqtisadi imkan axtarışında olan ermənilərin
doğma yerlərdən köçməsi bizanslıların
vaxtında başlamış, osmanlıların dövründə
isə davam edib. Erməni koloniyaları Qərbi
Anadoluda, Balkan şəhərlərində və İstambulda
mövcud idi. Maraqlıdır ki, Osmanlı imperiyasının
mövcudluğunun sonuna yaxın ən böyük
erməni məskənləri tarixi Ərməniyyədə
deyil, Şimal Qərbi Anadoluda aşkar olunurdu. Ermənilərin
artıq bütün Osmanlı imperiyasına yayılmasına
və Tarixi Ərməniyyədə azlığa çevrilmsinə
baxmayaraq onların tarixi vətənləri ilə
eyniləşdirilməsi davam edirdi.
Xüsusi məqamlar
1.Artıq qeyd olunduğu kimi
dini azlıqlara olan osmanlı
dözümlülüyünün iki mənbəyi vardı. Birinci dini mənbə idi. Məhəmməd
Peyğəmbərin dövründən islam
qanunları xristianların və yəhudilərin öz dinlərinə
etiqad etmələrinə icazə verilməsini tələb
edirdi. Çox nadir istisnalarla müsəlman
hökümdarları bu qaydaya həmişə riayət
edirdilər. Dini dözümlülük həmçinin
əlverişli idi. Osmanlılar yəhudiləri, pravoslav
yunanları,erməniləri, katolikləri,
müsəlmanları və s əhatə edən böyük
bir imperiyaya hökmranlıq edirdilər. Bütün
bu qrupların həyatında din ən əhəmiyyətli
eyniləşdirmə faktoru idi. Əgər
osmanlılar onları öz etiqadını dəyişməyə
məcbur etməyə çalışsaydılar, onda
üsyan baş verməsinə şərait yaratmış
olardırlar. Osmanlı imperiyasının
uzunmüddətli tarixi ərzində bir dəfə də olsa
bütün əhalinin müsəlmanlaşdırılması
hökümət tərəfində
planlaşdırılmayıb.
2.
Osmanlı imperiyasında dinin əhəmiyyətini kifayət
qədər aydın təsvir etmək çətindir. XX milli əlamətlərə görə eyniləşdirmə
o dərəcədə geniş yayılmışdı ki,
insanların özlərini ilk növbədə öz milləti,
yaxud hətta öz etnik qrupu çərçivəsində
eyniləşdirmədiyi yeri təsəvvür etmək belə
bizim üçün çətindir. ABŞ
vətəndaşları dəyişməz olaraq özlərini
amerikalı kimi, kanadalılar kanadalı kimi eyniləşdirir.
Hətta əgər onlar hər bir etnik qrupla qohumluq əlaqəsinin
mövcudluğunu hiss edirlərsə belə, bu halda özlərini
irland amerikalısı, fransız kanadalısı, yunan
amerikalısı və s kimi eyniləşdirirlər. Yaxın Şərqin tarixini dərk etmək
üçün biz bu regionun sakinlərinin özləri
haqqında başqa cür düşündüklərini
anlamağı bacarmalıyıq.
3.
Erməni türk faciəsini başa düşmək
üçün ermənilərin azlıq statusu çox
böyük əhəmiyyət kəsb edir. Ərməniyyə
adlanan ərazinin əslində müsəlman torpaqları olması faktı
ermənilərin inqilabi millətçiliyinin xarakterini formalaşdırıb və
Şərqi Anadoluda baş verən bütün faciəli
hadisələrə təsir edib.
4.
Bu gün millətlər sistemi yaxşı işləyə
bilməzdi. Bu sistem XIX əsrdə osmanlı
xalqları qərb millətçiliyi ilə yaxın təmasa
girdikdə, dağılmağa başlayıb. Buna baxmayaraq
başa düşmək lazımdır ki, millətlər
sistemi 500 il ərzində Osmanlı
imperiyasına yaxşı xidmət göstərib. Təbiidir ki, nə vaxtsa yaxşı işləmiş
sistemlər vaxt ötdükcə belə uğurla fəaliyyət
göstərə bilmir.
Günay BÜNYADZADƏ
Paritet.-10-11 iyun.-
S. 5.