Bakının yaşıl mərkəzi

Mərkəzi Nəbatat Bağında 2500-ə yaxın faydalı bitkinin zəngin kolleksiyası toplanıb

Nəbatat bağları ənənəvi olaraq bitkilərin adları ilə tanış olmaq imkanı, həmçinin nadir bitkilərin saxlandığı və artırıldığı gözəl landşaftlı yer kimi qiymətləndirilirdi. Lakin elmi-tədqiqat işləri aparılmayan nəbatat bağı- adicə parkdır, elmi-tədqiqat işləri aparılan bağ isə cəmiyyətin inkişafında, maarifləndirilməsində mühüm rol oynayır.

Belə bağlardan biri də 45 hektarlıq bir ərazini əhatə edən və Bakının cənub-şərq sisteminin yaşıl zonasına daxil olaraq onun yaşıl mədəni mərkəzi hesab olunan Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının (AMEA) Mərkəzi Nəbatat Bağıdır. Qeyd edək ki, Bakı şəhərində ilk dəfə olaraq Nəbatat bağının yaradılması haqqında fikirlər artıq 1930-cu ildən səslənməyə başlanmışdı. O vaxtlar neft sənayesi və respublika mərkəzi kimi inkişaf edən Bakı şəhəri təbii ki, abadlaşdırılmalı və yaşıllaşdırılmalı idi. Respublikamızın yeni bağlara və istirahət mərkəzlərinə böyük ehtiyacı var idi. Eyni zamanda şəhərin və sənaye müəssisələrinin yaşıllaşdırılmasının elmi əsaslarla aparılması tələb olunurdu.

1934-cü ilin iyun ayının 15-də Azərbaycan SSR Xalq Komissarları Soveti Bakı Sovetinə Nəbatat bağının salınması üçün vəsait ayrılmasını tapşırır. 1934-cü il iyul ayının 3-də Nəbatat bağı və Nəbatat İnstitutu üçün Dağüstü Parkdan (indiki Şəhidlər Xiyabanı) başlamış “Qurd Qapısı”na gedən yol arasında 80-100 hektar sahə ayrılması və sahənin su ilə təchiz edilməsi barədə qərar qəbul edilir.

Nəbatat bağının bazasında 1936-cı ildə Botanika İnstitutu təşkil olunur və Nəbatat bağı bir şöbə kimi həmin institutun nəzdində fəaliyyət göstərməyə başlayır. 1935-1938-ci illər ərzində Nəbatat bağında institut binası, oranjereyalar, istixanalar, bağın əməkdaşları üçün yaşayış binası, emalatxana, təsərrüfat binası tikilir. Bu vaxtdan etibarən bağın sahəsində Azərbaycan florasından, eləcə də ekzot, texniki və dərman bitkilərinin kolleksiyasının yaradılması ilə yanaşı, onların üzərində elmi-tədqiqat işləri aparılır. 1936-1937-ci illərdə ekspedisiya, ezamiyyətlər və toxum mübadiləsi yolu ilə digər Nəbatat bağlarından alınan əkin və səpin materialları hesabına açıq və örtülü sahələrdə- oranjereya və istixanalarda bir çox bitkilərin kolleksiyası yaradılır.

Ağır müharibə illəri (1941-1945-ci illər) ilə əlaqədar olaraq tikintinin dayandırılmasına, introduksiya işlərinin ləng getməsinə baxmayaraq yerli floradan olan ot və ağac bitkilərinin üzərində tədqiqatlar, həmçinin kolleksiyaların genişləndirilməsi işləri davam etdirilir.

1950-ci ildə bağın sahəsini genişləndirmək məqsədilə Əhmədli yaylasında yeni bağ sahəsi ayrılır və orada xeyli işlər görülməklə ağaclar əkilir. 1954-cü ildə Əhmədlidə olan sahə bağdan alınır və əsas işlər bağın indiki ərazisində aparılır.

1950-1960-cı illər ərzində Nəbatat bağında suvarma suyunun olmaması introduksiya işlərinin aparılmasına maneəçilik törədirdi. 1960-cı ildə Ceyranbatan su anbarının tikilməsi və həmin suyun Nəbatat bağına verilməsi orada əkin və elmi-tədqiqat işlərinin genişləndirilməsinə imkan verdi. Elə həmin dövrdə bağın 16 hektarlıq sahəsinə yaxın olan 25 hektar yaşıllıq sahə Nəbatat bağına verilərək bağın sahəsi 41 hektaradək artırıldı.

1960-1978-ci illər bağın çiçəkləndiyi illər hesab olunur. Bu illərdə Nəbatat bağı Bakı, Gəncə, Sumqayıt şəhərlərinin və Naxçıvan Muxtar Vilayətinin yaşıllaşdırılması üçün 100 növdən ibarət on minlərlə ağac, kol və çiçək bitkiləri verib, o cümlədən bir sıra sənaye müəssisələri, məktəb və bağçaların yaşıllaşdırılmasına kömək edib.

Bu illərdə Nəbatat bağının yeni ərazisində botaniki-coğrafi prinsipə görə sahələrin yaradılmasına başlanılır. Bu məqsədlə Dövlət Layihə İnstitutunda xüsusi layihə hazırlanır və həmin layihədə yeni istixana və oranjereyaların tikilməsi nəzərdə tutulur. Ancaq Nəbatat İnstitutunun yeni binasının tikilməsi ilə əlaqədar vəsaitin çatışmaması səbəbindən tikintinin sonraya saxlanmasına baxmayaraq elmi-tədqiqat işləri davam etdirilir.

1977-ci ildə akademik Həsən Əliyevin rəhbərliyi ilə xüsusi komissiya yaradılır və tərkibinə bir sıra dövlət qurumlarının nümayəndələrinin və alimlərin daxil olduğu həmin komissiya bağın inkişafı haqqında tədbirlər hazırlayır. Həmin tədbirlər AMEA tərəfindən Nazirlər Sovetinə təqdim edilir və Nazirlər Sovetinin qərarı ilə bağın abadlaşdırılması məsələsi Bakı şəhər Abadlaşdırma Trestinə həvalə olunur və 1978-1980-ci illərdə yenidən Nəbatat bağının abadlaşdırılması işlərinə başlanılır.

1980-ci illərin axırı və 1990-ci illərin əvvəllərindən respublikadakı ümumi vəziyyətlə əlaqədar olaraq bağda heç bir iş aparılmadı. Yay mövsümündə suyun çatışmaması, qışda oranjereyalarda istiliyin olmaması, əmək haqlarının az olması ilə əlaqədar işçi qüvvəsinin çatışmaması üzündən Nəbatat bağındakı qiymətli ağaclar, güllər, çəmən və oranjereya bitkilərinin bir hissəsi məhv oldu.

Akademik Cəlal Əliyevin şəxsi təşəbbüsü və AMEA-nın Rəyasət Heyətinin “Nəbatat bağının fəaliyyətinin yaxşılaşdırılması haqqında” 4 fevral 2000-ci il tarixli qərarına əsasən Nəbatat bağı Botanuka İnstitutunun tərkibindən ayrılaraq Biologiya Elmləri Bölməsi nəzdində müstəqil elmi-tədqiqat müəssisəsi kimi fəaliyyətə başladı. Bağın direktoru vəzifəsinə isə hazırda AMEA-nın müxbir üzvü, biologiya elmləri doktoru Oruc İbadlı təyin edildi. Daha sonra isə bağın nizamnaməsi, strukturu, elmi şurasının tərkibi təsdiq edildi, bağın nəzdində aspirantura fəaliyyətə başladı və Nəbatat bağının adı dəyişdirilərək AMEA-nın Mərkəzi Nəbatat Bağı adlandırıldı.

Mərkəzi Nəbatat Bağının elmi katibi, biologiya elmləri namizədi Nilufər Hüseynovanın “Paritet”ə verdiyi açıqlamaya görə, hazırda bağda bir sıra laboratoriyalar, eyni zamanda bağın nəzdində “Toxumçuluq” və “Bitkilərin xəstəlik və zərərvericiləri ilə mübarizə” sektorları fəaliyyət göstərir. Bağın nəzdindəki bölmələrdə 123 əməkdaş, o cümlədən 23 nəfər elmi işçi çalışır ki, onlardan 2 nəfəri AMEA-nın müxbir üzvü, 3 nəfəri elmlər doktoru, 13 nəfəri isə elmlər namizədidir.

N. Hüseynova bildirib ki, 1984-cü ildən Botanika İnstitutunun nəzdində fəaliyyət göstərən və sahəsi 30 hektar olan Şamaxı dayaq məntəqəsi də Nəbatat bağının strukturuna daxil edilib. Məntəqənin yaradılmasında əsas məqsəd mayilli, əkinə yararsız və tamamilə erroziyaya uğramış torpaqlarda terras, xəndək və çala üsullarından istifadə edərək qozmeyvəlilərdən ibarət olan 52 çeşiddə badam və püstə kolleksiyaları yaratmaqdan ibarətdir.

Bağda görülən işlər barədə məlumat verən N.Hüseynovanın sözlərinə görə, 75 il ərzində bağda bir neçə min ağac, kol, çiçək, dərman və başqa texniki bitkilərin növ, forma və sortları sınaqdan keçirilib. Nəticədə hazırda bağda 2500-ə yaxın faydalı bitkilərin növ, forma və sortlarının zəngin kolleksiyası toplanıb. Bunlar yerli və dünyanın müxtəlif botaniki-coğrafi rayonlarının florasındandırlar. Kolleksiyada 250 növə qədər ağac və kol Şərqi Asiya florasından olub, 30 növə qədər dovşanalması, yapon kriptomeriyası, Himalay sidri, 20 növ dekorativ alma, 25 növ zirinc, ağcaqayın, itburnu, yemişan, sərv, tuya və s. var.

Şimali Amerika florasından tikanlı küknar, nəhəng sekvoyyanı, iriçiçək maqnoliyanı, 30 növə qədər yemişan, göyrüş, Aralıq dənizi florasından atlas sidrini, livan sidrini, çiyələk ağacını, qara şamı, bir çox buxur kolu növlərini, Qafqaz florasından şabalıdyarpaq palıd, Eldar şamı, dəmirağac, vələsyarpaq azad ağacını, mantar və daş palıdını, ipək akasiyasını və s. göstərmək olar.

Hazırda bağda Qafqaz florasından olan 149 növ nadir və nəsli nəsli kəsilməkdə olan və adları keçmiş SSRİ-nin və Azərbaycanın “Qırmızı kitablarına” daxil edilmiş geofit bitkilərin kolleksiyası var. Bağda çiçək bitkilərinin, o cümlədən 400-ə qədər qızılgül sortunun kolleksiyası toplanıb. Eyni zamanda bağın oranjereyalarında 200-dən artıq subtropik və tropik bitkilərin kolleksiyası mövcuddur ki, bunların da mənzillərin, ofislərin, yaşayış binalarının daxili yaşıllaşdırılmasında istifadəsi təklif olunur.

N.Hüseynova dünyanın 100-dən artıq nəbatat bağı ilə toxum mübadiləsi etdiklərini də bildirib: “Bağımız başqa ölkələrin Nəbatat bağları ilə sıx əlaqələr quraraq toxum mübadiləsi aparır. Bundan əlavə bağımızın kolleksiyasını zənginləşdirmək məqsədi ilə Bağın əməkdaşları ölkəmizin müxtəlif bölgələrində ekspedisiyalarda olurlar. Həmin bölgələrdən ağac, kol, çiçək bitkilərinin əkin və səpin materialları gətirilərək Nəbatat bağında introduksiya edilib”.

N.Hüseynova keçən ilin 23-24 sentyabr tarixində AMEA-nın Biologiya Elmləri Bölməsi və Azərbaycan Botaniklər Cəmiyyətinin birgə təşkilatçılığı ilə Nəbatat bağında bağın 75 illiyinə həsr olunmuş “Bioloji müxtəliflik və bitkilərin introduksiyası” mövzusunda beynəlxalq elmi konfransın keçirildiyini də xatırladaraq, həmin konfransda dünyanın 10 ölkəsindən alimlərin iştirak etdiyini bildirib.

Bağın direktoru Oruc İbadlı isə bağdakı yeniliklər barədə məlumat verərək, yeni oranjereya və istixanaların tikildiyini bildirib: “Bağdakı tikililərin əksəriyyəti keçən əsrin 30-40-cı illərində tikildiyindən sıradan çıxıb. Hazırda bağımızda dünya standartlarına cavab verən iki istixana və bir oranjereya tikilir. Lakin vəsait azlığından tikinti işləri yarımçıq qalıb. Vəsait tapılan kimi işlər tam başa çatdırılacaq”.

Mövcud problemlərdən də danışan bağın direktoru bağın hasarının avtomobillər tərəfindən dağıdıldığını xüsusi qeyd edib: “Bağın avtomobil yolunun yaxınlığında yerləşməsi bizim üçün müəyyən problemlər yaradır. Belə ki, vaxtaşırı baş verən avtomobil qəzaları nəticəsində bağın divarlarına ciddi ziyan dəyir. Bağın divarları avtomobillər tərəfindən son iki ayda altı dəfə uçurulub. Uçurulmuş divarın bərpası üçün isə böyük vəsait tələb olunur ki, bu da bizə baha başa gəlir. Hətta böyük fəsadlar da törəyə bilər. Çünki buradakı bitkilərin çoxu efir yağı ilə zəngin olan iynəyarpaqlı bitkilərdir. Kiçik bir alov böyük bir ərazinin yanaraq kül olmasına səbəb ola bilər”.

O.İbadlı mövcud problemlərdən biri kimi kadr çatışmazlığını göstərib: “İşçilərə, xüsusən də aqronoma böyük ehtiyacımız var. Maaş çox aşağı olduğundan burada işləmək istəyənlərin sayı azdır. Bu problemi həll etmək, bizə ixtisaslı kadrlar göndərməsi üçün Dövlət Aqrar Universitetinə müraciət etmişik. Digər tərəfdən texnika çatışmazlığı da mövcud olduğundan əksər işlər əllə görülür. Traktora və su daşıyan maşına böyük ehtiyacımız var”.

B.CAHANDAROV

Paritet.- 2010.- 12-13 oktyabr.- S. 10.