Bakının yaşıl muzeyi

Mərdəkan dendrarisi növlərin ümumi miqdarına və yaş tərkibinə görə ən yaxşı dünya kolleksiyaları səviyyəsindədir

Ölkəmizdə zəngin flora növlərinin qorunub saxlandığı, bitkilərlə bağlı elmi-tədqiqat işlərinin aparıldığı yaşıllıq mərkəzlərindən biri də Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Mərdəkan dendrarisidir. Məlumat üçün bildirək ki, dendrarinin yerləşdiyi ərazi 1895-1920-ci illərdə neft milyonçusu Murtuza Muxtarovun şəxsi bağı olub. Ümumi sahəsi 24 hektar olan bağ Abşeron yarımadasının səfalı guşələrinin birində, yarımadanın şimal-şərq hissəsində, Mərdəkan qəsəbəsində yerləşir. Dendrari dəniz səviyyəsindən 8,2 m hündürlükdə olub, illik orta temperatur təxminən 13- 150 C-yə bərabərdir. Qış aylarında temperatur 8-140 C, yayda isə 35-400 C-yə çatır. Havanın illik nisbi rütubəti 76-82 faizdir, lakin quraq yay günlərində rütübətlilik 35-40 faizədək aşağı düşür. Mərdəkanda illik yağıntının miqdarı 170-270 mm-dir. Mərdəkan dendrarisinin bitki kolleksiyaları özünəməxsus landşaft ansamblı olub, park dizaynının ən yaxşı nümunələrindən istifadə edilərək şərq və qərb park memarlığı ənənələri ilə tərtib edilib. Zəngin bitki kolleksiyaları, elmi faliyyətin nəticələri, çoxsaylı kitablar Mərdəkan dendrarisinə beynəlxalq şöhrət qazandırıb.

Qeyd edək ki, bağ öz təbii, coğrafi xüsusiyyətlərinə görə Afrika, Asiya, Avropa və Amerikanın iqlim zolanalarına oxşardır. Məhz buna görə də 1926-45-ci illərdə görkəmli rus botaniki, akademik N.Y.Vavilov bağın iqlim, torpaq, əkin üçün yararlı xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq burada Ümumittifaq Təcrübi Botanika və Yeni Bitkilər İnstitutunun Şərqi Zaqafqaziya filialını təşkil edib. N.Y.Vavilov, A.D.Strebkova, N.D.Kosteçkiy, P.A.Sutov, Y.A.Yiqareviç, S.D.Ələkbərov kimi görkəmli alimlər tərəfindən dendraridə yeni növlərin introduksiyası istiqamətində elmi tədqiqat işlərinin aparılması respublikamızda subtropik bitkiçiliyin inkişafına səbəb olub. Dünyanın müxtəlif guşələrindən 1500 növə yaxın müxtəlif bitki toxumlarının nümunələri gətirilib. Bunlardan 400 növə qədər dekorativ ağac və kol, 100 növdən artıq subtropik meyvə bitkilərinin Abşeron şəraitində seçilib becərilməsi, rayonlaşdırılması və iqlimləşdirilməsi sahəsində geniş işlər aparılıb.

1945-1965-ci illərdə bağ Bağçılıq, Üzümçülük və Subtropik Bitkilər İnstitutunun təcrübə bazası kimi fəaliyyət göstərib. Bu dövrlərdə bağda 700 növə yaxın subtropik ağac və kol bitkisi introduksiya edilib. Arizona sərvi, İtaliya və Hələb şamları, dəfnə, İspan nazı və digər qiymətli, prespektivli ağac, kol bitkilərinin, gül sortlarının, efiryağlı, dərman bitkilərinin növ, forma, sortlarının kolleksiyalarının qorunub artırılmasına xüsusi diqqət yetirilib.

1966-cı ildə bağ Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Nəbatat İnstitutuna verilib və burada qiymətli, texniki, dekorativ, subtropik, efiryağlı və digər bitkilərin introduksiyasını, yerli şəraitdə iqlimləşdirilməsini öyrənmək məqsədilə Mərdəkan Dendrarisi yaradılıb.

1966-1988-ci illərdə Mərdəkan dendrarisinə biologiya elmləri namizədi R.M.Abbasov rəhbərlik edib. Bu müddət ərzində laboratoriyalar tərəfindən bağda 420 növ, forma və sorta yaxın ağac və kol bitkisi, 100-dən çox efiryağlı texniki və dərman bitkisi, 100-ə qədər otaq, istixana və bəzək gülü, respublika florasına aid 50-yə qədər cır halda bitən bitki nümunələrinin öyrənilib. Biologiya elimləri doktoru Z.Ə.Novruzova, biologiya elimləri namizədləri F.M.Məmmədov, A.M.Sadıqov, Y.U. Kərimov, A.Ş.Şıxıyev, M.İ.Ağamirova, L.Q.Əliyeva və başqalarının apardıqları elmi-tədqiqat işlərinin nəticələri bu gün də şəhər yaşıllaşdırılmasında geniş istifadə edilir.

1988-93-cü illərdə respublikada baş vermiş məlum hadisələr Mərdəkan dendrarisində də özünü göstərib ki, nəticədə bir çox növlər məhv olub, tikililər dağılıb.1996-cı ildən Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Rəyasət Heyətinin və Biologiya Elmləri Bölməsinin təşəbbüsü ilə Mərdəkan Dendrarisi Biologiya Elmləri Bölməsinə tabe edilib, ona hüquqi status verilib. Son on il ərzində bağda yenidənqurma, abadlaşdırma, tikinti işləri aparılıb, növ zənginliyini bərpa etmək məqsədilə dünyanın müxtəlif ölkələrindən 700-ə yaxın yeni bitki növü gətirilib, bioekoloji xysusiyyətləri öyrənilib və kolleksiyalara daxil edilib.

Dendrarinin zəngin bitki örtüyü

Nəzərə çatdıraq ki, landşaft parkı əsasında salınmış dendrarini landşaft memarlığının nümunəsi kimi milli sərvət hesab etmək olar. Buradakı bitki nümunələri bağın ən böyük ekspozisiyasıdır. Dendrarinin əsas sərvəti təxminən 1800 növədək ağac, kol, və liana kolleksiyalarından ibarətdir. Mərdəkan dendrarisi növlərin ümumi miqdarına və yaş tərkibinə görə ən yaxşı dünya kolleksiyaları səviyyəsindədir.

Dendrarinin mərkəzi xiyabanının hər iki tərəfində əkilmiş sərv, ardıc, şam, tuya və s. kolleksiyalar öz zənginliyi ilə fərqlənir. Müxtəlif dekorativ bitki növlərinin çiçəkləmə dövründə bağ daha da gözəl görünür. Təbii növlər və formalarla yanaşı dendraridə müxtəlif çətri formalı bitkilər də var. Antropogen təsir nəticəsində nəsli kəsilməkdə olan nadir endemik bitkilərə bağda xüsusi sahə ayrılıb. “Azərbaycanın Qırmızı Kitabı”na salınmış 141 növ ağac bitkilərindən dendraridə 69 növ var.

Qeyd edək ki, bağın mərkəzi xiyabanının sağ və sol tərəfində təbii bitkilərin ekspozisiyaları yerləşir. Dendrarinin 18 hektar sahəsində səkkiz botaniki-coğrafı ekspozisiya: “Şərqi Asiya florası”, “Orta Asiya florası”, “Şimali Amerika florası”, “Cənubi Amerika florası”, “Aralıq dənizyanı ölkələrinin florası”, “Avstraliya və Yeni Zelandiya florası”, “Afrika florası” və “Qafqaz florası” ekspozisiyaları yaradılıb.

Ekspozisiyalarda subtropik, tropik mənşəli, müxtəlif tipli meşə, çəmən, çöl və səhra bitki nümünələri nümayiş etdirilir. Burada introduksiya olunan 1800 növdən təxminən 69-u nadir və nəsli kəsilməkdə olan bitki növüdür. Su hovuzların ətrafında 25 növ, rütubətsevən 230 növ bitki qruplaşıb. Sahələrdə yaradılmış alpinariyalarda müxtəlif regionlardan olan bitki qrupları yerləşdirilib. Təbii floranın bitki ekspozisiyaları zəngin növ müxtəlifliyinə malikdir. Aralıq dənizyanı ölkələrdən 255 növ, Avstraliya və Yeni Zelandiya florasından 105 növ, Qafqaz florasından 420 növ, Şərqi Asiya florasından 170 növ, Şimali və Cənubi Amerikadan 180 növ, Orta Asiya florasından isə 109 növdən çox ağac və kol bitkiləri əkilib.

Bağda geniş çeşiddə əkilmiş gül-bəzək bitkiləri bura gələnlərin zövqünü oxşayır. Burada dünya florasından gətirilmiş 380 növ, o cümlədən 22 növ və 300 sort qızılgül, 9 növ və 35 sort nərgiz, 25 növ və 42 sort zanbaq, 6 növ və 12 sort süsən və s. müxtəlif gül-bəzək kolleksiyaları da toplanıb. Geniş yayılmayan 75 növ və 162 sort çoxillik bitki, 28 növ və 56 sort kaktus, eləcə də digər bitki kolleksiyaları var. Kolleksiya fondunun fərqləndirici xüsusiyyətləri buradakı subtropik zonaya xas müxtəlif bəzək növləridir, təkcə lalələrdən ibarət zəngin kolleksiyada təxminən 15 növ və 26 sort var.

Bağdakı mədəni bitkilər isə 12 ekspozisiyada nümayiş etdirilir. Burada təxminən 600 növ və 760 sort var. Ekspozisiyalarda kənd təsərrüfatı bitkilərinin təkamülü, mənşəyi və introduksiya nəticələri təsvir olunur. Onların üzərində bitkilərin yabanı əcdadlarından və ilk az məhsullu formalarından müasir yüksək məhsuldar sortlarına qədər dəyişmələrini izləmək olar. Bir çox ekspozisiyalarının əsas xüsusiyyəti burada çoxlu miqdarda növ və sortların olmasıdır. Mərdəkan dendrarisində ən iri nar kolleksiyası –18 növ və 400 sort, meyvə ağaclarının kolleksiyası – 128 növ, giləmeyvəlilər – 60 növ, 130 sort saxlanılır. Efiryağlı bitkilərin kolleksiyası 420 növdən ibarətdir. Dərman bitkilərinin kolleksiyasında 370 növ var. Onlar elmi və xalq təbabətində istifadə edilir. Meyvə bitkilərinin yabanı növlərinin kolleksiyası isə 62 növ və formadan ibarətdir.

Bundan əlavə dendraridə fond oranjereyası da mövcuddur. 1998-ci ildə yaradılmış oranjereya tropik və subtropik bitkilərin canlı muzeyidir. Burada elmi işçilərin və səyəhətçilərin köməkliyi ilə əhali arasında bioloji biliklərin və təbiətin mühafizəsi təbliğatı aparılır. Oranjereyada subtropik və tropik bitkilərin bioloji müxtəlifliyi və onlardan sənayedə istifadəsi elm əsaslarla öyrənilir. Oranjereyada olan canlı kolleksiyalar dünyanın müxtəlif bağları ilə qarışılıqlı əməkdaşlıq nəticəsində zənginləşdirilib. Hazırda təxminən 900 kv m sahədə yerləşən 270 növdən çox istisevən bitkilərin mədəni formaları böyük elmi və estetik əhəmiyyətə malikdir. Su və sahilyanı bitkilərin ekspozisiyası Fond oranjereyasını daha da zənginləşdirib. Nəsli kəsilməkdə olan bitkilər təkçə dendrari üçün deyil, respublika əhəmiyyətlidir. Bu kolleksiyalarda 100 növ bitki Beynəlxalq Qırmızı Kitaba salınıb. Oranjereyada və açıq şəraitdə müxtəlif formalı bonsay kolleksiyası ilə tanış olmaq olar. Mərdəkan dendrarisində təbii halda çoxlu bonsay bitkisi var. Bonsay – sərhədsiz yaradıcılıq imkanlarının incəsənətidir. Miniatür ağacların yetişdirilməsi bitkilərin bioloji xüsusiyyətləri haqda biliklərin artırılmasına və Şərq ölkələrinin mədəni ənənələrinin öyrənilməsinə səbəb olur.

Bu günədək dendrariyə mərkəzi su xətti çəkilməyib

Qeyd edək ki, dendraridə növ zənginliyinin artırılması istiqamətində aparılan tədqiqat işlərində bitkilərin suya olan tələbatını təmin etmək məqsədilə 50-70 m dərinlikdə olan yeraltı su yataqlarından istifadə edilir. Su məngənələr vasitəsilə çıxarılır. Hazırda bağda 17 belə yeraltı su quyusu var (Dendrariyə bu günədək əkin üçün yararlı mərkəzi su xətti çəkilməyib). Buradan çıxarılan su dendraridə müxtəlif ərazilərdə yerləşən 8 ədəd su hovuzuna yığılır. Həmin hovuzlardan isə bağın suvarılması üçün istifadə edilir. Lakin bu suyun tərkibində yodluq və qələvilik normadan artıq olduğundan, ona şirin su əlavə etmədən 1-3 illik bitkiləri suvarmaq mümkün deyil.

Başqa bir problemsə Mərdəkan dendrarisinin torpaq qatının əkin üçün yararlı olmaması və 20-40 sm dərinlikdə əhəngli qayalıqlarla əhatə olunmasıdır. Hələ o dövrdə bağın sahibi M.Muxtarov bağa əkin üçün yararlı olan torpaq ortüyünü Lənkəran zonasından gətirib. Göründüyü kimi dendraridə yaradılmış bu süni ekosistemdə laboratoriyalar tərəfindən aparılan tədqiqat işləri Abşeronun mühit amillərindən bir çox ekoloji problemlərin həllində hərtərəfli rol oynayır.

Bağda su hovuzları ilə yanaşı 6 süni şəlalə də inşa edilib ki, bu da bağın ümumi kompozisiyasında çox gözəl görünür. Dendrarinin tarixini əks etdirən, hələ də inşası hansı əsrə aid olduğu məlum olmayan 4 ədəd yeraltı su kəhrizi təkcə dendrari üçün deyil, həmçinin respublikamız üçün tarixi abidədir. Onu da deyək ki, bu yeraltı su kəhrizləri çoxlu keçid və mağaralarla zəngindir. Quyuların diametri 8-13 m olub, 36 m dərinlikdədir. Mağaralara səyahət edərkən özünü nağıllar aləmində hiss edirsən. Hələ də bu günədək bu yolların hara qədər uzandığı məlum deyil.

Dendraridə konfrans zalı və qonaq evi tikilib

Mərdəkan dendrarisinin direktor müavini Zümrüd Məmmədovanın sözlərinə görə, hazırda Mərdəkan dendrarisi respublikamızda təbii və mədəni flora genofondunun bərpasında, dünya bitki ehtiyatlarından səmərəli istifadədə, eləcə də uyğunlaşdırılma və introduksiya istiqamətində geniş tədqiqat işləri aparır. Burada flora ilə yanaşı nəsli kəsilməkdə olan faunanın bir çox növlərinin adaptasiya imkanlarının öyrənilməsi istiqamətində reabilitasiya mərkəzi açılıb. Dendraridə müasir dövrün tələblərinə uyğun 4 laboratoriya və 2 qrup fəaliyyət göstərir. Bundan əlavə 2003-cü ildən Azərbaycan Dövlət Televiziyasının “Bağçılıq” verilişi məhz Mərdəkan dendrarisinin elmi əməkdaşları tərəfindən aparılır. Hazırda Mərdəkan dendrarisində 169 əməkdaş, o cümlədən 5 elmlər doktoru, 23 elmlər namizədi, 64 elmi işçinin çalışdığını deyən direktor müavini bağda aparılan tikinti quruculuq işləri barədə də məlumat verib. Bildirib ki, dendraridə dünya səviyyəsində Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının konfrans zalı və 40 yerlik qonaq evi yaradılıb.

Sonda onu da nəzərinizə çatdıraq ki, Mərdəkan dendrarisində İ.N. Vavilov muzeyi fəaliyyət göstərir. Burada Vavilovun müxtəlif ölkələrdəki fəaliyyəti, subtropik, tropik mənşəli nümunələr, qiymətli ağacların oduncaqları, meyvə və toxumların kolleksiyaları nümayiş etdirilir.

B.CAHANDAROV

Paritet.- 2010.- 28-29 oktyabr.- S. 13.