Ümid neftə qalmadı

“Biz bilirdik ki, Azərbaycanda neftdən əldə olunan gəlirlər ən yüksək səviyyədə idarə olunacaqdır”

Son illərdə Azərbaycanın makroiqtisadi göstəricilərində baş verən müsbət dəyişikliklərin təhlili göstərir ki, bəzi ekspertlərin proqnoz verdiyi “Holland sindromu” təhlükəsi Azərbaycandan yan keçdi. Hətta dünyanı bürüyən qlobal iqtisadi böhran dövründə belə Azərbaycan iqtisadiyyatı öz istabilliyini qorudu. Artıq bu gün ölkəmizin davamlı inkişaf sahəsində əldə etdiyi böyük uğurlar inkişafın Azərbaycan modelindən danışmağa imkan verir.

Azərbaycanın öz ümidini yalnız neftə bağlayacağını düşünənlərin fikrincə, getdikcə ölkədə “holland sindromu” üçün zəmin yaranacaqdı. Lakin getdikcə nə bu zəmin yarandı və nə vaxtsa bu sindromun olması ehtimalı görünmür. Bu fikirdə olanlara Prezident İlham Əliyev Nazirlər Kabinetinin 2010-cu ilin doqquz ayının sosial-iqtisadi inkişafının yekunlarına həsr olunmuş iclasında tutarlı cavab verdi: “Xatırlayıram, 5-10 il bundan əvvəl bəzi xarici elmi mərkəzlərdə Azərbaycanın neft strategiyası ilə bağlı keçirilmiş müzakirələrdə belə bir fikir ortaya qoyulurdu ki, Azərbaycanda “holland sindromu” olacaq, Azərbaycan iqtisadiyyatı birtərəfli şəkildə inkişaf edəcək, Azərbaycan o təbii resurslardan səmərəli şəkildə istifadə edə bilməyəcəkdir. Mən o söhbətləri yaxşı xatırlayıram və çox şadam ki, bu gün artıq o söhbətləri eşitmirik. Biz o vaxt da bilirdik ki, Azərbaycanda nə “holland sindromu” olacaq, nə də iqtisadiyyat birtərəfli inkişaf edəcəkdir. Bilirdik ki, Azərbaycanda neftdən əldə olunan gəlirlər ən yüksək səviyyədə idarə olunacaqdır. Məhz bu məqsədlə Azərbaycan Hasilat Sənayelərində Şəffaflıq Təşəbbüsünə qoşulub”.

Qeyd edək ki, “holland sindromu” (ingiliscə: Dutch Disease) - təbii resursların istismarı ilə istehsal sektorunun tənəzzülü arasında qarşılıqlı əlaqəni izah etmək üçün istifadə edilən iqtisadi konsepsiyadır. Nəzəri yanaşmaya görə, “holland sindromu” şəraitində təbii sərvətlərdən daxil olan böyük gəlirlər milli valyutanın mübadilə kursunu artırmaqla istehsal sektorunun rəqabət qabiliyyətini zəiflədir.

Holland sindromu bütünlükdə istehsal sektorunun sadəcə təbii sərvətlərdən asılılığını yaradır və digər sahələrin inkişaf perspektivini azaldır. Bu halda iqtisadiyyatda süni canlanma meydana gəlir kapital qoyuluşu da təbii sərvətlərin istismarına və daşınmasına sərf edilir. Təbii sərvətlər tamamilə istismar edilib bitdikdə isə sənaye qısa zamanda strukturunu dəyişə bilmir. XX əsrin sonlarında bir sıra neft çıxaran dövlətlər bu vəziyyətə düşmüşdülər. Holland sindromunun baş verməsini əngəlləmək üçün kapital qoyuluşu sənayenin bütün sahələri üzrə balanslı və tədricən paylanmalıdır.

1960-cı illərdə Hollandiya təbii qaz satmaqdan xeyli pul qazanırdı və birdən məlum oldu ki, qeyri-qaz sahələri tənəzzülə gedir. Sonralar “holland sindromu” adını alan bu fenomenin ilkin əlaməti odur ki, ya yerli pul ölür, ya da daxili istehsal.

Azərbaycanda yaxın 20-ildə nənki “holland sindromu”, digər hər hansı sindromun belə baş verməsi ehtimalları olduqca azdır

İqitisadi və Sosial İnkişaf Mərkəzinin rəhbəri Vüqar Bayramov qəzetimizə açıqlamasında bildirdi ki, Azərbaycanda neft sektorunun payı çox olsa da “holland sindromu”nun baş verməməsini şərtləndirən bir sıra səbəblər var. Onun sözlərinə görə, məhz bunlar birmənalı şəkildə Azərbaycanda “holland sindromu”nun yaranmasına imkan vermir: “Əvvəla 2007-ci ildən qeyri-neft sektorunda inkişaf meyillərinin müşahidə edilməsi birmənalı şəkildə neft sektoru ilə qeyri-neft sektoru arasında balansın yaranmasına gətirib çıxarıb. Bu da təbii ki, “holland sindromu”ndan qaçmağa imkan yaradır. Manatın məzənnəsinin möhkəmlənməsi “holland sindromu”nun əlamətlərindən hesab olunur. Amma manatın məzənnəsinin möhkəmlənməsi daxili iqtisadiyyatda disbalans yaratmır. Bunu üçün də “holland sindromu”nun baş verməsi halları məhdududur”.

İqtisadçı-ekspertin fikrincə, Azərbaycanın üstünlüyü ondan ibarətdir ki, hətta neft sektorundan gələn gəlirlər belə uzunmüddətlidir: “Bu, birmənalı şəkildə müəyyən dami maliyyə mənbələri formalaşmasına imkan yaradır. Azərbaycanda hətta neftdə bir neçə 10 ildən sonra müəyyən azalmalar baş versə də, məhz mavi qaz hasilatının artması nəticəsində artıq dövlət büdcəsinin gəlirlər hissəsinin daimi formalaşmasına imkan verir. Eyni zamanda nəzər alsaq ki, qeyri-neft sektorunda inkişaf templəri var; bu artım dövlət büdcəsinin artmasına imkan veririr. O baxımdan dövlət gəlirlərinin formalaşmasında davamlı və dayanaqlı gəlir mənbələrinin olması “holland sindromu”nun baş qaldırmasına imkan vermir”.

V.Bayramov dedi ki, Azərbaycanda yaxın 20-də nənki “holland sindromu”, digər hər hansı sindromun belə baş verməsi ehtimalları olduqca azdır. Amma neft sektorundan asılılığın aradan qaldırılması istiqamətində addımların atılmasına ehtiyac var: “Qeyri-neft sektoru birmənalı şəkildə dövlət tərəfindən dəstəklənməlidir. Artıq bu prioritet məsələ hesab olunur”. Həmsöbətimiz bildirdi ki, bütün hallarda “holland sindromu”nun qarşısını almaq üçün dövlət büdcəsindən, eləcə də Ümumdaxili məhsulda bir sektorun payının azaldılması vacibdir: “Bu gün dövlət büdcəsinin daimi gəlir mənbələri var. O gəlir mənbələrinin olması “holland sindromu”ndan yayınmağa imkan verir. Eyni zamanda nəzərə alsaq ki, regionların inkişafı, Azərbaycan iqtisadiyyatının stimullaşdırılması, infrastruktur layihələri və s. ilə bağlı proqramlar həyata keçirlir. Bütün bunlar məhz qeyri-neft sektorunun inkişafı üçün stimul yaradır. Birmənalı şəkildə məhz Azərbaycanda sözügedən proqramların icra edilməsi “holland sindromu”ndan qaçmağa imkan verir”.

İqtisadi inkişaf yeni keyfiyyət mərhələsinə daxil olub

Təqdirəlayiq haldır ki, son dövürlər Azərbaycanda bir çox irimiqyaslı siyasət sənədləri (konsepsiya, strategiya və proqramlar) qəbul olunub. Bu müddət ərzində ‘’ Kiçik və Orta Sahibkarlığa Dövlət Yardımı Proqramı (1997-2000-ci illər, sonradan isə 2002-2005-ci illər)”, “Maşınqayırma sənayesinin inkişafının Dövlət Proqramı (2002-2005-ci illər)”, “Aqrar bölmənin inkişafının Dövlət Proqramı (2002-2006-cı illər)”, “Demoqrafik inkişaf konsepsiyası”, “2002-2005-ci illərdə turizmin inkişafına dair Dövlət Proqramı”, “Yoxsulluğun azaldılması və iqtisadi inkişaf üzrə Dövlət Programı (2003-2005-ci illər)”, “Regionlarının sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Programı (2004-2008-ci illər)” və digər layihələr uğurla həyata keçirilib. Eyni zamanda, hal-hazırda “Məşğulluq strategiyası” (2006-2015-ci illər), “Regionların 2009-2013-cü illərdə sosial-iqtisadi inkişafı Dövlət Proqramı”, “2008-2015-ci illərdə yoxsulluğun azaldılması və davamlı inkişaf Dövlət Proqramı”, “2008-2015-ci illərdə əhalinin ərzaq məhsulları ilə etibarlı təminatına dair Dövlət Proqramı” və digər vacib sənədlər uğurla icra olunur.

Azərbaycan iqtisadi islahatlar və inkişaf modelinin həyatqabiliyyətli və səmərəli olmasının ən yaxşı isbatı son illərdə ölkəmizdə sosial-iqtisadi inkişaf sahəsində əldə olunmuş nailiyyətlərdir. Belə ki, bu model üzrə həyata keçirilən siyasət çox tez bir zamanda ölkə iqtisadiyyatında əsaslı keyfiyyət dəyişiklikləri baş verməsinə səbəb olub. İnflyasiya cilovlanıb, Milli Bank tərəfindən büdcə kəsirinin maliyyələşdirilməsi praktikasına son qoyulub, büdcə kəsiri ÜDM-in 1-2%-i səviyyəsinə endirilib. Bu dəyişikliklər nəticəsində artıq 1996-cı ildə dərin iqtisadi böhran keçirən ölkədə makroiqtisadi sabitliyə nail olunub, növbəti-1997-ci ildən başlayaraq isə dinamik iqtisadi inkişafı təmin etmək mümkün olub. 1996-cı ildə ÜDM-in artım sürəti 1,3%, 1997-ci ildə 5,8%, 1998-2004-cü illərdə isə orta hesabla 10% təşkil edib. 2005-2009-cu illərdə isə real iqtisadi artım tempi müvafiq olaraq 26,4%, 34,5%, 25%, 10,8% və 9,3% olub ki, bu da əhalinin sosial-iqtisadi rifahının daha da yaxşılaması baxımından çox böyük əhəmiyyət kəsb edir.

Sahibkarlığın inkişafı və özəlləşdirmənin həyata keçirilməsi ilə əlaqədar görülən tədbirlər nəticəsində ÜDM-də özəl sektorun xüsusi çəkisi artaraq 1994-cü ildəki 29%-dən 2009-cu ildə 85%-i ötüb. Son illərdə ölkə iqtisadiyyatına investisiya qoyuluşu da xeyli artıb. 2009-cu ildə 2004-cü illə müqayisədə iqtisadiyyatın və sosial sahələrin inkişafına bütün maliyyə mənbələri hesabına 1,8 dəfə çox investisiya qoyulub və bu dövr ərzində ümumi investisiyaların həcmi 48 milyard ABŞ dollarından çoxdur.

Azərbaycanda yoxsulluğun azaldılması, sosial-iqtisadi rifahın yüksəldilməsi, regional və sahəvi inkişafın təmin edilməsi istiqamətində həyata keçirilmiş və keçirilən iqtisadi islahatların, tədbirlərin (bu islahat və tədbirlərin hansı siyasi sənədlərlə həyata keçirilməsi yuxarıda qeyd edilmişdir) davamlı nəticəsi olaraq ölkədə əhalinin həyat səviyyəsi ilbə-il yüksəlir, iqtisadiyyatın regional və sahəvi kəsimdə inkişafı reallaşır.

“Büdcə sistemi haqqında” qanuna uyğun olaraq hər il respublikanın növbəti və gələn üç il üzrə iqtisadi-davamlı sosial inkişaf konsepsiyası hazırlanır. Bu baxımdan, “2010-cu və gələn üç il üzrə iqtisadi-davamlı sosial inkişaf konsepsiyası” yuxarıda qeyd olunmuş dövlət proqramları ilə əlaqəli şəkildə hazırlanıb. Bu sənəd 2010-2013-cü illərdə iqtisadi və davamlı sosial inkişafının əsas istiqamətlərini və proqnoz göstəricilərini müəyyən etməklə 2010-cu və sonrakı üç il üçün dövlət və icmal büdcələrinin tərtibini əsaslandırır.

Bütün bunlar göstərir ki, artıq ölkəmizin iqtisadi inkişafı yeni keyfiyyət mərhələsinə daxil olub. Yeni mərhələnin əsas hədəfi, milli iqtisadiyyatın rəqabət qabiliyyətliliyinin yüksəldilməsinə və dünya təsərrüfat sisteminə səmərəli inteqrasiyasına nail olmaqla, uzunmüddətli perspektivə ölkədə dinamik sosial-iqtisadi inkişafın davamlılığını təmin etməkdən ibarətdir.

F.HÜSEYNZADƏ

Paritet.- 2010.-28-29 oktyabr.- S.1;4.