“Talışların talış dilində 10-15 min kitabın yer aldığı kitabxanası var”

Ölkəmizin sosial-iqtisadi həyatında mühüm yer tutan Lənkəran- Astara bölgəsi özünün zəngin etnoqrafik, maddi- mədəniyyət nümunələri ilə diqqəti daha çox cəlb edir. Ərazisində yaşadığı azsaylı xalqlar və etnk azlıqlara görə müxtəlif güllərin çələnginə bənzəyən Azərbaycanımızın cənub bölgəsi əhalisinin ümumilikdə maddi mədəniyyəti özünəməxsus məhəlli xüsusiyyətləri ilə daha çox seçilir. Burada tarixən sosial-iqtisadi, mədəni-texniki, təbii-coğrafi amillərin təsiri altında ümumazərbaycan mədəniyyətinin məhəlli xüsusiyyətləri ilə seçilən zəngin və hər sahəsi bir dissertasiya təşkil edə biləcək maddi mədəniyyət təşəkkül tapmışdır. Bu ərazidə kompakt halda yaşayan özünəməxsus xüsusiyyətləri ilə seçilən qədim etnik qruplardan biri də talışlardır. Talış Mədəniyyət Mərkəzinin sədri, şair Əli Nasir ilk olaraq talışların tarixinə qısa nəzər salaraq bunları dedi:

-Talışlar iki hissəyə bölünür . Belə ki, Azərbaycan ərazisində Lənkəran zonasında, İran ərazisində 14 talış şəhəri var. Talışlar məskunlaşan bölgə Azərbaycanın cənub şərq hissəsində yerləşir. Bölgə şərqdən Xəzər dənizi ilə, cənubdan, cənub-şərqdən İranla həmsərhəddir. Bölgənin relyefi bir-birindən fərqlənən iki sahəsi ovalıq və dağlıq sahələrə ayrılır. Bu relyef əhalinin məşğuliyyətinə də cidid təsir edir. Belə ki, ovalıq ərazidə əhali daha çox əkinçiliklə məşğul olduğu halda, Talış dağlarının yüksək yerlərində maldarlıqla məşğul olublar.Bölgənin Xəzər dənizinə yaxınlığı bu ərazinin iqliminə ciddi təsir edir. Suyun bolluğu isə əhalinin çəltikçiliklə məşğul olmasını asanlaşdırıb. Bu bölgənin iqlimi respublikanın digər bölgələrinin iqlimindən özünün rütubət subtropik olması ilə ciddi fərqlənir.

Lənkəran ovalığı iqliminin mülayimliyi, yağmurun və günəşin çoxluğu rütubətli hava kütləsinin olması, bitki örtüyünün zənginliyi və rəngarəngliyi etibarıyla Azərbaycanın digər bölgələrindən fərqlənir. Bölgənin bitki mənşəli yeməklərinin hamısından respublikamızın digər bölgələrində istifadə olunur.

Hazırda Azərbaycanda bütün sahələrdə talışlar fəaldırlar və təmsil olunurlar. Bircə biznes sahəsində nədənsə axsamalar olur. Elm, mədəniyyət və tibb sahəsində Azərbaycanda kifayət qədər tanınan talışlar var. Ədəbiyyat sahəsinə, gədikdə isə talışların çoxlu sayda yazıçı və şairləri var. Bundan başqa kənd təsərrüfatını inkişaf etdirmək üçün talışlar yaşadıqları rayonlarda çox əlverişli təbii-iqtisadi şərait var. Rütubətli subtropik iqlim, məhsuldar torpaqlar, su və kifayət qədər əmək ehtiyatları kənd təsərrüfatının intensiv inkişafı üçün böyük imkanlar yaradır. Kənd təsərrüfatının strukturunda faraş tərəvəzçilik, çayçılıq, üzümçülük, taxılçılıq üstünlük təşkil edir. Yəni talışlar təsərrüfatın bu sahələri üzrə də ixtisaslaşıblar.

-Mətbəxdən söz düşmüşkən, talış mətbəxi haqqında məlumat verməyiniz maraqlı olardı.

-Əvvəla, onu qeyd edim ki, Lənkəran ovalığında səthi və qrunt sularının çox olması burada balıqsevən yabanı qamışın, cilin, bağayarpağının, təbii nanənin, əvəliyin bitməsi əhalinin onlardan qida məhsulu kimi istifadə etməsinə şərait yaradıb (Xatırladaq ki, eyni bitkilər həm İranın, həm də Azərbaycanın bütün bölgələrinin mətbəxində istifadə edilir və Ön Asyanın əksər yerlərində bitir-red.).

Talış mətbəxinin və təsərrüfatının əsasını təşkil edən düyüdən onlar 20 plov növü və digər düyü xörəkləri bişirirlər.Ümumiyyətlə, bölgədə əkilib-becərilən mədəni bitkilərə aid olan çəltik, arpa, buğda, darı, qarğıdalı, noxud, mərci, lərgə, lobya, sarımsaq, soğan, yemiş, və s. bitkilərin əkilib becərilməsinədə geniş yer verilib. Bu bitkilərdən çəltik ovalıq əhalisinin məişətdə qida kimi ön planda durduğu halda, buğda, arpa, darı isə dağlıq ərazidə olan əhalinin əsas qida məhsuludur. Bölgədə yabanı şalğamdan xüsusi içki hazırlanır ki, bundan əsasən qış mövsümündə soyuqluq və rütubətli bədəndən çıxarmaq üçün istifadə olunur.

Onu da qeyd edim ki, Lənkərən- Astara bölgəsi əhalisi təkcə bitkilərdən hazırladığı yeməklərlə özünün mətbəxini zənginləşdirməyib, eyni zamanda zəngin heyvanat aləmindən də məharətlə istifadə edir. Bu bölgəyə məxsus elə heyvan mənşəli xörəklər var ki, onlar respublikanın digər etnoqrafik bölgələrində əhaliyə məlum deyil.Məlumat üçün bildirim ki, bölgənin heyvanat aləmi ilə ilk dəfə 1773-cü ildə Lənkəran-Astara zonasına səfər etmiş S.Q. Qimmeli maraqlanıb. Tarixi-geoloji məlumatlardan aydın olur ki, bölgədə yaşayan sultan toyuğu, qızıl qaz, oxlu kirpi, üçüncü geoloji dövrdən bu ərazidə yaşayan heyvanlardır. Bu ərazidə yaşayan quşların növ etibarı ilə sayı 180-ə çatır. Bu quşların ətindən müxtəlif yeməklər hazırlayırlar. Quşlardan savayı Xəzər dənizindən, bölgə gölləri və çaylarından tutulmuş müxtəlif növ balıqlardan müxtəlif xörəklər hazırlamaqla yanaşı, onların şorlanması və qurudulması ilə məşğul olurlar.

Talışlar düyüdən savayı, bayaq adlarını qeyd etdiyimiz yabanı bitkilərdən də müxtəlif yeməklər hazırlanmasında geniş istifadə edir. Belə ki, hələ qədimlərdə suzaq, bataqlıq yerlərdə şəkər qamışı yetişdirilmiş və ondan bəkməz bişirilib. Hazırda talış əhalisinin Novruz bayramı süfrəsində mütləq tərə xörəyi olmalıdır. Ümumiyyətlə, talışların maddi mədəniyyətinin bir qolu sayılan ənənəvi yeməklərin tarixi-etnoqrafik baxımdan tədqiqi, eyni zamanda Azərbaycanın mətbəx mədəniyyətinin tam öyrənilməsi nöqteyi nəzərindən də əhəmiyyətlidir.

-Rəhbəri olduğunuz Talış Mədəniyyət Mərkəzi nə vaxt yaranıb və əsas fəaliyyət istiqaməti nədir?

-Bizim mərkəz 1992-ci ildə təşkil edilib. O vaxt bəzi rayonlarda şöbələrimizdə təsis edilib. 1993-cü ildə ölkədə hadisələr öz səmtindən çıxdı, yəni siyasətçilər oynadılar və mədəniyyət xadimləridə çaşdılar. Bu məsələdə fərqli baxışlar yarandı və toqquşma oldu.O zamandan mərkəzimizin işi axsamağa başladı. Bu gün biz istəyirik ki, Bakıda etnik azlıqların mədəniyyət mərkəzləri daha yaxşı inkişaf etsin. Onu da qeyd edim ki, 2000-ci ildə Bakıda mərkəzimiz üçün bir məkan kirayə götürdüm. Bir il üç aya qədər mərkəzimiz o yerdə fəaliyyət göstərdi. Çoxlu sayda gənclər mərkəzimizin ətrafında toplaşıb. Eyni zamanda o vaxt talışlarla bağlı xeyli kitablar yazıldı və çap olundu. Bu gün talış dilində 10-15 min kitabın yer aldığı kitabxana var.Onu da qeyd edim ki, mərkəzimizin təşəbbüsü ilə Lənkəranda poeziya gecəsi təşkil etmişik. Poeziya gecəsi ilə yanaşı, orada həm də sərgi nümayiş olunurdu. Həmin sərgidə talışlara aid olan sənətkarlıq nümunələri tədbir iştirakçılarına təqdim olundu. Bəzi kəndlərin klublarında konsertlər, muzeylərə gedişlər təşkil etmişik. Ancaq sonrakı illər imkanımız olmadı bu cür tədbirləri davamlı edək.

-İndi bu kitablar harada saxlanılır?

-Sevindirici haldır ki, bu gün talışların öz dillərində (talış dili ) ədəbiyyatın bütün növlərində kitabları var. Amma təəssüf hissi ilə qeyd edim ki, bu kitablar indi mərkəzimizin yerləşdiyi hər hansı bir məkan olmadığından evlərdə saxlanılır. Çox istərdim ki, talışlara məxsus olan bu zəngin kitab fondu bir məkanda -kitabxanada toplansın.

- Talışlarda mədəniyyətin hansı sahəsi daha çox inkişaf edib?

-Azərbaycanda mədəniyyətin hansı növü inkişaf edibsə, talışlarda da mədəniyyətin həmin sahələri inkişaf edib. Hansı xalq ana dilinin inkişafında irəliyə gedirsə, onun mədəniyyəti də həmişə inkişaf edəcək. Bu gün biz talış dilinin inkişafı və unudulmaması üçün bu dildə kütləvi kitablar nəşrlər edirik. Bu da mədəniyyətin inkişafına təkan verir.

-Təhsil sahəsində vəziyyət necədir?

-Mütəxəssislərin təşəbbüsü ilə talış uşaqları üçün ibtidai sinif(4 illik ibtidai təhsil ) talış dilində dərsliklər nəşr edilib. Ancaq bu gün orta məktəblərdə talış dili o qədər də yüksək səviyyədə tədris olunmur. Bu da bu sahə üzrə kadrların(müəllim) olmaması ilə əlaqədardır.

-Bildiyimizə görə, sizin talış dilində bir neçə kitabınız nəşr edilib.

-Müəllifi olduğum 7 kitab Azərbaycan dilində, beş kitab isə talış dilində nəşr edilib. Bu kitablar ana dilini sevmək və talış dili haqqındadır. Eyni zamanda talış dilində uşaq şeirləri də yazmışam Yeri gəlmişkən qeyd edim ki, bu şeirlərim dərsliyə də düşüb. Bundan başqa talış dilində musiqi sözləri yazmışam, bu mahnıları məşhur müğənnilərimiz İsrail Məmmədov, Baloğlan Əşrəfov və başqaları ifa ediblər . Talış dilində yazdığım kitabları talışların kompakt halda yaşadığı yerlərdə əhaliyə vermişəm. Ancaq təəssüf hissi ilə qeyd edim ki, bu gün o kitabları daha çox yaşlı nəsil oxuyur. Çünki gənclər təhsil aldıqları məktəblərdə talış dili yaxşı tədris olunmadığı üçün, onlar dillərini unudurlar. Mən çox istərdim ki, zənginliyi və özünəməxsus kaloriti olan Azərbaycan dilini bütün talış uşaqları bilsin, amma öz dillərində də təhsil alsınlar və ana dillərini bilsinlər.

GÜNAY

Paritet.- 2010.- 28-29 sentyabr.- S. 9.