O, “mən azərbaycanlıyam” deməkdən qürur duyurdu

Özbək ədəbiyyatının və ədəbiyyatşünaslığının inkişafında Maqsud Şeyxzadənin əvəzsiz xidmətləri olub

“Mənim iki Vətənim var. Xoşbəxt deyiləmmi?! Mənə Nizaminin əsərlərini Nəvainin ana dilinə, Nəvainin əsərlərini Nizaminin ana dilinə çevirmək səadəti nəsib oldu. Xoşbəxt deyiləmmi?! Qələmin ilahi qüdrətilə yazdığım əsərlər özbək xalqının uğurlu sabahıdırsa və bu xoşbəxtliyi qardaş xalqa bir azərbaycanlı oğlu olaraq bəxş etmək qisməti taleyimə düşübsə xoşbəxt deyiləmmi?”. Bu fikirlərlə böyük Azərbaycan və özbək şairi, dramaturqu və ədəbiyyatşünası həmvətənimiz Maqsud Şeyxzadə öz həyat və bədii yaradıcılığını xarakterizə edir. Dahi Vətən oğlumuzun bir xoşbəxtliyi də ondadır ki, onu iki xalqın şairi adlandırırlar. Çünki bu gün onun yaradıcılıq fəaliyyəti Azərbaycan-özbək ədəbi-mədəni əlaqələrinin tarixində fövqəladə yer tutur. İki xalqın oğlu kimi onun yaradıcılığı ədəbi əlaqə və təsirin yeni, çoxqatlı və çoxşaxəli təzahür forması olmaqla bərabər, özündə Azərbaycan və özbək mədəniyyətinin, iki türkdilli xalq mənəviyyatının vəhdətini yaşadır. Və məsələnin, ən önəmli cəhəti budur ki, M.Şeyxzadədən sonra bu hadisə, yəni eyni vaxtın özündə iki mədəniyyətin təmsilçisi və daşıyıcısı olmaq artıq ənənəyə çevrilməkdədir.

Maqsud Şeyxzadənin bioqrafiyası ilə “Vikipediya”nın məlumatları əsasında tanış olaq. O, 1908-ci ildə keçmiş Yelezavetpol (Gəncə) quberniyası Ərəş qəzasının mərkəzi Ağdaşda, əslən Qazağın Salahlı kəndindən olan feldşer Məsim Şıxıyevin ailəsində doğulub. Atası Məsim 1901-ci ildə Tiflisdə feldşerlik məktəbini və 1908-ci ildə Moskva Tibb İnstitutunu terapevt ixtisası üzrə bitirmişdi. Eyni zamanda bir ədəbiyyat aşiqi idi. Bəlkə də elə bu səbəbdən Maqsud Şeyxzadə könlünü erkən yaşlardan ədəbiyyata vermişdi. Bütün ədəbiyyat dərsliklərində “Özbək yazıçısı və şairi” kimi tanıdılan qürbət məhkumu Maqsud Şeyxzadənin Azərbaycan 1918-ci ildə müstəqilliyinə qovuşanda hələ 12 yaşı vardı. O vaxtlar atasından aldığı türklük eşqi və müstəqillik duyğuları ilə şeirlər yazırdı. Gələcəkdə bu eşq ona bəxtiyarlıqdan daha çox sürgün, mərhumiyyət və işgəncələr verəcəkdi. Atasının Ağdaşda açdığı məktəbdə oxuyarkən Nəriman Nərimanov bu şəhəri ziyarət edir. Məktəbin əlaçı şagirdi olan Maqsud şeir oxumaq üçün kürsüyə çıxır. Oxuduğu şeirlər Nərimanovun çox xoşuna gəlir. Nərimanov sonralar həmin şeirlərin üçünü 21 dekabr 1921-ci ildə “Kommunist” qəzetində dərc etdirir. Bir müddət sonra Maqsud Şeyxzadə Ağdaşdan Bakıya yola düşür. Bakı Pedaqoji Məktəbində o vaxtların iki sevilən müəllimi dərs deyirdi - Hüseyn Cavid və Abdulla Şaiq...

Maqsud onlardan vətən eşqi, millət eşqi, ədəbiyyat eşqi və türklüyün gerçək üzünü öyrənir. Sonralar Özbəkistanda yaşayanda “Mirzə Uluqbəy” əsərini qələmə alarkən Hüseyn Cavidin ona olan təsirlərindən də söz açır. Məktəbi bitirər-bitirməz Dərbəndə göndərilir. Orada həm müəllimlik edir, həm də şeirlər yazır. Qəzetlərdə “Azad dağlar qızına”, “Şeyx Şamil”, “Bu axşam” və “Sahildə” adlı şeirləri dərc olunur. Dərbənddə yaşamasına baxmayaraq, tez-tez Bakıya gəlir. Həm Bakı Pedaqoji İnstitutunda oxuyur, həm də Mayakovski, Nazim Hikmət kimi şairlərlə tanış olur. 1927-ci ili Maqsud Şeyxzadənin qaranlıq illərinin başlanğıcı saymaq olar. Dağıstanın Sovet İttifaqına müttəfiq respublika statusu ilə daxil olub-olmaması mövzusunda aparılan müzakirələrin ən fəal iştirakçılarından biri də Maqsud Şeyxzadə olur. Çox keçmir ki, Stalinin cəlladları tərəfindən yaxalanır və milliyyətçi damğası ilə həbsə atılır. Sonra isə sürgün edilir. M.Şeyxzadəyə türklüyün odlu, alovlu müdafiəçilərinin yaşadığı Krım və Qafqaza getmək qadağan olunur. Atası onu Özbəkistanın paytaxtı Daşkəndə göndərir. Maqsud Daşkənddə ətrafına özü kimi düşünən insanları toplayır və mübarizəsini davam etdirir. Bir müddət “Qızıl Özbəkistan”, “Şərq həqiqəti” və “Leninçi” qəzetlərində çalışan M.Şeyxzadə 1938-ci ildə yenidən müəllimlik etməyə başlayır, Nizami adına Daşkənd Pedaqoji İnstitutunda dərs deyir. O, ən gözəl əsərlərini Daşkənddə yazıb. “Üçüncü kitab”, “Cümhuriyyət”, “Cəlaləddin Mengüberdi” kimi əsərləri özbək dilində nəşr olunub. Maqsud Şeyxzadə 1952-ci ildə yenidən millətçilikdə günahlandırılaraq həbs edilir. Daşkənd məhkəməsi ona 25 il həbs cəzası kəsir. O, Sibirə göndərilir. Stalin ölən kimi Maqsud Şeyxzadənin anası Fatma xanım SSRİ Ali Sovetinin Rəyasət Heyətinə oğlunun əfv olunması üçün məktub göndərir. 1954-cü ildə Maqsud azad olunur. Amma Daşkənd artıq köhnə Daşkənd deyildi. Bütün dostları ondan uzaq gəzməyə başlayır. Bir-iki dostundan başqa heç kəs ona salam vermir, hətta yazdığı əsərlərin qəzet və dərgilərdə yayımlanmaması üçün əllərindən gələni edirlər. Xruşşovun məşhur çıxışından sonra vəziyyət dəyişir və M.Şeyxzadə köhnə vaxtlardakı kimi ədəbiyyat sahəsində görünməyə başlayır. O, böyük sevinc içində “Daşkəndnamə” adlı əsər yazır. Bu əsər dərc edildikdən sonra böyük əks-səda doğurur. 1958-ci ildə Daşkənddə təşkil olunmuş Asiya-Afrika Yazıçılar Konqresinə qatılan Nazim Hikmət, Əziz Nesin, Melih Cevdet Anday kimi türkiyəli solçu şair və yazıçılarla əlaqə yaradır. Maqsud Şeyxzadə 1967-ci ilə, ölümünə qədər içindəki vətən həsrətini, vətən eşqini yazaraq təsəlli etməyə çalışır. Bəzən Uluq bəyə, bəzən də Xarəzm oğuzlarının məşhur lideri Cəlaləddin Xarəzmşaha baş vurur. Kitabları həm özbəkcə, həm də azərbaycanca nəşr edilir. “Mirzə Uluqbəy” adlı əsəri ekranlaşdırılır. M.Şeyxzadənin əsərləri sonuncu dəfə 1971-1974-cü illərdə altı cild şəklində nəşr olunub. Maqsud Şeyxzadə 1967-ci ildə Daşkənddə vəfat edib, orada da dəfn olunub.

“Özbək ədəbiyyatının Şekspiri”

Bioqrafiyadan da gördüyümüz kimi M.Şeyxzadə dünyanın, elə ədəbiyyatın da ən çətin günlərində yaşayıb yaradıb. Özbək ədəbiyyatının və ədəbiyyatşünaslığının inkişafında M.Şeyxzadənin əvəzsiz xidmətləri olub. Onun əsərləri ədəbi janr, eləcə də tarixi aspekt baxımından çox yüksək dəyərləndirilir. Özbəkistan Prezidenti İslam Kərimovun fərmanı ilə M.Şeyxzadənin ölümündən sonra “Böyük xidmətlərə görə” ordeni ilə təltif olunması onun əsərlərinə və şəxsiyyətinə verilən böyük qiymətdir. Tədqiqatçıların rəyidir ki, onun “Cəlaləddin Mənquberdi” və “Mirzə Uluqbəy” mənzum tarixi faciələri ilə özbək dramaturgiyasının mükəmməl əsası qoyulub. Özbək ədəbiyyatşünasları Seyfulla Mirzəyev və Səid Şirməhəmmədov M.Şeyxzadənin “Mirzə Uluqbəy” faciəsi üzərində işlərkən dahi Şekspir yaradıcılığından faydalandığını yazıblar. Hətta Özbəkistanın xalq yazıçısı Şükrulla M.Şeyxzadəni “Özbək ədəbiyyatının Şekspiri” adlandırıb.

Görkəmli özbək ədəbiyyatşünası və ədibi Azad Şərafəddinov “İcodni anqlaş baxti” adlı 600 səhifəlik kitabıda M.Şeyxzadəyə də xüsusi səhifələr ayırıb. A.Şərafəddinov bu kitabında M.Şeyxzadəyə həsr etdiyi “Ədəbiyyatımızın fədaisi” (2003) adlı məqaləsini həzin və kövrək notlarla başlayır: “Orta boylu, dolu bədənli, qıvrım saçlı, şairanə görkəmli, özbəkcə danışığına şirin Azərbaycan ləhcəsi qatan bu adamı - Maqsud Şeyxzadəni ilk dəfə auditoriyada - dərs dediyi Nizami adına Özbəkistan Pedaqoji İnstitutunda görmüşdüm. Onun şirin, sadə ifadələrlə dərin elmi əsaslara söykənən mühazirələri artıq çoxdan idi ki, institutun hüdudlarından çıxıb bütün Özbəkistan boyunca yayılmışdı. Hətta tələbələr arasında onun məruzələri əsasında maraqlı rəvayətlər də dolaşırdı. O, ömrünün sonunacan eyni şövqlə, eyni məhəbbətlə söylədiyi mühazirələri ilə institutun da şöhrətini hər yana çatdırmışdı. O, şair və dramaturq, ədəbiyyatşünas və tərcüməçi, tarixçi və mütəfəkkir, natiq və pedaqoq idi. M.Şeyxzadə qeyd etdiyim bütün sənətlərin ustadı, ağası idi”.

Onu da deyək ki, filologiya elmləri doktoru, professor, şeyxzadəşünas alim Naim Kərimovun özbək dilində “Maqsud Şeyxzadə” bioqrafik romanı çapdan çıxıb. Ümumiyyətlə, M.Şeyxzadənin dramaturgiya yaradıcılığı özbək ədəbiyyatşünaslarının da, Azərbaycan ədəbi-tənqidinin də daim diqqətini cəlb edib. Bu haqda xeyli məqalələr, elmi rəylər, tədqiqat əsərləri yazılıb. Söz yox ki, bu sırada ilk yerdə Xəlil Rzanın tədqiqatları dayanır. Onun bu mövzuya həsr etdiyi “Maqsud Şeyxzadə”, “M.Şeyxzadə yaradıcılığının bədii xüsusiyyətləri” monoqrafiyaları və sair onlarla elmi, publisistik məqalələrini göstərə bilərik. M.Şeyxzadə Nizami, Füzuli, M.F.Axundov, A.S.Puşkin, M.Lermontov, V.Şekspir, İ.Höte, C. Bayron, Ş.Rustaveli və bir sıra başqa dünya klassiklərini özbək dilinə tərcümə edib. M.Şeyxzadənin əsərləri bir sıra dünya dillərinə tərcümə olunub.

“Həmişə onu özbək şairləri ilə bir sırada tutmuşuq”

Nəzərə çatdıraq ki, 2008-ci ildə ədibin 100 illik yubileyi Daşkənddə silsilə tədbirlərlə yüksək səviyyədə qeyd olunub. Orta Asiyada Azərbaycan diasporunun baş koordinatoru Akif Ağatalıbov bizimlə söhbətində bildirdi ki, Özbəkistanda daimi M.Şeyxzadənin çoxşaxəli fəaliyyəti, gördüyü işlərlə maraqlanıblar. O dedi ki, 2008-ci ildə rəhbəri olduğu Özbəkistan-Azərbaycan Mədəniyyət Mərkəzləri Assosiasiyanın sponsorluğu ilə M.Şeyxzadənin şeirlər kitabı işıq üzü görüb: “M.Şeyxzadə Fəxri Xiyabanda dəfn olunub. Biz onun qəbirüstü abidəsinin düzəldilməsi ilə məşğul olmuşuq. Ayrıca büstünun qoyulmasına nail olmuşuq. Həmişə onu özbək şairləri ilə bir sırada tutmuşuq. Biz hər il onun ad günü, vəfat günün, xatirə gecəsini keçirmişik. Bu işlərə də həmişə hökumət tərəfindən dəstək olub”.

Böyük şairin tələbələri, qələm dostları ilə mütəmadi görüşlər keçirdiklərini deyən A.Ağatalıbov bu tədbirlərin nəinki Daşkənddə, eyni zamanda AMMA-nın yerlərdəki nümayəndəliklərində də qeyd olunduğunu vurğuladı.

“İki xalqın oğlu”

Xatırladaq ki, şairin yubiley günlərində Azərbaycan Mədəniyyət Mərkəzləri Assosiasiyası, Beynəlmiləl Mədəniyyət Mərkəzi və Daşkənd şəhəri üzrə Azərbaycan Mədəniyyət Mərkəzi xatirə gecəsi keçiriblər. A.Ağatalıbovun sözlərinə görə, tədbirdə Özbəkistanın ədəbiyyat, mədəniyyət və incəsənət xadimləri, alimlər, Azərbaycan diasporunun üzvləri, jurnalistlər iştirak ediblər: “Gecədə çıxış edənlər M.Şeyxzadənin özbək ədəbiyyatının inkişafındakı müstəsna xidmətlərindən danışdılar. Özbəkistan Yazıçılar İttifaqının sədri, Özbəkistanın qəhrəmanı Abdulla Aripov M.Şeyxzadənin poeziyası və dramaturgiyasından söhbət açıb, bu əsərləri özbək ədəbiyyatının inciləri adlandırdılar”.

Almaniyada yaşayan soydaşımız şair- yazıçı Orxan Arasa görə, Ağdaşda doğulub Daşkənddə həyata vida edən bu çalışqan və vətənpərvər şair yanına gedən hər kəsə “Mən azərbaycanlıyam” deməkdən qürur duyan bir insan idi. Elə ona görə də qəlbi Vətən eşqi ilə döyünən xalqımızın işıqlı oğlu Azərbaycanda da daimi sevə-sevə anılır. Onun 100 illik yubileyi ilə bağlı Azərbaycanda da xatirə gecələri, elmi sessiyalar və s. tədbirlər keçirilib. Həmin tədbirlərdə ustad Şeyxzadənin iki xalq arasındakı münasibətlərə verdiyi töhfələrdən danışılıb. Bu böyük yaradıcı insanın ədəbi irsinin tədqiqatçıları öz çıxışlarında yubilyarın ömür yolundan maraqlı faktları qeyd ediblər. Həmçinin görkəmli şairin iki qardaş xalqın ədəbiyyatı və mədəniyyəti arasında körpü rolunu oynamasını və ədəbi əlaqələrdə danılmaz əməyini vurğulanıb. Bütün bunlarla yanaşı “Azərbaycantelefilm” tərəfindən M.Şeyxzadə haqqında “İki xalqın oğlu” adlı sənədli bioqrafik film çəkilib.

Fuad HÜSEYNZADƏ

Paritet.- 2011.- 20-22 avqust.- S. 10.