Türkiyədə diasporumuza ehtiyac varmı?

İlk dəfə olaraq dünya azərbaycanlılarının həmrəyliyinə yönələn tədbirlər məhz Türkiyədə keçirilib

I yazı

Tarixi mənbələrdən məlumdur ki, Azərbaycan mühacirlərinin köçdükləri ölkələr içərisində Türkiyə xüsusi yer tutur. Coğrafi baxımdan dil-din yaxınlığı, soy - kök eyniliyi nöqteyi-nəzərindən təbii hesab olunan bu proses nəticəsində tarix boyunca həm Şimali, həm də Cənubi Azərbaycandan Türkiyəyə köçən soydaşlarımızın sayı minlərlə idi. Soydaşlarımızın Türkiyəyə tarixi siyasi-ictimai hadisələr səbəbilə mühacirətləri nəticəsində hələ ötən əsrin əvvəllərindən Azərbaycan diasporu formalaşmış, təşkilatlanma strukturu təsis edərək informasiya təbliğatı işi ilə məşğul olublar.

Zamanla hər şeydə və dünyada baş verən ictimai-siyasi dəyişikliklər, azərbaycanlıların bu ölkədə siyasi fəaliyyətində xeyli dəyişiklik yaratdı. 1920-ci ildə Azərbaycan Demokratik Respublikasının süqutundan sonra çoxsaylı azərbaycanlıların köçdükləri ölkələr içərisində Türkiyə birinci yeri tuturdu. Buradakı Azərbaycan siyasi mühacirəti ölkəni Sovet işğalından qurtarmaq üçün geniş fəaliyyət göstərmiş və bununla paralel olaraq mətbuat təsis edərək Azərbaycan barədə xəbərləri yerli ictimaiyyət və burada yaşayan soydaşlarımıza çatdırdılar (Azərbaycanın siyasi mühacirlərinin Türkiyədəki fəaliyyəti haqda ayrıca yazı verəcəyik)

Zamanla fəaliyyət dairəsini genişləndirən Azərbaycan diasporu, tanınmış insanlar olan Əhməd Cavad, Almas İldırım, Əhməd Cəfəroğlu, Hüseyn Baykara, Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd Ağaoğlu, Əbdülvahab Yurdsevər və digər şəxslərin elmi-ictimai fəaliyyəti sayəsində Türkiyədə qüvvətlənməyə başladı. Azərbaycan mədəniyyəti, poeziyası, ədəbiyyatı Türkiyədə təbliğ olunmaqla yerli əhali tərəfindən rəğbətlə və sevinclə qarşılanırdı. 1990-cı ildə isə dünyada baş verən ictimai-siyasi proseslər, Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi diasporumuzun formalaşması və digər azərbaycanlıların həmrəyliyi məsələlərini gündəmə gətirdi. Bu zaman artıq Türkiyədə güclü mövqeyə və maddi imkana malik olan azərbaycanlılar Azərbaycanın müstəqilliyi üçün fikirləri tez-tez səsləndirməyə başladılar. İmkanlı azərbaycanlıların təşəbbüsü ilə Azərbaycan mədəniyyətinə, dövlətçiliyinə həsr olunan müxtəlif səpkili tədbirlər Türkiyədə keçirilməyə başladı. İlk dəfə olaraq dünya azərbaycanlılarının həmrəyliyinə, birliyinə yönələn və ətrafında dünyanın bir çox bölgəsində yaşayan soydaşlarımızı toplayan tədbirlər məhz Türkiyədə keçirilib.

1989-cu ildə Ümumdünya Azərbaycanlılar Konqresinin, 1990-cı ildə Türk Dünyası Araşdırmalar Vəqfinin təşəbbüsü ilə Kayseridə I Beynəlxalq Böyük Azərbaycan Konqresinin və 1990-cı il noyabrın 30-dən dekabrın 6-dək İstanbulda Azərbaycan Mədəniyyət Mərkəzlərinin I Qurultayı həmrəylik istiqamətində keçirilmiş tədbirlərdəndir. Azərbaycan ədəbiyyatına aid kitablar Türkiyə türkcəsinə tərcümə olunmaqla, Rəsul Rza, Məmməd Araz, Nigar Rəfibəyli, Elçin və digər ədiblərimizin əsərləri Türkiyədə nəşr olunmağa başlandı. Azərbaycan-Türkiyə arasında tələbə mübadiləsi başlandı. Xüsusilə 1991-ci il 18 oktyabrda dövlət müstəqilliyimiz elan edildikdən sonra 1918-ci ildə olduğu kimi yenə ilk olaraq Türkiyə Azərbaycanın müstəqilliyini tanıdığını bəyan edib.

“Diaspor və Lobbi” Strateji Araşdırma Mərkəzinin sədri Zaur Əliyevə görə, bu gün üçün Türkiyədə Azərbaycan diasporu şərti olaraq üç hissəyə bölünür: “1.Ziyalı təbəqə - Türkiyədə çalışan müəllimlər, iş adamları, mədəniyyət xadimləri, siyasi xadimlər. 2. İşçi qrup - əsasən iqtisadi maraqlar güdən, siyasi-ictimai fəaliyyət göstərməyən, yalnız iqtisadi vəziyyətlərini normallaşdırmağa çalışanlar. Bu cür şəxslərin sayı olduqca çoxluq təşkil edir. 3. Tələbələr - Türkiyənin müxtəlif ali və elmi təhsil müəssisələrində oxuyan gənclərdən ibarət bu qanad, Türkiyədə ilk zamanlar çox fəal idilər. Sonradan onlar arasında dini-ideoloji işin müxtəlif dini təriqətlər tərəfindən aparılması bu qrupun zəifləməsinə səbəb olub. Zəif də olsa, bir neçə tələbə təşkilatı yaradan bu qanad son zamanlar fəaliyyətlərində dəyişiklik etməyə çalışırlar”.

Türkiyədəki azərbaycanlıların

lobbiçilik fəaliyyətinin passiv

olmasının səbəblər

Onun fikrincə, bu 3 qanad arasında hazırda intensiv əlaqə yoxdur və bundan başqa, Türkiyədə yaşayan soydaşlarımızın böyük imkanlarına baxmayaraq, siyasi-ictimai passivlik göstərilir: “Azərbaycan diasporu erməni diasporunun burada da təbliğat və lobbiçilik sahəsində uduzurlar. Baxmayaraq ki, bütün dünya erməniləri Türkiyə əleyhinə iş aparırlar, onların Türkiyədəki azad və geniş fəaliyyətinə qarşı nə Azərbaycan diasporu, nə də Türkiyə rəsmiləri mane ola bilir. Bu isə milli ideologiyanın zəifliyi, dini təsirin güclü olması və digər səbəblərlə bağlıdır. Dini təsir altında dedikdə Türkiyədə nurçuluq və digər dini təriqətlərin təsiri altında olan azərbaycanlı gənclərin nəzərdə tutulduğunu bildirmək istərdik. Bu gün heç kimə gizli deyil ki, Türkiyəyə təhsil almağa gedən azərbaycanlı gənclər ilk növbə olaraq dini təsirlər altına düşür ki, bu təsir fanatizmdən daha çox kosmopolitik fikirlərin onlar arasında güclü olmasına şərait yaradır”.

Azərbaycan diasporunun maddi intellektual imkanları hələlik tam olaraq Azərbaycan dövləti naminə istifadə olunmur. Buradakı azərbaycanlıların lobbiçilik fəaliyyəti də olduqca passivdir. Bu, burada - Türkiyədə fəaliyyət göstərən ABAD (Azad, Bütöv, Adil, Demokratik) - Azərbaycan təşkilatının mətbuat və informasiya komitəsinin sədri Ziya Rəcəbovun Türkiyədə “Azərbaycan diasporu və istifadə olunan lobbi metodlar” məqaləsində göstərilir: Üz-üzə ünsiyyət: media orqanları ilə əlaqə, Toplantıların təşkili, birbaşa aksiyalar. Türkiyəli Azərbaycan diasporunun parçalı vəziyyətdə olması onun uzunmüddətli strategiyalarının təyin edilməsinə əngəl ibarədir. Hər təşkilatın ayrı-ayrılıqda fəaliyyət göstərməsi fərqli lobbi taktika və metodlarından qeyri-mütəşəkkil istifadə etməsi və sayıqlı olan lobbi materialının bir çox lobbi taktikaları ilə dəstəklənməsi diaspor təşkilatlarımızın ciddi bir nailiyyət əldə etməmələrilə nəticələnir”.

Məqaləsində həmçinin Ziya Rəcəbov Türkiyədə Azərbaycan diasporunun lobbi fəaliyyəti üçün aşağıdakı vasitələrin daha məqsədəuyğun olduğunu qeyd edir.

Türkiyədə Azərbaycan diasporunun lobbi fəaliyyətinin olduqca passiv olmasının mənfi cəhət kimi qəbul etmək olar. Güclü imkanlara və Türkiyə hökuməti tərəfindən dəstəklənməsinə baxmayaraq, soydaşlarımız lobbiçilik istiqamətində ciddi səy göstərmir, ya da göstərmək istəmirlər. Lakin inanmaq olar ki, belə neqativ hallar aradan qaldırılacaq. Türkiyə siyasi partiyalılıq və ictimai xadimlərlə olan əlaqələrdə səmərəli istifadə olunacaq. Çünki qardaş Türkiyədə Azərbaycan lobbisinin güclü olması olduqca əhəmiyyətli və vacibdir. Bununla paralel olaraq, Türkiyədə Azərbaycan diasporunun kütləvi informasiya vasitələrində işi əvvəlki illərə baxanda olduqca zəif və passivdir.

Hazırda Türkiyədə Azərbaycan diasporuna məxsus fəaliyyət göstərən KİV-dən “Araz”, “Xəzər”, “Azərbaycan dünyası”, “Azərbaycan”- və s. adlarını sadalamaq olar. TRT, TGRT, Kanal D və digər kanallarda Azərbaycanla bağlı məlumatlara kimi yer verilir. TGRT - kanalı bazar günləri I saat verilişi Azərbaycan tərəfinin öhdəsinə buraxıb.

Oğullar ataları bəyənmi

Bu KİV orqanlarından başqa Türkiyədə Azərbaycan diaspor təşkilatları zəngin bir tarixə malikdir. Ötən əsrin əvvəllərindən bu günə qədər çoxsaylı Azərbaycan diaspor təşkilatı qardaş ölkədə fəaliyyət göstərmiş və hazırda da göstərir. Bunlardan “Azərbaycan Kültür Dərnəyi” (1919), “Azərbaycan Müdafiə Hüquq Cəmiyyəti (1948), “Azərbaycan millətçiləri dərnəyi” (1952), “Azərbaycan müharibələr birliyi” (1952), “Azərbaycan millət Partiyası” (1952), “Cəbhəçilər İttifaqı Azər” (1952), Azərbaycan Qarşılıqlı Yardım Cəmiyyəti (1958), “İslam Müsəlman Cəmiyyəti” (1952), “Azərbaycan Gənclik Dərnəyi” (1961) və digərlərinin adını çəkmək olar.

İzmir Azərbaycan Mədəniyyət Mərkəzinin direktoru və Türkiyədə fəaliyyət göstərən “CanAz” internet televiziyasının rəhbəri Camal Mehmetxanoğlu qəzetimizə açıqlamasında Türkiyədəki Azərbaycan təşkilatlarının sayının 40-dan çox olduğunu dedi. Lakin C. Mehmetxanoğlu qeyd etdi ki, bunların da əksərinin bir-biri ilə əlaqəsi yoxdur: “Türkiyədə rəsmi məlumatlara görə, 3 milyona qədər Azərbaycan türkü yaşayır. Bunlar Cənubi və Qərbi Azərbaycandan 1850-1870-ci illərdə, 1915-1930-cu illərdə Türkiyəyə köçmüş azərbaycanlılardır. Bu gün də Türkiyəyə azərbaycanlılar köçür. Qeyri-rəsmi hesablamaya görə, artıq Türkiyədə Azərbaycan türklərinin sayı 5 milyonu keçib. Bu ölkədə fəaliyyət göstərən Türkiyə Azərbaycan Dərnəkləri Federasiyasının apardığı iş qənaətbəxş deyil”. Türkiyədə milyonlarla azərbaycanlının sanki yatdığını deyən təşkilat sədri onların çoxunun öz kimliklərini unudaraq, özlərini Anadolu türkü kimi təqdim etdiklərini vurğuladı.

Onun fikrincə, ümumiyyətlə, Azərbaycan diasporu fəaliyyətini iki istiqamətdə qurmalıdır: “Birincisi, Cənubi Azərbaycan Milli Hərəkatına sona kimi dəstək olmaq və hərəkatın davamlı olması üçün beynəlxalq-daxili çalışmalarını gücləndirmək. İkincisi isə, Azərbaycanın işğal altında olan Dağlıq Qarabağ məsələsini dünya ictimaiyyətinə çatdırmaq və təbliğat aparmaq. Bu iki mücadilə diasporun ana xəttini təşkil etməlidir. Dünyanın hər bir yerində - Avropada, Kanadada, Amerikada, Avstraliyada və s. yerlərdə fəaliyyət göstərən diasporlarımız birləşib- Milli Diaspor mərkəzlərini qurmalıdırlar”.

Fuad HÜSEYNZADƏ

Paritet.-2011.-10-12 dekabr.-S.7.