Tikdim ki, izim...Qala

Fikrət Abdullayev: “Sovet dövründə qalanı söküb, daşının bir hissəsindən orta məktəb, o biri hissəsindən isə hərbi baza tikiblər”

Ötən həftəsonu Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin dəstəyi ilə turizm şirkətləri və kütləvi informasiya vasitələrinin iştirakı ilə Qala Arxeoloji-Etnoqrafik Muzey Kompleksinə infotur təşkil olundu. Nazirliyin Daxili turizmin inkişafı şöbəsinin müdiri Mahir Qəhrəmanov bizimlə söhbətində bildirdi ki, “Turizm ili” çərçivəsində gerçəkləşən tədbirlərdən biri də məhz bu, infoturdur: “Nazirliyin əsas vəzifələrindən biri ölkədə tarixi mədəniyyət abidələrinin bərpası, həmin abidələrdən turizm nümayiş obyekti kimi istifadə olunmasıdır.

Azərbaycan tarixinin, mədəniyyətinin, xalqımızın adət-ənənələrinin yaşadılmasında, gələcək nəsillərə ötürülməsində mühüm rolu olan qoruğun ərazisində son vaxtlarda aparılan tikinti-quruculuq işləri bu turizm nümayiş obyektinin əhəmiyyətini daha da artırıb. Məqsədimiz dünya standartlarına cavab verən, turistlər üçün yüksək səviyyəli şərait yaradılan qoruğun turizm şirkətlərinin də proqramına daxil edilməsinə nail olmaqdır”. M.Qəhrəmanov qeyd etdi ki, bu kimi tədbirləri nazirlik gələcəkdə də davam etdirəcək: “Nazirlik tərəfindən Şəkidə Fazlı kəndində qədim yaşayış məskənləri, Qusarda Şeyx Cüneyd Məscidi bərpa olunub və hazırda ərazinin inkişaf planı ilə bağlı layihə həyata keçirilir. Bu layihələr başa çatdıqdan sonra bu və digər abidələrə infoturların keçirilməsi nəzərdə tutulur”.

Qədim Qala

Tura başlamadan öncə sizə bu qədim kənd haqqında bir neçə kəlmə demək istəyirəm. Tarixi abidələr baxımından Abşeron yarımadası xüsusi əhəmiyyətə malikdir. XX əsrin 60 -cı illərindən Mərdəkan, Türkan, Dübəndi, Zirə qəsəbələri, habelə Abşeron mayakı ətrafında müntəzəm arxeoloji tədqiqatlar aparılıb. Bu araşdırmalar göstərirdi ki, Abşeronun tarixi kəndlərinin əsas hissəsi Tunc dövrünə aid qədim yaşayış məskənlərinin yerində salınıb. Sizə söhbət açacağım və 5 minillik tarixi olan Qala kəndi isə Abşeronun şimal şərqində yerləşir. Qala kəndində və ona bitişik olan ərazidə e.ə. III minillikdən XX əsrə qədər tarixi əhəmiyyət daşıyan 215 memarlıq və arxeoloji abidə - 5 məscid, 3 hamam, 4 ovdan, yaşayış evləri, kənd təsərrüfatı təyinatlı binalar, sərdabələr, kurqanlar və s. mövcuddur. Arxeoloji qazıntılar Qala kəndində tunc dövrünə aid yaşayış məskəninin olmasını sübut etsə də onun müasir dövrümüzə qədər gəlib çatmış tarixi məişət və təsərrüfat tikililəri XVI-XIX əsrlərə aid edilir. Qalanın nadir cəhəti burada təkcə 200-dən artıq memarlıq və arxeoloji abidənin olmasında deyil, həm də orta əsrlər kəndinin mühitinin saxlanmasındadır.

...və nəhayət Qaladayıq

Uzun yolun sonucunda nəhayət ki, Qala kəndinə çatdıq. Burda bizi Qala Arxeoloji Etnoqrafik Muzey Kompleksinin direktoru Fikrət Abdullayev qarşıladı. O bizə ilk öncə Qala Qoruğu üzrə turist marşrutunu başa saldı. Beləliklə, ilk marşrutumuz Qala İnformasiya Mərkəzindən başlayır. Bu mərkəzin əsas fəaliyyəti qoruğa gələn turistlərə bütün məlumatları çatdırmaqdan ibarətdir. Mərkəzin bələdçisi deyir ki, burda ümumi giriş biletləri 5 manat, məntəqələr üzrə ekskursiya isə 13 manata başa gəlir. Təzəlikcə burda velosipeddən də istifadə olunmağa başlayıb və təbii ki, onun da qiyməti ayrıca ödənilmək şərtilə. Qeyd edək ki, növündən asılı olaraq velosipeddən istifadə 1- 5 manat arası dəyişir. Bələdçi lazım olan məlumatı bizə verəndən sonra sözü yenə Fikrət müəllimə buraxdı. Fikrət müəllim isə aram-aram danışıqla və səbrlə bizimlə səyahətə başladı. Mərkəzdən çıxhaçıxda qarşımıza qədimi tikili çıxır. F.Abdullayevin sözlərinə görə burda ilk dəfə keçən əsrin 60-cı illərində arxeoloji kəşfiyyat işləri aparılıb. Və məlum olub ki, vaxtilə bu ərazidə hamam olub. “2010-11-ci illərdə də Heydər Əliyev Fondu və Milli Elmlər Akademiyasının Arxeologiya İnstitutu ilə birgə ərazidə mütəmadi qazıntılar aparıldı. Qazıntılardan bəlli oldu ki, tapılan keramika 12-14 -cü əsrə aiddir. Amma ola bilər ki, hamam ondan da qədimdir. Hamamda ümumi çimmək zalı yoxdur, ayrı- ayrı otaqlar şəklindədir. Buranın unikallığı isə ondan ibarətdir ki, tədqiqatlar zamanı hamamda həm su, həm də qaz təchizatı tapılmasıdır. Yəni 12-14- cü əsrlərdə burda çıxan təbii qazdan istifadə edərək suyu qızdırırmışlar. Amma su məsələsi kənddə həmişə çox çətin olub, amma bu hamam su ilə hər zaman təchiz olunurmuş. Bilirsiniz, kənddə yeganə su mənbəyi Şor gölün ətrafında olan quyulardır. Bu hamamın quyusu da tapılıb. Ordan su yeraltı keramik borular vasitəsilə istixanaya gəlib”. Fikrət bəy deyir ki, keçən əsrin 20-ci illərindən başlayaraq Şor gölə mədən sularını buraxıblar, göl böyüyüb və təxminən 100 il ərzində göl həmin suların təsiri altında qalıb. İki il bundan öncə Heydər Əliyev Fondunun təşəbbüsü ilə gölün suyunun təmizlənməsi prosesinə başlanılıb və hazırda da bu istiqamətdə işlər davam edir. Onun sözlərinə görə gələcəkdə gölün ətrafı abadlaşıb, geniş istirahət zonasına çevriləcək.

Məlumat üçün bildirək ki, kənddə vur -tut 3 hamam olubsa, hamısı da Şor gölünə yaxın ərazidə yerləşib. Kəndin iki digər hamamından biri Qum, digəri isə Bayraməli hamamıdır. Bəzi səbəblərdən dolayı Qum hamamına gedə bilmədik, amma Bayrəməli hamamı Fikrət bəyin dediyinə görə 1881-ci ildə təmir olunub və indiyə qədər də camaat tərəfindən istifadə olunur.

Hamamlar bitincə həyətlərlə tanışlığa başlayırıq. F.Abdullayevin sözlərinə görə, orta əsrlərdə Qalanın 4 məhəlləsi olub. Hacı Ramazan, Çəmbərəkənd, Tərəkəmə və Balaverdi. Bunların hər biri daha kiçik həyətlərə bölünüb. Məhəllələrin hər birinin meydançası olub və orada adətən məscid və kəhriz yerləşib. Yaşayış yerləri də məhz bu meydançanın ətrafında tikilib. Hazırda kənddə 177 yaşayış evi var ki, hamısı qoruğun himayəsindədir. Onların 120-sində isə indiyə qədər də kənd əhalisi yaşayır. Qala kəndinin Abşeronun yerli ağ nəhəng daşından inşa edilən yaşayış binaları dublalı bacalarla inşa edilib. Dublalı evlər birmərtəbəli olmaqla yastı dam örtüyü üzərində dubların təndir və ocaq gümbəzlərinin olması ilə seçilir. Plan quruluşuna görə dublalı evlər iki otaqdan ibarətdir. Otağın biri qonaq, digəri mətbəx hissə adlanır. Mətbəx hissədə təndir, yemək və su qızdırmaq üçün ocaq olur. Mətbəxin bir küncündə isə su axan yerləşir. Burda küçələr meydançadan başlayaraq radial istiqamətdə salınırdı. Ehtiyac olanda küçələri barrikadalara bağlamaq olur və məhəllə kiçik bir qalaya çevrilirdi. Qalanın orta əsrlərə aid qəbiristanlığında bu günə qədər saxlanılan daş örtüklü ən qədim daş evləri də dairəvidir.

Uşaqlar və gənclər də unudulmayıb

Həyətləri gözdən keçirib yollanırıq gözəl bir mərkəzə. Fikrət bəy deyir ki, qoruqda uşaqlar və gənclər üçün Etno-Ekoloji Mərkəz fəaliyyət göstərir. Amma onu da qeyd edək ki, uşaqlar və gənclərdən başqa burda turistlər də xoş vaxt keçirə bilərlər. Mərkəzin rəhbəri Firuzə Soltanzadə bizimlə söhbətində bildirdi ki, gələcəkdə burda gənclər üçün interaktiv, təhsil, ekoloji proqramlar üzrə təlimlər olacaq. Eyni zamanda teatr tamaşaları nümayiş olunacaq. Qeyd edək ki, mərkəzin yerində tarixən klub və uşaq bağçası fəaliyyət göstərib. Tikili isə 18-ci əsrin axırına aiddir. Tikilinin tarixini qorumaq şərtilə belə bir mərkəzin açılmasını yüksək qiymətləndirən F.Soltanzadə turistlərin burda qalması üçün tam şəraitin yaradıldığını da dedi: “Əvvəllər Qalada birgünlük turlar olurdu. Burda qalmağa isə turistlər üçün heç bir şərait yox idi. İndi isə gələn qrupları 2-3 günlük qəbul edə bilməyimiz üçün lazımi şərait yaratmışıq”. O, həmçinin bildirdi ki, Xəzər İnkişaf Fondu ilə birgə ümumdünya turizm günündə mərkəzdə gənc ekoloqların, turizm ixtisasının tələbələrinin iştirakı ilə disput keçiriləcək. Mütəxəssislər müxtəlif ölkələrdən dəvət olunublar.

Nadir şahın əzəmətli qalası

Növbəti marşrutumuz Qala qəsridir. Qəsrdə iki tunel və qala diqqətimi daha çox çəkdi. Fikrət bəyin sözlərinə görə. X-XIV əsrə aid olan qala yenidən restavrasiya olunub. Belə ki, qalanın öz daşından gözlə baxılınca aydın görünən üç sıralama daşlar qalıbmış. XVIII əsrdə Nadir şah tərəfindən bərpa edilən qala sonuncu dəfə elə o zaman hərbi məqsədlər üçün istifadə olunub. Təsadüfi deyil ki, XVIII əsrə aid rus mənbələrində bu kənd ilk vaxtlar Nadir qala adlandırılırmış. Sovet dövründə qalanı söküb, daşının bir hissəsindən orta məktəb, o biri hissəsindən isə hərbi baza tikiblər. “Üç il aparılan qazıntı işlərinin nəticəsində aydın oldu ki, bura kəndin ən qədim hissəsidir. Yəni biz burda eramızın 3 -cü minilliyinə aid tapıntılarla qarşılaşdıq. Ən maraqlı isə qayaüstü rəsmlərin də burda tapılmasıdır. Bu onu göstərir ki, 5 min il bundan qabaq bu ərazidə yaşayış olub”. Qəsrin ikinci maraqlı cəhəti isə dediyim kimi yeraltı keçidlərdir. F.Abdullayevin sözlərinə görə, qəsrdə olan iki yeraltı keçidlərdən biri vaxtilə Bakı şəhərinə, o biri isə dənizə gedirmiş. Düşmən gələndə min nəfərə qədər adam bu yeraltı keçidlərdə saxlana bilirmişlər. “Biz keçidlərin sonuna çata bilmədik. Bunu etsəydik, kəndi bütünlüklə sökmək lazım olacaqdı. Bu da həm vəsait, həm də kəndin camaatının köçürülməsi nəticəsində baş verə bilərdi”.

Qala Arxeoloji Etnoqrafik Muzey Kompleksi

Və bizim son marşrutumuz... Məlumat üçün bildirək ki, Muzey Kompleksi Heydər Əliyev Fondunun təşəbbüsü və dəstəyi ilə 2008 -ci ildə Qala Dövlət Tarix Etnoqrafiya Qoruğunun ərazisində yaradılıb. Kompleksin direktoru bizə bildirdi ki, burda Abşeron yarımadasında tapılan e.ə III-II minilliklərə aid kurqanlar, qayaüstü rəsmlər, məişət və bəzək əşyaları, silah və sikkələr toplanıb, qədim yaşayış məskəninin qalıqları konservasiya olunub, yaşayış və digər memarlıq abidələri ilk görünüşündə olduğu kimi qurulub. Açıq səma altında olan muzeydə məhəllə bazarı, xırman, ikimərtəbəli ev, alaçıq, türkan, dübəndi kurqanı diqqəti daha çox çəkir. Mən hələ dəvələri demirəm.... Bax, beləcə muzeylə ətraflı tanış olub, səyahətimizin sonuna gəlirik. Gedib görməyi isə sizin öhdənizə buraxırıq...

Nərmin MURADOVA

Paritet.- 2011.- 26-28 sentyabr.- S.16.