Qlobal ekoloji böhranların təhlükəli fəsadları və çıxış yolları

"Ekologiya ili - 2010"

(əvvəli 23 may və 4 iyun tarixli saylarımızda)

Ekologiyanın dəyişməsi yeyinti məhsullarını yararsız hala salıb, insan və heyvanlar arasında yoluxucu xəstəliklər çoxalıb, yeni, indiyədək elmə məlum olmayan, uzunmüddətli müalicə tələb edən, insanların ölümü ilə nəticələnən dəhşətlı, faciəli xəstəliklər (QİÇS, quş qripi, donuz qripi, atipik pnevmaniya, sarı qızdırma, dəli dana-inək quduzluğu, viruslu hepatitlər, Afrika taunu, Helikobakter Pilori və s.), uşaqlar arasında müşahidə olunan genetik xəstəliklər (talassemiya, hemofiliya, anomaliyalar, teratogen xəstəliklər, immun çatışmazlıqları), o cümlədən ekoloji mühitin təsirindən yaranan bəzi xəstəliklər (şəkərli diabet, xərçəng, dəmir defisitli anemiya, allergiyalar, mineral çatışmazlığı, metobolik sindrom — sürətlə kökəlmə, uşaqların ölü və vaxtından əvvəl doğulması və s.) müşahidə edilir və bəşəriyyəti təlatümə gətirir.

Bəşəriyyət əvvəllər alimlərin diqqət mərkəzindən yayınan, elmə məlum olmayan və hazırda çox ciddi real təhlükəyə çevrilən quş qripi və donuz qripi xəstəliyi ilə qarşılaşıb. Quş qripi 1918-cı ildən etibarən müşahidə olunmaqla indiyədək dünya üzrə 40 milyon adamın ölümü ilə nəticələnib. Bu gün həmin xəstəlik, o cümlədən donuz qripi dünyanın bir çox ölkələrində, həmçinin Azərbaycanla qonşu olan Rusiya, Türkiyə və İranda quşlar, donuzlar və insanlar arasında yayılaraq respublikamız üçün də ciddi təhlükə sayılır. Düzdür, ölkəmizdə donuz qripinə qarşı əhali arasında peyvəndlər aparılır, lakin bu məsələyə çox ehtiyatla yanaşılmalıdır. Çünki bir ölkədə viruslara qarşı hazırlanan vaksin ştamları, adətən, başqa ölkələrdə peyvəndləmə zamanı özünü doğrultmur, immunogenliyi çox zəif olur, ya da heç immunitet yaratmır.

Ekoloji balansın pozulması heyvan, quş, balıq və onların məhsullarından insana keçən təhlükəli yoluxucu və metabolizm xəstəliklərinin genış yayılması üçün böyük zəmin yaratmışdır. Piylənmə (artıq çəki fenomeni) dövrün ən başlıca ekoloji patologiyası hesab olunur. ABŞ-da əhalinın 60, Avstraliyada 50, Rusiyada 15-20, İngiltərədə 20, Yaponiyada isə 5 faizi bu bəlaya duçar olub. Bu sindrom ölkəmizdə də geniş yayılıb. Artıq sübut edilmişdir ki, piylənmə sindromu son nəticə olaraq, şəkərli diabet, xərçəng, artroz və artritlər və s. xəstəliklər törədir. İnsanlar arasında geniş yayılan 38 metabolik xəstəlik arasında ən öncül yeri dəmir defisitli anemiya tutur. Dünya əhalisinin 1,5 milyardı bu bəlaya düçar olub, inkişaf etmiş ölkələrdə 5 yaşına qədər olan uşaqlar arasında anemiya 12, geridə qalan ölkələrdə isə 51 faiz təşkil edir. Bu sindrom yeniyetmə qızlarda daha çox 72 faiz müşahidə olunur. Allergiyalar dövrün başlıca ekoloji patologiyası olmaqla XXI əsrin epidemiyası adlanır, dünya əhalisinin 35 faizi isə allergik xəstəliklərdən əziyyət çəkir. Ürək-damar xəstəlikləri, xüsusilə hipertenziya ildən-ilə geniş vüsət alır. Ölkəmizdə 1000 nəfərdən çox hemofiliyalı, 900 nəfərdən artıq isə talassemiya ilə xəstə olmaqla, hər 12 nəfərdən biri talassemiya geninin daşıyıcısıdır və ildə 200-ə qədər xəstə uşaq doğulur. Dünya üzrə ildə 6,5 milyon adam xərçənglə xəstələnir, 4,3 milyon isə bu bəlanın qurbanı olur. 2000-ci ildə respublikamızda 4804 nəfər xərçənglə xəstə olduğu halda, 2007-ci ildə bu göstərici 24431 nəfər olmuşdur.

XXI əsrin bəşəriyyətə "bəxş" etdiyi ekolojı patologiyalardan biri də zəifgörmə-miopiyadır. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının məlumatına əsasən, planetimizdə hər 135 milyon insan bu xəstəlikdən əzab çəkir. Əgər bu bəlanın qarşısı alınmazsa, 2020-ci ildə bu rəqəm 2 dəfə artacaqdır.

Son zamanlar dünya əhalisi arasında uzunmüddətli müalicə tələb edən mikozlar (göbələk xəstəlikləri) və malyariya daha dinamik sürətlə yayılmaqda davam edir. Planetimizin hər 5 nəfər sakinindən biri mikozlarla yoluxur. Malyariya dünyada QİÇS-dən sonra 2-ci yeri tutmaqla hər 30 saniyə ərzində 1 nəfər uşağın ölümünə səbəb olur. Bu xəstəliklə ildə dünya üzrə 300-500 milyon insan xəstələnir, 1,5-2 milyon isə dünyasını dəyişir. Xəstəlik ABŞ, Asiya və Afrika ölkələrində daha geniş yayılıb, Ekoloji tarazlığın pozulması nəticəsində stress 4 reaksiyaları və yuxusuzluq hazırda insanlar üçün ciddi bəlaya çevrilib.

Heyvanlar, quşlar, balıqlar və onların məhsullarından insana keçən təhlükəlı yoluxucu infeksion və invazion) xəstəliklərin arealı gündən-günə artır. Klassik xəstəliklərin (qarayara, brusellyoz, vərəm, qızılyel, leptospiroz, tülyaremiya, dezinteriya, botulizm, salmonelyoz, xinokokkoz, dikrosellyoz, sistiserkoz, toksoplazmoz, helmintozlar, qoturluq, dermatomikrozlar, klonorxoz, opistorxoz, heterofoz, metaqonimoz, difılobotrioz və s.) yeniləşməsi baş verir, bəşəriyyət üçün çox ciddi təhlükə mənbəyinə çevrilir. Həmin xəstəliklərin sayı hazırda 250-dən çoxdur. Bunun başlıca səbəbi isə təbii fəlakətlərin (zəlzələlər, vulkan püskürmələri, sunamilər, qasırğalar, selbasmalar, su daşqınları, güclü leysan yağışlar və s.) ildən-ilə sayının artması, tez-tez və güclü müşahidə olunması və onların agır ekoloji fəsadlar törətməsidir. Görünür, təbiət bu cür cavab verməklə insanlardan sanki öz qisasını alır.

Gəncənin yaxınlığında yerləşən Hacıkəndin bugünkü vəziyyəti qənaətbəxş deyil. Belə vəziyyətə biganə münasibət göstərməyə isə heç birimizin mənəvi haqqı yoxdur. Meşələr qəddarcasına qırılıb, "cəllad baltalarına" məruz qalıb, kəsilən ağacların kökləri məzarıstandakı baş daşlarını xatırladır. Təbiətimizin fəxri sayılan gözəllər gözəli Göygölün taleyi isə daha dözülməzdır. Onun kənarındakı meşəni bəzəyən ağacların çoxu yağıntıların çox olması nəticəsində yerə yıxılıb, artıq qurumağa başlayıb, sağ qalanlar isə, təbii ki, yaxın gələcəkdə qurumağa və çürüməyə məruz qalacaqdır. Məhv olmuş ağacların və bitki qalıqlarının çürüntülərində inkişaf edən mikroorqanizmlər, eləcə də çürüntülərin toksiki maddələn (zəhərləri) yağış suları vasitəsilə gölə tökülərək , onu müxtəlif xəstəlik törədiciləri ilə sirayətləndırə bilər. Bu isə öz növbəsində Gəncə və Göygöl rayonu əhalisini içməli su ilə təmin edən su mənbələrinin çirklənməsi deməkdir. Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyının Meşələrin İnkişafı Depertamentinin son məlumatına görə təkcə 2005-ci ildə meşələrdən 38493 kubmetr qanunsuz odun qırılmışdır. Ermənıstanın Azərbaycana qarşı törətdiyi ekoloji vandalizm, terrorizm və soyqırım nəticəsində işğal edilmiş ərazilərimizdə meşələr tamamilə məhv edilmiş, otlaq və biçənəklər qəddarcasına yandırılmışdır. Bütün qeyd olunan ekoloji böhranlar bəşəriyyəti iki yol ayırıcında qoyur: ya təbiətə ətraf mühitə və onun amillərinə zülm etməkdən, düşmənçilik mövqeyindən, terrorçuluqdan, ekoloji durumu pozmaqdan, disbalans yaratmaqdan əl çəkmək, imtina etmək, ekoloji tarazlığı balanslaşdırmaq uğrunda beynəlxalq miqyaslı mübarizəyə qoşulmaq, ya da bəşəriyyəti məhv olmaq yoluna təhrik etmək. Bunlardan başqa, bəşəriyyətin digər yolu yoxdur. Yeganə çıxış yolu isə hamılıqla-bütun dünya, o cümlədən ölkəmizin əhalisinin planetımizin ekoloji durumunun bərpasına, təbiətın və ətraf mühit amillərinin mühafizəsinə qoşulmasından ibarətdir.

Azərbaycan Respublikası Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyi, şəxsən nazir Hüseynqulu Bağırovun təşəbbüsü və iştirakı ilə respublıkamızda qlobalxarakterli ekoloji problemlərin həlli üçün, görülən işlər və həyata keçirilən layihələr ekoloji durumun bərpası və yaxşılaşdırılması istiqamətində çox müsbət və təqdirəlayiq hal kimi dəyərləndirilməlidir. Nazirliyin təşəbbüsü ilə son illər respublikamızda səhralaşmaya və meşəsizləşməyə qarşı mübarizə tədbirlərinin həyata keçirilməsi, xüsusilə yeni meşə zolaqlarının və yaşıllıqların salınması və ətraf mühitin mühafizəsi sahəsində geniş diapazonlu işlər görülmüşdür. Həmin tədbirlərin arealının daha da genişləndirilməsi üçün respublikamızın bütün vətəndaşları, nazirlikləri xüsusilə gənclər, ali məktəb tələbələri nazirliyin bu bəşəri əhəmiyyətli çağırışına qoşulmalı və müvafiq köməklik göstərməlidır.

Möhtərəm prezidentimiz İlham Əliyevin ölkəmizdə 2010-cu ili “Ekologiya ili” elan etməsi olduqca mütərəqqi, bəşəri və planetar əhəmiyyətli aksiya kimi dəyərləndirməli və çox yüksək qiymətləndirilməlidir. Prezidentin bilavasitə rəhbərliyi və təşəbbüsü ilə ölkəmizin bütün bölgələrində ekoloji tarazlığın bərpası, atmosferin, litosferin, hidrosferin və təbii ətraf mühitin tullantılarla, zərərli və zəhərli kimyəvi birləşmələr və çirkləndiricilərlə çirklənməsinin qarşısının alınması, seyrəlmiş, qırılmış meşəliklərdə ağacların əkilməsi, yeni yaşıllıqlar və meşə zolaqlarının salınması, uğurla həyata keçirilən layihə və tədbirlər ekoloji ilin ən başlıca prioriteti hesab edilməlidir.

Müasir sivilizasiyalı ekoloji cəmiyyətin formalaşmasına və inkişafına gündən-günə geniş vüsət alan təbii fəlakətlər (zəlzələlər, vulkan püskürmələri, sunamilər, güclü qasırğalar, daşqınlar, sel- subasmalar, qar uçqunları, meşə yanğınları və s.) olduqca ləngidici və neqativ təsir göstərir. Onlar həm də insan sağlamlığı üçün çox böyük təhlükə mənbəyinə çevrilir. Çünki təbii fəlakətlər zamanı torpaqda olan patogen - xəstəlik törədən agentlər (mikroblar, viruslar, göbələklər) onun səthinə qalxaraq su, hava və yeyinti məhsulları ilə orqanizmə daxil olub klassik xəstəliklərin, təhlükəli epidemiya, epizootiya və pandemiyaların yenidən baş verməsi üçün zəmin yaradır. Xatırladırıq ki, qarayara xəstəliyinin törədicisi torpaqda 100 il, dermatomikozların (dəmrovların) törədicisi 10 il, digər yoluxucu xəstəliklərin (tülyaremiya, leptospiroz, dezinteriya törədiciləri, patogen stafilokok və streptokoklar və s.) törədiciləri isə uzun müddət öz patogenlik (xəstəlik törətmə) xüsusiyyətlərini saxlayır və əlverişli şərait yaranan kimi təhlükə mənbəyinə çevrilir. Əlbəttə, təbii fəlakətlərlə mübarizə çətinlik törətsə də, əvvəlcədən müvafiq profilaktik tədbirlər görülməlidir.

Ekologiya və Təbii Sərvətlər Nazirliyinin təşəbbüsü ilə həyata keçirilən məqsədyönlü işlərin və layihələrin, meşəsalma, yaşıllaşdırma, 122-dən çox kənddə modul tipli sutəmizləyici qurğuların quraşdırılması (bununla 224 min əhali ÜST-I nin standartlarına cavab verən içməli su ilə təmin olunmuşdur) ekoloji ilin əsas uğurlarıdır. Xəzər dənizinin çirklənməsinin qarşısının alınması üçün gündə 6140 kubmetr çirkab sutəmizləmə gücünə malik beynəlxalq standartlara cavab verən modul tipli qurğuların qurulması, torpaqların təmizlənməsi və s. ölkəmizdə ekoloji durumun yaxşılaşdırılması üçün çox böyük zəmin yaratmışdır. 2009-cu il mayın 27-də Sofiya şəhərində "Qara dəniz regionunda kiçik kənd ərazilərində su təchizatı və sanitariya" mövzusunda keçirilən nazirlər konfransında nazir H.Bağırovun respublikamızda həyata keçirilən ekoloji layihələr barəsində məruzəsi və müvafiq video materialları nümayiş etdirməsi konfrans iştirakçıları tərəfindən rəğbətlə qarşılanmış və böyük pozitiv sensasiya törətmişdir.

Əlbəttə, həyatın bütün sferalarında çox böyük nailiyyət və uğurlar əldə etmiş ölkəmizdə ekologiya ilində bütün əhalinin bu mütərəqqi və bəşəri əhəmiyyətli missiyaya qoşulması və iştirak etməsi günün ən vacib tələbidir. Əminik ki, ölkəmizdə ekologiya ilində daha böyük işlər görüləcək və bu il xalqımızın tarixinə ən uğurlu il kimi daxil olacaqdır. Azərbaycanda ekologiya elminin banisi, dünya şöhrətli alim, akademik Həsən Əliyev "Həyəcan təbili" əsəri ilə respublikamızın bütün əhalisini sanki qəflət yuxusundan oyanmağa çağırdı, onları ekoloji durumun qorunub saxlanması üçün ayağa qaldırdı. Gəlin biz də heç bir gözəlliyi bizlərdən əsirgəməyən ana təbiətə, onun bütün sərvətlərinə, ətraf mühitə, flora və faunaya qayğı, diqqət və məhəbbətlə yanaşaq, onları qoruyub saxlamağa çalışaq və gələcək nəsillərə təhvil verək.

Unutmayaq ki, BMT-nin XXI əsr ücün həyat formulu və devizi belədir: "Təmiz torpaq -» təmiz su -» təmiz hava ekoloji cəhətdən saf yeyinti məhsulları » sanitariya və gigiyena tələblərini ödəyən məişət şəraiti güclü iqtisadiyyat -» əhalinin maddi rifahı və sağlamlığının təmin olunması - Davamlı İnsan İnkişafı".

Ölkəmizdə həmin göstəricilərin təmin olunması üçün bütün əhali, ictimaiyyət ekoloji durumun bərpası, yaxşılaşdırılması və sağlamlaşdırılması, disbalansın aradan qaldırılması üçün əlindən gələni əsirgəməməli, öz vətəndaşlıq və mənəvi borcunu yerinə yetirməlidir. Bu, "Ekologiya ili"nin ən başlıca və təxirəsalınmaz tələbidir. Bütün insanlar kimliyindən asılı olmayaraq, bu həyati vacib, bəşəri əhəmiyyətə malik missiyaya qoşulmalı və müvafiq köməklik göstərməlidir. Bundan başqa, bəşəriyyətin digər nicat yolu yoxdur.

Eldar Hüseynov

Respublika.- 2010.- 6 iyun.- S. 6.