Dövlət Proqramı dilimizə qayğının təzahürüdür

Müsahibimiz AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun direktoru filologiya elmləri doktoru, professor Fəxrəddin Veysəllidir

—Fəxrəddin müəllim, bu il aprelin 9–da Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev “Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı” haqqında sərəncam imzalamışdır və artıq bütün respublika ictimaiyyəti və KİV–i bu proqramın ayrı–ayrı maddələrinin şərhi ilə məşğuldur. İlk öncə, bu proqram haqqında təəssüratlarınızı bizimlə bölüşməyinizi xahiş edərdik.

—Qeyd edim ki, bu, çox ciddi bir sənəddir. Onun imzalanması və ictimaiyyətə bu şəkildə çatdırılması dövlətin, xüsusilə də cənab Prezidentin dilimizə və dilçiliyimizə göstərdiyi qayğının bariz nümunəsidir, ötən ilin mayında dalbadal verilən iki Prezident sərəncamının reallaşması yolunda irəli atılan ciddi addımlardır.

—Xahiş edirik, bir qədər Dövlət Proqramının özəllikləri barədə danışardınız.

—Öz quruluşuna görə proqram 6 bölmədən ibarətdir. Proqramın 5 bənddən ibarət preambula hissəsində dilimiz və dilçiliyimiz səviyyəsində son illər görülmüş işlər və həyata keçirilmiş tədbirlər sadalanır. Burada çox haqlı olaraq vurğulanır ki, müstəqillik illərində, xüsusilə 1995–ci ildə müstəqil Azərbaycanın qəbul etdiyi Konstitusiyada ayrıca maddə ilə dilimizin dövlət dili kimi təsbit edilməsindən cəmi 18 il keçsə də, Azərbaycan dilinin tətbiqinin təkmilləşdirilməsi (18 iyun 2001–ci il), Azərbaycan əlifbası və Azərbaycan dili gününün təsis edilməsi (8 avqust 2001–ci il), akademik nəşrlər haqqında (2 yanvar 2004–cü il), Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun işlənməsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı (23 may 2012–ci il), AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun maddi–texniki bazasının gücləndirilməsi (29 may 2012–ci il) və nəhayət, hazırkı Dövlət Proqramı (DP) dövlətimizin dilimizə, onun gələcək perspektivinə qayğısının aydın göstəricisidir. Doğrudan da, bu sərəncamlar və onların yerinə yetirilməsi üçün görülən tədbirlər xalqın bütün təbəqələrinə dilimizin və dilçiliyimizin problemlərini açıb göstərmək və geniş ictimaiyyətin diqqətini onların həllinə yönəltmək, dilin keşiyində duran qurumlara konkret köməklik göstərmək qayğısından irəli gələn vəzifələrdir. Təkcə onu qeyd etmək kifayətdir ki, hazırkı Dövlət Proqramını işləyib hazırlamaq üçün görkəmli dilçi alim, yazıçı, elmin və təhsilin inkişafı yolunda bütün bacarıq və səylərini yorulmadan sərf edən AMEA–nın müxbir üzvü, filologiya elmləri doktoru, professor K.Abdullayevin rəhbərliyi altında respublikanın elm, təhsil, ədliyyə, mədəniyyət, tele və radio verilişləri və KİV nümayəndələrini, habelə idarəetmə stukturlarını və parlament üzvlərini əhatə edən İşçi qrupu isti yay günlərinə baxmayaraq, 4 ay ərzində mütəmadi olaraq yığışıb mübahisələr və diskussiyalar şəraitində geniş tədbirlər planı hazırlamış və onu müzakirə üçün AR Nazirlər Kabinetinə təqdim etmişdir. Nazirlər Kabineti isə təkliflər paketini müzakirə edərək indiki variantda imzalanması üçün Prezident Administrasiyasına təqdim etdikdən sonra o, Prezident tərəfindən imzalanaraq icra üçün müvafiq qurumlara ünvanlanmışdır.

—Fəxrəddin müəllim, hazırda belə bir proqramın meydana gəlməsinə ehtiyac nədən yarandı? Sənədin digər bölmələrində konkret olaraq nədən danışılır?

—Dövlət Proqramı dilimizin və dilçiliyimizin bugünü və gələcəyilə bağlı problemləri qabartmaq, hazırkı qloballaşma şəraitində Azərbaycan dilinin yerini və rolunu müəyyənləşdirməkdən ibarətdir. Məlumdur ki, bütün sahələrdə olduğu kimi, milli–mənəvi kimliyimizin ən vacib rəmzi olan dilimiz sahəsində də qloballaşmanın təsirini hər an hiss edirik. Hər gün yüzlərlə söz alırıq, onların hamısına dilimizdə qarşılıq tapmaq o qədər də asan deyil. Baxın, deyək ki, informasiya və kommunikasiya texnologiyaları sahəsində dilimizə nə qədər keçən söz var. Hələ mən yad vurğu və yad intonasiya modellərini demirəm. Biz nə qədər çalışsaq da, bu axının qabağını ala bilmərik. Deməli, güclü qloballaşma prosesində öz yerimizi qoruyub saxlamaq üçün dilimizin qayğısına qalmalıyıq, dilçiliyimizi inkişaf etdirməliyik ki, dövrün tələbləri səviyyəsində duruş gətirə bilək. Bu gün dünyada 6500 dil var, onlardan 200–ü hər il ölmək üzrədir. Azərbaycan dili bu dildə danışanların sayına görə dünya dilləri içərisində 20–22–ci yeri tutur. O ki qaldı sənədin digər bəndlərinə, onlarda da son dərəcə maraqlı və aktual məsələlər qaldırılır. Məsələn, sənədin ikinci və üçüncü bölmələrində DP–nin qarşısında duran məqsəd və vəzifələr göstərilir. Aydın məsələdir, məqsəd dilimizin müasir dövrdə işlənməsinə və onun perspektivlərinə dövlətin, müvafiq qurumların və ictimaiyyətin qayğılarını artırmaqdan ibarətdir. Proqramda bu məqsədə çatmaq üçün 11 bənddən ibarət vəzifələr müəyyənləşdirilir. Burada dilin maneəsiz işlənməsi və dilçiliyin əsas istiqamətlərinin müəyyənləşdirilməsi, dünya dilçiliyinin zəngin irsini mənimsəmək və gələcək inkişaf istiqamətlərini müəyyənləşdirmək, daxili və xarici dilçilik mərkəzlərilə əlaqələndirilmiş işlər həyata keçirmək, müasir kompyuter metodları ilə dilin tədqiqini və tədrisini təmin etmək, yüksək ixtisaslı kadr hazırlığı, informasiya və kommunikasiya texnologiyalarının tətbiqilə dil təhlili və sintezi, habelə maşınla tərcümə, ədəbi dil normalarının pozulmasının qarşısının alınması, dilimizin internet və virtual məkanda işlənməsi üçün konkret tədbirlərin görülməsi göstərilir.

—Fəxrəddin müəllim, Siz kifayət qədər məqsəd və vəzifələr haqqında danışdınız. Bəs Dövlət Proqramı bu vəzifələri həyata keçirtməklə nəyə nail olmağı hədəfə götürür?

—Doğrudan da, bu vəzifələri həyata keçirməklə biz nəyə nail ola bilərik? Bu və bu kimi suallara DP–nin 4–cü bəndi kifayət qədər dolğun və aydın cavab verir. Bunlardan bir neçəsini bir daha nəzərdən keçirək.

1. Dil fəlsəfəsi və dilçilik fəlsəfəsi istiqamətində araşdırmaları hər vəchlə həvəsləndirmək, dilin semiotik sistem olmasını Azərbaycan dilinin materialına rəğmən əsaslandırmaq, dilimizdə olan yazılı abidələrin mətnlərinin semiolinqvistik və avtomatik təhlilini həyata keçirmək, dilin tədqiqində müasir semantik nəzəriyyələri tətbiq etmək;

2. Respublikanın tanınmış alimlərinin cəlb olunması ilə dilimizin monoqrafik və fundamental qrammatikasının müasir metodların tətbiqilə yazılıb çap edilməsi;

3. Müasir tələblərə cavab verən orfoqrafik və orfofonik lüğətlərin hazırlanması, onların elektron versiyasının çapı, sərbəst və internet yolu ilə dilimizin öyrənilməsinin təşkili;

4. Dünya dilçilik irsinin dərindən öyrənilməsi və Azərbaycana gətirilməsi üçün onların ən yaxşılarının yüksək səviyyədə tərcümə edilib yayılması, bununla da gənclərimizin onları öz ana dillərində oxuyub təhlil edə bilməsi üçün real imkanların yaradılması;

5. Azərbaycan dilçiliyinin zəngin irsini toplayıb müntəxəbat şəklində çap etdirmək və onlardan ən yaxşılarını başqa dillərə tərcümə edib dünyada yayılmasına nail olmaq;

6. Azərbaycan dilçiliyi tarixinin yazılması və dünyanın qabaqcıl dillərinə tərcümə edilməsi,

7. Azərbaycan xüsusi adlarının (şəxs, yer, şəhər, çay, dağ və s.) bir neçə dilə və eyni zamanda dünya ölkələrinin şəxs, yer və media adlarının aparıcı dillərdən dilimizə transliterasiyası və terminoloji ensiklopediyaların hazırlanması, orfoqrafik və orfofonik lüğətlərin eksperimental tədqiqat metodu vasitəsilə hazırlanması;

8. Qədim dillərin və respublikada dil situasiyasının öyrənilməsi, bu sahələr üzrə yüksək ixtisaslı kadrların hazırlanması, beynəlxalq əlaqələrin inkişaf etdirilməsi;

9. Dilimizin təmizliyini qorumaq, alınmaların mənimsənilməsini öyrənmək, Azərbaycan dilinin bütün sahələrdə (radio dalğalarında, teleməkanda, KİV–də, dublyajda, reklamlarda, idarəetmədə, kargüzarlıq sahələrində normaya uyğun işlənməsinə nəzarətin güclənməsi və s. kimi tədbirlərin həyata keçirilməsi DP–dən gözlənilən nəticələr kimi dəyərləndirilə bilər.

Əlavə edim ki, DP–nin maliyyələşdirilməsi də onda xüsusi bənd kimi göstərilmişdir.

Bundan sonra DP–də ayrı–ayrı bəndlər üzrə tədbirlər planı sadalanır və onların icrası üçün müvafiq qurumlar göstərilir.

—Fəxrəddin müəllim, Siz lüğətlərdən danışdınız. Ancaq geniş ictimaiyyət üçün yeni terminlər işlətdiniz. Orfofonik lüğət və ya lüğətlərin eksperiment yolu ilə tərtibi. Bəlkə bunlara bir qədər aydınlıq gətirəsiniz.

—Məmnuniyyətlə. Əvvəla, ondan başlayaq ki, bizim hazırda işlətdiyimiz lüğətlər avtoritar lüğətlərdir. Onlar tərtibçinin subyektiv mülahizə və qənaətlərinin məhsuludur. Dünya indi belə lüğətlərə köhnəlmiş mənbə kimi yanaşır. İndi lüğətlərimiz ümumxalq dilinin eksperiment yolu ilə öyrənilərək tərtib olunmalıdır. Lüğətlərdə xalqın işlətdiyi və danışdığı dil öz əksini tapmalıdır. Odur ki, bir nəfərin yaradıcılığından yaranan lüğət bu gün bizi təmin edə bilməz. Həm dilin şifahi, həm də yazılı forması xalqın dilinə adekvat olaraq tərtib olunmalıdır. Bir misalla fikrimi aydınlaşdırım. Dilimizdə “saat” sözü var. Bunun yazılışı “saat” şəklində qəbul olunub və orfoqrafik lüğətdə də bu cür verilir. Bu, heç bir etiraz doğurmur. Hərçənd ki, geniş xalq kütlələri sorğuya cəlb olunmalı, yalnız bundan sonra ortaq məxrəcə gəlinməlidir. Onu bir “a” ilə yazmaq olmaz, onda “satmaq” felinin əmr forması ilə üst–üstə düşər. Ancaq “saat” sözünün tələffüzü necə olmalıdır məsələsi tədqiq olunmalıdır: uzun /a:/ ilə və ya bir saitlə tələffüzü dəqiqləşdirilməlidir, yəni biz bu sözü /sa:t/ və ya /saat/ kimi tələffüz edirik və ya “sahat” deyirik. Deməli, yenə də tədqiqat aparılmalı, mütləq çoxluğun rəyi nəzərə alınmalı, yalnız bundan sonra lüğətdə transkripsiyası verilməldir. Belə lüğətlərə bugünkü dilçilikdə orfofonik lüğətlər deyilir. Təəssüf ki, biz köhnə vaxtlarda olduğu kimi, bu cür lüğətləri yanlış olaraq orfoepik lüğətlər adlandırırıq, halbuki orfoepik termini sözlərin sait və samit tərkibini müəyyənləşdirməklə məşğul olur. Onların normaya uyğun tələffüzü isə orfofoniyanın tədqiqat sahəsidir.

—Fəxrəddin müəllim, Dövlət Proqramında konkret olaraq Sizin hazırda rəhbərlik etdiyiniz AMEA–nın Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun qarşısında hansı vəzifələr müəyyən edilib?

—Dövlət Proqramında bizim Dilçilik İnstitutunun strukturca təkmilləşdirilməsi və onun maddi–texniki bazasının müasirləşdirilməsi ayrıca maddə ilə göstərilmişdir. Doğrudan da, qloballaşma şəraitində dillə bağlı işləri günün tələbləri səviyyəsində həyata keçirmək üçün müvafiq struktur və müasirləşdirilmiş maddi–texniki baza yaradılmalıdır. Artıq bu işlərin böyük bir qismi reallaşmışdır. Respublika Prezidentinin 29 may 2012–ci il tarixli sərəncamı ilə instituta ayrılan vəsait hesabına son informasiya və kommunikasiya texnologiyaları alınmış, bütün şöbələr yeni avadanlıqlarla təmin olunmuş, yuxarıda sadaladığımız tədbirlərin əksəriyyəti planlaşdırılmış və onların həyata keçirilməsi reallaşmaqdadır (fundamental monoqrafik əsərin yazılması, Azərbaycan dilçiliyi müntəxəbatı, dünya dilçilik irsindən tərcümələr, orfofonik lüğətin hazırlanması, Azərbaycan dilçiliyi tarixinin yazılması və s. bu qəbildən olan işlərdəndir).

AMEA Nəsimi adına Dilçilk İntitutunda yeni struktur dəyişikliyini əhatə edən əsaslandırılmış model hazırlanmış və o, institutun Elmi Şurasında müzakirə edilərək AMEA–nın Humanitar və Sosial Elmlər Bölməsinə təqdim olunmuşdur. Bölmədə müzakirədən sonra yeni struktur dəyişikliyinin modeli AMEA–nın Rəyasət Heyətində müzakirəyə çıxarılacaqdır.

—Fəxrəddin müəllim, DP–də göstərilən vəzifələri həyata keçirmək üçün respublikanın dillə bağlı qurumları ilə əlaqələr barədə nə deyə bilərsiniz?

—Hazırda Dilçilik İnstitutunda DP–də göstərilən qurumlarla birlikdə “qaynar xətt” deyilən nəzarət mexanizmi üzərində iş gedir. Həmçinin bizim struktur dəyişikliyimizdə institutda dilimizin təbliği və işlənməsilə bağlı monitorinq qrupunun yaradılması da nəzərdə tutulur. Biz 11 aprel 2013–cü il tarixli Elmi Şura iclasında DP–nin bu şəkildə təsdiq olunmasını təqdir edən qərar qəbul etmiş və bütün şöbələrə bir vəzifə olaraq tapşırmışıq ki, onlar Dövlət Proqramını diqqətlə oxuyub öyrənsinlər, şöbələrin tədqiqat istiqamətlərinə və mövzularına uyğun olaraq tədbirlər planı hazırlayıb Elmi Şuraya təqdim etsinlər. Bundan sonra bütün institut kollektivinin iştirakı və DP–də göstərilən əlaqədar qurumlarla birlikdə konkret fəaliyyət planı tərtib edərək bu proqramın reallaşmasına nail olacağıq. Dövlət Proqramında dilimizin təbliği, tətbiqi və tədqiqilə bağlı konkret vəzifələr müəyyənləşib və onların yerinə yetirilməsi üçün müvafiq qurumlar göstərilib. Göstərilən qurumlarla birlikdə konkret iş görmək üçün bu Dövlət Proqramını ciddi şəkildə öyrənmək və sonra konkret işlər planını işləyib hazırlamaq lazımdır.

Proqramın icrası üçün xeyli vaxt ayrılıb (2013–2020–ci illər). İndi bizim hər birimizin qarşısında duran əsas vəzifə ondan ibarətdir ki, bütün qüvvələrimizi səfərbər edib bu mühüm tarixi dövlət sənədinin ayrı–ayrı bəndlər üzrə layiqincə yerinə yetirilməsinə yönəldək.

—Fəxrəddin müəllim, Dövlət Proqramının reallaşmasında üzərinizə düşən vəzifələri yerinə yetirmək üçün Sizə uğurlar arzulayırıq.

Nəriman SEYİDƏLİYEV,

filologiya elmləri doktoru

Respublika.- 2013.- 23 aprel.- S. 10.