ÖVLİYA ÇƏLƏBİ: “SƏYYAHİ–ALƏM, XANƏDANA DOST ALLAH BƏNDƏSİYƏM”

Qafqaz Universitetinin Qafqaz Araşdırmaları İnstitutu universitetin Elmi Şurasının qərarı və Türkiyə Respublikası Baş Nazirliyinin Tanıtma Fondunun dəstəyi ilə dünyaca məşhur səyyah Övliya ÇƏLƏBİNİN möhtəşəm “Səyahətnamə” çoxcildliyindəki Azərbaycanımıza aid hissələrin ana dilimizə tərcüməsini bir kitabda, nəfis poliqrafik icrada, gərəkli qeyd və izahlarla nəşr etmişdir. “Övliya Çələbi “Səyahətnamə”sində “Azərbaycan” adlanan bu kitabı hazırlayanların məqsədi XVII əsr Azərbaycanının hərtərəfli görünüşünü diqqətə çəkməklə oxucuların coğrafiyadan Vətənə çevrilən informasiya bazasını genişləndirmək, “Tarixi Azərbaycan və Müasir Azərbaycan”ın hüdudlarının müqayisəsindən ibrət götürmək, məhz bugünkü azərbaycanlıların ulu babalarının bu torpaqlarda DÖVLƏT qurucu titullu xalq olduğunu bütün ali əlamətlərlə təsdiqləməkdir; Ermənistan–Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin dinc yolla həllində mücadiləmizin, həqiqətən, haqqa bağlandığını “ədalət yüklü qatırlara” başa salmaqla, Azərbaycanın öz mövqeyini dəstəkləmək üçün əlində çox faktların olduğunu sivil yolla bəyan etməkdir.

***

…Ey can, səfər eylə

Qəzetçiliyin və teleqraf işinin genişlənməsinədək dünyada informasiya toplamağın və yaymağın bir forması da “səyahət etmək” olmuşdur. Məşhur tarixçi Herodotdan başlamış Övliya Çələbiyədək, hətta bir müddət də sonra dünyagörüşün, elmin, yaşayışın—bir sözlə, yaxşı–pis cəhətlərin görüb–götürülməsində, yazıb “tarixləşdirilməsində” səyahətnamələrin müstəsna rolu təsdiqlənmiş faktdır. Hacı Zeynalabdin ibn Axund İskəndər Şirvani, Marko Polo, Xristofor Kolumb, Afanasi Nikitin, Nikolay Mikluho–Maklay, Nikolay Prjevalski və bir çox başqa səyyahların əsərləri də belə düşünməyə əsas verir.

Ümumiyyətlə, səyyahlar, onların yol xəritəsi, hazırladığı hesabatlar, icra etdikləri dövlət əhəmiyyətli tapşırıqlar və iştirak etdikləri rəsmi görüşlər həm də təmsil olunduqları xalqın, dövlətin hərbi–siyasi nüfuzunun, imperiya quruculuğu, dünyada hegemonluq iddiasının göstəricisi idi. Bu mənada Övliya Çələbi fenomeni beynəlxalq əhəmiyyətli klassik nümunədir. Onun bütün fəaliyyətinə bugünkü müqayisəli analiz sistemilə yanaşanda, aydın olur ki, tarix, etnoqrafiya, memarlıq, coğrafiya, diplomatiya, ədəbiyyat, iqtisadiyyat, linqvistika, beynəlxalq münasibətlər —demək olar ki, bütün təbiət, humanitar və ictimai–siyasi elmlər istiqamətində tədqiqatlar aparan bir çox müasir institutların görə biləcəyi işləri yerinə yetirmişdir. Dolayısı ilə, Övliya Çələbi şəxsiyyəti XVII əsr Ali–Osman dövlətinin hərtərəfli inkişaf səviyyəsinin göstəricisidir. Buna görə də onun səyahət marşrutu və yol qeydləri əsasında yazdığı oçerklər—ölkələr buketi olan çoxcildliyi konseptuallığı və zənginliyi ilə diqqəti cəlb edir. Və bu gün də mütəxəssislər tərəfindən həvəslə öyrənilməsi onun həmişəyaşar qalacağı iddiasının təsdiqidir.

Bütün bunlar həm də onu deyir ki, “Dünya duracaq yer deyil, ey can, səfər eylə!”.

***

Naşirlər oxucunu müəlliflə birgə səyahətə çıxarmaqdan öncə dövr haqqında, dörd səfərin hər biri barədə maraqlı və oxucuya yardımçı ola biləcək aydınlaşdırıcı mətnlər, xəritələr, minatürlər… də tərtibləyib çapa vermişlər. Onların elmi–kütləvi xarakteri səyahətlərin səbəb və nəticəsini həm də vizual olaraq dərk etməkdə müasir oxucu üçün “mövzuya giriş” xarakteri daşıyır. Bunu kitaba albom xarakteri verən faydalı cəhət olduğu üçün xüsusi qeyd edirik.

Alın yazısı

Övliyaşünaslar bir yuxunun onun taleyində həlledici rol oynadığını xüsusi vurğulayırlar: deyilənə görə, gecə yuxuda Məhəmməd Peyğəmbəri (ə.s.) görüb, Onun əlini öpərkən, “Şəfaət, ya Rəsulallah” əvəzinə, dili çaşıb “Səyahət, ya Rəsulallah” deyib. Hz. Peyğəmbər də gülümsəyərək, şəfaəti, səyahəti və ziyarəti ona müjdələyib…

Övliya Çələbinin avtobioqrafiyası göstərir ki, Peyğəmbərimiz necə buyurmuşdusa, elə də yaşamışdır: ömrünün qırx ildən çoxunu şəfaət, səyahət və ziyarətdə keçirmişdir.

… UNESCO 2011–ci ili “Övliya Çələbini anım ili” elan etmişdi. Səbəb aydındır: Çələbi irsi bu gün də öz elmi dəyərini saxlamaqdadır.

Kitabın naşirləri məşhur səyyahın portretini belə təqdim edirlər: “…heç evlənməmiş, ailə qurmamışdır. Əsərindən mahir minici olduğu, cirt oynadığı, hər kəslə mülayim rəftar etdiyi, xoşsöhbət, hazırcavab olub qatıldığı məclislərdə sözünü dinlətdiyi anlaşılmaqdadır. Dövlət adamları arasında xeyli tanış–bilişi olmasına baxmayaraq, mənsəb, şöhrət arxasınca qaçmamış, həyatını yalnız səyahətlərə sərf etmişdi… səyahətlərinə kömək olsun deyə bir çox hallarda saraydan məktub aparıb–gətirmək, kəndləri təhetmək, vergi toplamaq… vəzifələri də icra edirdi. Bəzən səfərinin təhlükəsizliyi naminə elçi qafilələrinə qoşulmaqla… səyahətinin həm də maraqlı keçməsinə fürsət tapırdı… zəngin ailədən olması, uzun çəkən səfərləri üçün lazım olan maddi imkanların mövcudluğu onun səyahət işini asanlaşdırmışdır”.

Övliya Çələbi həyatını Dövləti–Aliyə bağışlamış, ensiklopedik biliyə, çox güclü müşahidə qabiliyyətinə və analitik təfəkkürə malik şəxsiyyət olmuşdur. Onun keçib getdiyi yad ərazidə “istiqamət götürmək” // “nişan vermək” qabiliyyətinə söz ola bilməz. Keçdiyi ərazidəki yaşayış məntəqələrinin yeri, əhalisi və onun etnik–dini tərkibi, yolüstü qalaların sayı, hansı qalanın hansı müqaviləyə əsasən hələ də sökülmədiyinə, yaxud sökülüb xarabalıqları qaldığına işarə verən, hətta cəza və plov növlərinin təsvirinə kimi qeydləri məxsusiliyi ilə seçilir. Yaşayış məntəqəsinin statusunu göstərmək üşün xan, məscid, hamam, dükan–bazar və yaşayış evlərinin sayını nəzərə çarpdırmaq orta əsrlər üçün xarakterik olan statistik məlumat deyil, hərbi–strateji “informasiya bankı”nı formalaşdıran leqal məqsəddir. Bu baxımdan müdafiə istehkamlarının, qalaların təsvirində ciddilik və dəqiqlik diqqəti cəlb edir. İnsan izi olan bütün məntəqələr, demək olar ki, yuxarıda qeyd olunan çərçivədə, üslub və formada təqdim edilir. Məsələn, Naxçıvandan Təbrizə olan istiqamətin təqdiminə nəzər salaq; bu formaya əsər boyu riayət edilir: “…Naxçıvandan qiblə tərəfə 8 saat, Kəsik Künbəd mənzili: min evli, bağlı–bağatlı, üç cameli, xan, hamamlı abad qəsəbədir. “Yaxud: “…Etimadövləsi, kələntəri, münşisi, daruğası, dizçökən ağası, çigyeyən ağası vardır ki, bu əsnaflar hökumətlə əlaqədardırlar.” Yolçu üçün oriyentir ola biləcək təbiət nişanları da dürüst seçilir və aydın təsvir edilir, çay, onun adı, sağ–sol kənarı boyunca hərəkət istiqaməti, saatölçüsü ilə məsafənin uzunluğu və s. Çox güman ki, məhz bu bilgilərə sahib olduğundan, o, Ali–Osman qoşunlarının Gürcüstan, Azərbaycan və Şimali Qafqaz yürüşlərində əsgər kimi, diplomatik elçi heyətlərində isə üzv kimi iştirak etmişdir. Həmçinin adıçəkilən qonşu dövlətlər barədə onun müşahidələri və fikirləri ilə rəsmi Osmanlı dairələrinin baxışlarının üst–üstə düşməsi də onun şəxsiyyəti və rəsmi missiyaların tərkibində nüfuzunu göstərə bilir.

Övliya Çələbi hərtərəfli və çox istedadlı şəxsiyyət olmuşdur. O, düşdüyü şəraitə görə müəzzin, vergi yığan, hesabdar, səfir, kəşfiyyatçı, döyüşən əsgər, mübahisələri həll edəcək diplomat, söhbətcil ziyalı… və xanəndə də ola bilirdi. Rəsmi qəbulların “Bədiyyatla bağlı söhbətlər”indən”—qeyri–rəsmi hissələrinin birində onun qabiliyyətinin tədqiqatçılar tərəfindən toxunulmayan maraqlı tərəfi belə açılır: “Xanım, siz bir badə içirsiniz ki, bədəninizə hərarət gələ. Amma insana Allah keyfi gərəkdir. Mənə bir qaval gətirsinlər. Ta ki, xanım Xuda keyfini müşahidə edə” dediyimdə, “Hey Yarəli, Əli eşqinə, qardaşıma bir qaval gətir”,—dedikdə o an bir hind qavalı, şüşə zınqrovlu bir dairə gətirdi. Yarəlinin əlindən alınca Rum tərzi üzrə segah məqamında təqsim:

Eşqin sənin həyati–əbəddən nişan verir,

Guya yolunda ölməyə hər xəstə can verir,

—deyib üç mürəbbe, bir səmayi, sonra bir dübeyti ilə muğamı tamam etdiyimdə cümlə məclis əhli əllərini ağızlarına apardılar”.

Bu fikrə dayaq olan başqa bir maraqlı haşiyə: “Töhfeyi–təvarix” kitabının yazdığına əsasən, musiqi elmində “Kitabi–ədvar”da [musiqi nəzəriyyəsi haqqında kitablara verilən ad] on iki məqam, iyirmi dörd şöbə, iyirmi dörd üsul və qırx səkkiztərkibdən ibarət olan Şorakir şöbəsini həkim Şorakir bu şəhər bərpa edilərkən tapdığı üçün isminə Şorakir deyib bu şəhərin adı ilə adlandırmış xoş–hava şöbədir”.

Bəzi tədqiqatçılar üçün “kəşfiyyatçı” ifadəsi də başqa cür qavranıla bilər. Amma dövrün beynəlxalq münasibətlər sistemindən Övliya Çələbiyə nəzər yetirdikdə müəyyən incəliklər açıla bilir. Onun Təbriz xanı ilə söhbətinin başqa bir yeri məhz bu istiqamətdə düşünməyə dəvət edir: “Övliya ağam, bu bizim casuslarımız şahdan və bizdən donluq geyərlər və çörək yeyərlər. Hər biri təkmülü–fünun etmiş ərəb, hind, özbək, tatar səyyahı olan casuslardır. Başqa vaxt xəbər gətirərdilər, indi sizin xanınız zamanında heç xəbər gətirə bilmirlər. Mən ona heyranam”.

…Beləliklə, düşdüyü şərait onu hansı qiyafətdə göstərmək istəyibsə, Övliya Çələbi onu bacarıqla qəbul etmiş və xanədana sadiq Allah bəndəsi kimi yüksək səviyyədə qulluq göstərmişdir.

Yazılan söz yadigardır!

Səyahətnamələr ən qədim və geniş yayılmış mövzu, şəxsi təəssüratı ictimailəşdirmək formalarından biridir. Ona ədəbiyyatın xüsusi janrı kimi də yanaşanlar var. Çünki səyahətnamələr də özünəməxsus biçimdə irəliyə baxış, axtarış və sınaqdır; onun da əsasında İNSAN problemi dayanır. Ona görə də illər keçdikcə püxtələşərək həm ədəbiyyat, həm də jurnalistika tərəfindən xüsusi janr kimi qəbul edilmiş, dolayısı ilə elmə xidmət göstərdiyi üçün bu gün də yaşayır. Onun ədəbi–bədii dəyəri “qəhrəmanın avaraçılığı” üzərində qurulmur, konkret məqsədlə düzənlənən səfərlərin MÜSAFİR REALİZMİ—səfər təəssüratından doğulan fikrin sərbəst, dürüst və koloritli ifadəsi—ilə təsvirindən görünür. Xalqın güzəranını duymaq, gəzməli–görməli məkanlarla tanış olmaq, dövlət atributlarının, hərbi potensialın sanbalını təxmin etmək, gördüklərinin və duyduqlarının məntiqi ilə müəyyən proqnozlar etmək imkanı verən informasiyaların seçilib ümumiləşdirilməsi səyahətnamə müəlliflərinin intellektual səviyyəsinin göstəricisidir. Bu zirvədən baxanda gözəl üslublu, şirin dilli Övliya Çələbinin şah əsəri öz janrında etalondur.

Səyahətnamələrdə çatışmayan cəhətlər də olur: bəzən müəlliflər öz gözlərilə görmədikləri ölkələr, şəhərlər, hadisələr, adət–ənənələr… və s. barədə “rəvayət” tipli məlumatlar verirlər. Bu xasiyyət hətta eramızdan əvvəl Herodotda da olmuşdur. Övliya Çələbinin əsərini nəşrə hazırlayanlar bu incə məqamın qarşısını nəzakətlə belə almışlar: “Oxuculara mübahisəli görünə biləcək məqamlara görə naşirlər məsuliyyət daşımır”. Məsələn, tarixçilərə məlumdur ki, Övliya Çələbi Qazan şəhərində olmamışdır, ancaq, o, “gördüklərini” yerli–yataqlı elə təsvir etmişdir ki, sanki orada olmuşdur. Yaxud məşhur Çaldıran döyüşü barədə kitabda belə bir “sirr” oxuyuruq: “Əcəm qoşunu İslam ordusuna cəngdə ziyan vurub dib alaylarımıza qılınc girər… bu məkanda (Çaldıran çölündə—E.V.) iki tərəfdən top–tüfəng atılmamağa əhd–aman da olunmuşdu. Həmən Səlim xanın (Sultan Səlim—E.V.) xatirinə gələr: “Biz Şah (Şah İsmayıl—E.V.) ilə İsfahanda şahlığı kənara qoyub şətrənc oynayıb mat etdiyimizdə əhdə vəfa etməyib bizə bir sillə vurduqda, biz də “Şahım, əhdə vəfanı bir gün pozarıq” demişdim. “O əhdi pozmaq budur” deyə, topların atılmasına əmr edib… Toplara atəş edincə cümlə qızılbaşı toplar darmadağın edib…”.

Məlumdur ki, o dövrdə Sultan Səlimin hərbi texnikası, Şah İsmayılın isə ideologiyası güclü olub. Hadisənin Çələbisayağı yozumunu isə dövrün hərbi–siyasi etikasına uyğun qəbul etmək mümkündür.

Övliya Çələbinin əsərinin çox şirin və doğma yazılmasında bir neçə xüsusiyyət həlledici rol oynamışdır. Ən əsası odur ki, o, rəiyyətdən tutmuş xana qədər hamı ilə tərcüməçisiz danışmışdır. “Qarındaşımız” deyərək təqdim etdiyi həmsöhbətlərini ilk sözündən başa düşdüyündən, təsvirlər realdr. Eyni dinə itaət etdiyindən regionun din və təriqətləri, övliya və ziyarətgahları barədə ətraflı məlumat verilmişdir. Hətta bağçalarda əkilən meyvə ağaclarına da biganə qalmayan səyyah yuxarı təbəqənin məclislərində süfrə etiketini də dəqiq təsvir etməkdə tənbəllik göstərməmiş, süfrədəki içki adlarını da qeyd etməyi lazım bilmişdir: “saf şırab, vişnabi–şüllə”.

Reseptlərini öyrənib yenidən istehsal etməyə dəyər.

Kitabın faydalı tərəfləri çoxdur. Ona görə də onu diqqətlə və dostcasına mütaliə etmək lazımdır. Hətta oxucu üçün yaş həddi çəkməyə də ehtiyac yoxdur. Onu aşağı sinif şagirdləri də “oxu” kitabı kimi dərsdən kənar mütaliə edə bilərlər. Tərbiyəvi əhəmiyyətinə əmin ola bilərsiniz. Müəllifin dili və üslubu nağıl kimidir. Gənc diplomatlarımız bu kitabdan öz fəaliyyətləri, “protokol”, “etiket”, hədiyyə vermək — “almaq”, “xoş gəldin/xoş getdin” mərasimləri ilə bağlı ana dilimizdə vaxtilə işlənmiş ifadə formalarının leksik tərkibindən, təkbətək görüşlərin keçirilməsi üçün edilən xitablardan, yazılı məktub mətninin formasından, şifahi çatdırılacaq sözün deyiliş formasından və s. bəzi detalları öyrənib, yeni–yeni formalaşmağa başlayan Azərbaycan diplomatiya dilini, dipprotokol ənənəsini koloritləşdirə bilərlər. Çünki Övliya Çələbinin ifadə gözəlliyi bəlağətli olsa da, şit deyil. Diplomatik görüşlərdə haşiyəyə çıxılan ibrətamiz söhbətlər—özü bir aləmdir. Onların bəzilərinin müasirliyi “sözə qüvvət” kateqoriyalı olduğundan, bu gün də təcrübədə istifadə edilə bilərlər.

Kitab azərbaycanlıların bu torpaqların əzəli sakinləri olduğunu məzmununa uyğun mövqedən təsdiqləyir, ölkəmiz haqqında qədim tolerantlıq və mədəniyyətlərin qovşağı epitetlərinin həqiqiliyinə kinayə edənlərə isə müdrikliklə cavab verir. Bu torpaqlar, həqiqətən, bir çox etnik qruplara, o cümlədən kürdlərə, ermənilərə, göydolaqlara [alban tayfaları olduqları iddia edilir], gürcülərə və b. yaşamaq haqqı verib. Amma qəti əminliklə qeyd edilməlidir ki, adı çəkilənlərin heç biri bu torpaqlarda DÖVLƏTqurucu titula malik etnik qrup olmamışlar, sadəcə, vergiödəyici qövm statusu daşımışlar. Bugünün siyasi reallığı da buna əsaslanır və münaqişəli məsələlər bu tarixilik üzərində çözülməlidir. Ona görə də Övliya Çələbi yaradıcılığı bu gün daha dərindən və hərtərəfi öyrənilməli, təbliğ edilməyə layiqdir. Çünki biz bu tipli mövzulara ara verəndə, azərbaycanşünaslığa düşmən sıralar gur qaqqıldaşırlar. Məsələn, “tanınmış yazıçı və kinodramaturq” kimi yekələnən Kim Naumoviç Bakşi bu yaxınlarda belə sərsəmləmişdir; orijinalda oxuyaq: “Mənim xətrimə dəyir Azərbaycan rəhbərləri ermənilərə “gəlmə” xalq deyəndə. Ermənilər necə gəlmə ola bilərlər ki, Azərbaycan və azərbaycanlıların özləri deyil, hətta bu barədə təsəvvür belə olmayanda bütün Artsax qədim abidələrlə (alban abidələrini səhvən erməniləşdirir—E.V.) dolu idi. İran Azərbaycanı olub, orada da tamam başqa xalq yaşayıb. Ölkə prezidentinin belə sözlər danışması ayıbdır”. Ona geniş cavab vermək bu yazının məqsədinə daxil deyil. Ancaq həvəskar ermənişünas və yalançı patsifist qocanın “mıxça” düşüncəsi ilə “mıx” haqqında “dahiyanə” fikirlər söyləmək iddiasının ciddi elmi söhbətlərlə rəqabət apara bilməyəcəyi və ikili standartı onun Qafqaz Albaniyaşünaslığının məntiqinə dözmədən məhv olacağını görməmək çətin deyil. Zorən ermənişünas daha sonra deyir: “Mən Ermənistan prezidenti ilə görüşəndə ona dedim: “Əgər sizə bircə nəfər də olsa atəş açmağı bacaran adam lazım gələrsə, mənə güvənə bilərsiniz”. “Əhsən”, qoca vassal! Əlində dürüst qələm tutmaq əvəzinə, silah arzulayan qondarma ermənişünasların tipik obrazı, bax, budur! Belələrinə tutarlı cavab keçmişimizdən də gur gəlir.

Beləliklə, müdrik qoca Övliya Çələbi sanki müasir Bakşilərin çirkablı içini çox–çox uzaqlardan görmüş, özü dediyi kimi, Allah bəndəsi olaraq bu gün və gələcəyə ən gözəl töhfəsini obyektiv qələmlə verib cənnətlik olmuşdur!

“Səyahətnamə”də müxtəlif xalqlara aid xarakterik xüsusiyyətlər Övliya Çələbi istedadı ilə çox dəqiqliklə portretləşdirilmişdir. O, ulularımızın sözlə fotosunu belə çəkmişdir.

Azərbaycan kişisi: “Ağlı gözündə, sadiqlik içində, şəmşir belində, xəncər əlində atəş parçası kimi adamlardır”.

Azərbaycan qadını: “Cəmi dilbərləri qorxusuz, hürküsüz hovuz içrə tovuz kimi qanad açıb, göydə uçan göyərçin kimi atılıb işvəkarlıq və mərifət göstərib irz və vüqarlarını örtən bir dəstə məhbublardır”.

Sadə, incə və …möhtəşəm azərbaycanlıların fotosu!

Qonşularımızın cəmiyyətimizdə tutduqları sosial mövqe də müasirlərimiz üçün maraqlı olmalı və yeni azərbaycanlılar nəslinin formalaşdırılmasında yaxşı yaddaş kimi təbliğ edilməlidir. Keçmişimizin dadı damağımızda qalmaması üçün ondan gələcək həmvətənimizin milli ruhuna dad qatmağın vaxtıdır: ağılla, kamalla, müasir elmi–milli dəyərlərlə. Çünki keçmişi müasir tələblərlə bir daha yaşamaq mümkündür. Xatırladacağımız ifadələrin çəkisi də bunu reallaşdırmağın heç də çətin olmadığını göstərə bilir: “əksəriyyət kölələri gürcü çakərləridir”, “cariyələri də gürcü və Gilandan gəlmiş mənhus ruslardır”, “günəş üzlü gürcü qulamı [hədiyyə] verdi”, “ticarət üçün gəlib–gedən rum kafirləri” və s. Bütün bunlar regionda söz sahibi dövlət, qonşu xalqlar arasında ən kübar və lətif birisi istiqamətində aparılan müasir Azərbaycan siyasətinin, həqiqətən də, tarixi köklərə malik olduğunu təsdiqləməkdədir.

Bu gün haqqında tez–tez eşitdiyimiz bir məsələ barəsində də Övliya Çələbinin qeydi düşündürücüdür və müqayisəli səslənir. Söhbət Urmiya gölündən gedir, o vaxtlar “…bu gölə ətrafından qırx beş ədəd böyük və kiçik çay axıb tökülür”dü. İndi isə qurumaq təhlükəsindədir…

Çox gəzən çox bilər…

Övliya Çələbi Azərbaycana, öz dili il desək, “Əcəm elinə” ömrünün iyirmi ilini, demək olar ki, tən yarısını, bağışlamış və dörd dəfə səyahət etmişdir. Mütəxəssislər onların xronologiyasını, səbəb və məqsədini belə göstərirlər:

I. 1646–1647–ci illər: Dəftərdarzadə Məhəmməd paşa Ərzurum bəylərbəyi təyin olunduqdan sonra onun tapşırığı ilə Osmanlı—Səfəvi sərhədində baş verən silahlı toqquşmaları aradan qaldırmaq üçün aparılan danışıqlarda Osmanlı dövlətini təmsil etmək üçün;

II. 1647–ci il: Qarslıların Rəvan karvanlarına basqınları ilə əlaqədar Rəvan xanının göndərdiyi şikayət məktubuna cavab olaraq;

III. 1655–ci il: Əcəmilərin Pinyaniş qövmünün qoyunlarını aparması və Bağdad valisi Mürtaza paşanın əsir alınan qardaşını azad etdirmək üçün;

IV. 1666–cı il: Avropaya səfər etmək, sonra Qafqaza qayıdıb Azərbaycana gəlmək və buradan Orta Asiyaya səyahət arzusunu reallaşdırmaq.

Beləliklə, ölkəyə daxil olub, leqal hərəkət etmək üçün hər şey gözəl və yerli–yataqlı düşünülmüşdü.

Azərbaycan dünya səyyahlarını ancaq ekzotik ölkə qismində cəlb etməmişdir. Bu fikir orta əsrlər dövrünə xüsusilə aiddir. Regionda gedən hərbi–siyasi proseslərdə, məsələn, “Azərbaycan amili”ni, Hindistan, Çin, Rusiya amilini hərtərəfli öyrənmək üşün oralara səyahətlər təşkil etmək o vaxtlar sınaqdan çıxmış taktiki bir üsul idi. Bu mənada Övliya Çələbinin 1646–1666–cı illər arasında Azərbaycanda dörd dəfə olması ancaq “qardaşlıq romantikası”na bağlı duyğusallıq deyildi. İyirmi il orta əsrlər dövrünün zamanı qavramaq anlayışı baxımından böyük vaxt olsa da, bu arada bir regiona müxtəlif giriş–çıxış istiqamətlərindən dörd dəfə səyahət etmək çoxdur, …həm də maraqlıdır. Görünür, müəyyən rahatsızlıq yaşanırmış.

XVII əsrdə fransalı Rafael dü Man da Azərbaycana səfər etmişdi. Lakin təəssüratları “Səyahətnamə” adı ilə çox–çox sonralar — XIX əsrin axırlarında, 1890–cı ildə çap edilmişdi; gecikmənin səbəbi ancaq fransız hiyləgərliyini ört–basdır edən casus məxfiliyindən irəli gələ bilərdi. Fransalı səyyah Jan Batist Tavarniye, holland Yan Streys də Övliya Çələbi ilə bir dövrdə buralarda olmuşlar. Guya Azərbaycanda kənd təsərrüfatının inkişaf səviyyəsinə xüsusi diqqət yetirmişlər, hətta dörd növ taxıl yetişdirildiyini qeyd etmişlər… Ancaq “Tokatdan Təbrizə qədər olan torpaqlarda” yaşayan əhalinin etnik–dini tərkibində xristian amilini “öyrənib” vurğulamaqla yanlış məlumatlar sızdırmağı da unutmamışdır. Çünki bu “xırdalıq” gələcəkdə böyük strateji niyyətə xidmət edəcəkdi.

Nə isə… Birinci səfər öncəsində baş vermiş hadisələrdən məlumdur ki, Bağdad uğrunda Osmanlı—Səfəvi müharibəsindən sonra onların döyüşləri Azərbaycan torpaqlarında davam edirdi. 1639–cu ildə Qəsri–Şirində hər iki dövlət arasında 1612–ci ilin sülh şərtlərini təsdiq edən yeni sülh müqaviləsi imzalanmışdı (bu müqavilə XVIII əsrin I rübünədək qüvvədə olmuşdu). Yaranmış dinc quruculuq illərində Azərbaycan özünə gəlir, Yaxın və Orta Şərqdə yenidən qüvvətli məmləkətə çevrilirdi. Buna görə də Avropa və Asiyanın canavar dövlətləri Azərbaycanı dərindən “tanımağa” çalışırdılar. Ölkə ticarət əlaqələrini genişləndirirdi. Xüsusilə də şimal sərhədində Rusiya ilə ticarət münasibətləri sülh şəraitində keçdiyindən (quldur kazakların talançı hücumlarını nəzərə almasaq), durum dövlətlərarası yaxınlaşmaya da müsbət təsir göstərə bilirdi. Beləliklə, Azərbaycan Şərq ölkələri—Rusiya arasında önəmli tranzit ticarət ölkəsinə çevrilirdi. Qərbi Avropa istiqamətində genişlənmək arzusunu reallaşdıra bilməyən Rusiya dinc durmayıb silahını cənuba—Qafqaza çevirmişdi. Dövləti–Alinin isə əsas diqqəti XVII əsrin əvvəllərində Mərkəzi Avropa ölkələrində, sonlarında isə Avstriya—Macarıstan civarlarındakı hərbi ekspedisiyalara qarışmışdı. Belə gərgin bir vaxtda XVII əsrin sonu, XVIII əsrin əvvəllərindəki fürsətdən istifadə edən Rusiya Xəzərsahili vilayətləri işğal etmişdi. İngiltərə və Fransa Rusiyanın Qafqazda yerini bərkitməsindən rahatsızlaşıb Türkiyəni onunla müharibəyə qızışdırırdı. Bax, o dövrdə Fransadan, Hollandiyadan, Rusiyadan, Türkiyədən və b. ölkələrdən Azərbaycana ayaq açan səyyahların niyyəti gələcək hərbi ekspedisiyalara hazırlıq məqsədi daşıyırdı…

Osmanlı gəlmiş!

Kitab səviyyəli “Müqəddimə” ilə açılır. Yazı, müəllif və mövzu barədə geniş oxucu auditoriyasını faydalandıran informasiyalarla zəngindir. Səfərlərin marşrutunu sistemli şəkildə aydınlaşdıran müvafiq xəritələri, təsviri sənət incilərini mətnə əlavə etməklə dövr və coğrafiya barədə dolğun təsəvvür yaradan “Müqəddimə” müəllifi Mehmet Rihtimin “…nəşrdə İran, Gürcüstan, Dərbənd və Şərqi Anadolunun şərqindəki bəzi yerlər də əsərə alınmışdır ki, bunun səbəbi həmin məntəqələrin Övliya Çələbinin Azərbaycan səfərlərinin marşrutuna daxil olmasıdır”, xüsusi qeydinin də nədən qaynaqlandığı dərk olunandır.

Ancaq bir incəliyə də toxunmağa ehtiyac var (bəzi müasirlərimizdən fərqli olaraq Övliya Çələbi bu məsələdə çox həssasdır). “Müqəddimə”də oxuyuruq: “…Onun (Övliya Çələbinin—E.V.) bəzi məsələləri aydınlaşdırarkən işlətdiyi sözlər və bir qədər qaba vəsflər… düşmən münasibəti deyil, o dövrdə Osmanlı və Səfəvi cəmiyyətləri arasında.., yazılı mənbələrdə işlədilən qəlibləşmiş ifadələrdir… əsərin ümumi məzmunundan görünən odur ki, Övliya Çələbinin Azərbaycanla əlaqəli müsbət, unudulmayacaq dərəcədə gözəl təəssüratları olmuşdur… işlətdiyi “can Bakı”, “can Azərbaycan”, “xaki–paki Azərbaycan”, “Təbrizi–dilaviz”, “nəqşi–cahan” (Naxçıvan), “gənciheyi–raz dilnüvaz Gəncə qalası” … və bu kimi vəsfedici ifadələr buna sübutdur”.

Həqiqətən, Osmanlı—Səfəvi müharibələrindən 50–60 il sonra reallaşan bu səfərlər dövründə dövlətlərarası münasibətlərdə müəyyən gərginliklər olmuşdu, xüsusilə də sərhədyanı rayonlarda. Qeyd edək ki, soyğunçuluq məqsədi daşıyan basqınlar o dövrün hərbiləşmiş həyat tərzinin bir növü idi. Ancaq bütün hərbi–siyasi kəllələşməyə rəğmən hər iki dövlətdə qarşılıqlı XALQ məhəbbəti həmişə qürurla göz süzdürürdü. Bu qürur bu gün də yaşayır və yaşayacaqdır. Övliya Çələbiyə qayıdaq. Doğrudan da, o, Azərbaycana və azərbaycanlılara münasibətdə məhrəmdir, xırdalıqlar gözəldirsə, onları da unutmamağa çalışan bır müəllifdir. Ən ümdəsi isə odur ki, xalqımızın öz dil, din və zat qardaşlarına olan təmənnasız ülviliyini görə bilən və onu ifadə etməyi bacaran bir ustaddır. Özü də ancaq Anadolu tərbiyəsindəki Azərbaycan sevgisini deyil, Azərbaycandan Anadoluya qarşılıq verən məhəbbətin də carçılarından biridir. Əsərdə kiçikdən–böyüyə hər azərbaycanlının dilindən keçən “Osmanlı gəlmiş!” “xoş gəldin”liyi adi qonaqpərvərlik duyğusundan qat–qat yüksəkdə duran el məhəbbətinin ən sadə və uca zirvəsidir. “Ay əmim oğlu, canım, ay xoş gəldin…”, “…Ey mənim can bərabərim…” xitabları Övliya Çələbinin “Ali–Osman Oğuz soyundandır” elmi fikrinin xəlqi ifadəsidir. Heç bir Şah İsmayıl və Sultan Səlim bu qardaşlığı kiçildə bilməzdi. Bu möhtəşəm qardaşlıq vüqarının hər iki tərəfi həmişə yan–yana qeyd olunmağa layiqdir, çünki bu bizim həyatımızdır!

“Biz bir millət, iki dövlət” ikramının düşməni didən, dostu göylərə qaldıran enerjisinin ululuğunu görməklə Övliya Çələbi cənnətliyin ruhuna rəhmət diləmiş oluruq.

Elçin VƏLƏDOĞLU

Respublika.- 2013.- 25 aprel.- S. 14.