ZƏNGİLANLA BAĞLI ERMƏNİ YALANI

(əvvəli 30 yanvar tarixli sayımızda)

Azərbaycan və Ermənistan arasında razılaşma əsasında XX əsrin 20–ci illərinin əvvllərində Zəngəzurun çox hissəsi (indiki Sisyan, Qafan və Gorus rayonları) Ermənistana verilmişdir. Lakin bu bölgənin bütün toponimləri, o sıradan dağ adları türkcədir. Qədimdə də belə idi.

V əsr erməni tarixçisi Moisey Xorenasi ermənilər (yəni özünü “hay” adlandıranlar) barədə açıq yazır ki, biz (yəni “haylar” kiçik, az saylı zəif və çox hallarda özgələrin hakimiyyəti altında yaşayan xalqıq). Bu məlumat göstərir ki, V əsrdə indiki Ermənistan ərazisində ermənilər azlıq təşkil etmişlər. Ermənilərin adları türkcə olan yaşayış məntəqələrində yaşamaları da onların gəlmə olduqlarını göstərir.

Erməni tarixçisi B.İşxanyan “Qafqaz xalqları” kitabında yazır: “Qarabağın dağlıq hissələrində yaşayan ermənilər Türkiyə və İrandan gəlmiş qaçqınlardır. Azərbaycan torpağı onlar üçün təqiblərdən və təhdidlərdən sığınacaq yeri olmuşdur. Akademik M.Aqanbekyan yazır: “Erməni dili hibrid (calaq) dildir. O biri yandan erməni qəbiləsi də hibriddir. Urartu və başqa qonşuları assimilasiya etmişdir.Məlumdur ki, XIX əsrin əvvəllərində Rusiyanın Qafqazı işğal etməsindən dərhal sonra ermənilərin İran və Türkiyədən köçürülərək mütəşəkkil qaydada Azərbaycan torpaqlarında yerləşdirilməsi və azərbaycanlıların ellikcə sıxışdırılıb bu torpaqlardan qovulması prosesi başlanmışdır. Qısa müddət ərzində 130 minə yaxın erməni əsasən Şimali Azərbaycanın İrəvan, Naxçıvan, Qarabağ xanlıqları ərazisində və Qafqazın azərbaycanlılar yaşayan digər bölgələrinə köçürülmüşlər. 1828–ci ildə İrəvan və Naxçıvan xanlıqları ərazisində yeni inzibati bölgü—erməni vilayəti təşkil edilərkən bu ərazidə 1111 yaşayış məntəqəsindən yalnız 62–si erməni kəndi idi. İndiki Ermənistan ərazisində dağların, çayların, göllərin, kəndlərin adları erməni dilində olmamışsa, onda ermənilər oranın köklü, həm də əksəriyyət təşkil edən sakinləri hesab edilə bilməz. Əksinə, bu coğrafi adların türkcə sözlərdən və qədim türk mənşəli etnonimlərdən ibarət olması V əsrə aid ermənicə mənbələrdə “Alagöz” və “Kəngər dağı” adlarının çəkilməsi son iki min il ərzində türkdilli əhalinin orada həm köklü olduğunu, həm də çoxluq təşkil etdiyini göstərir.

“Novaə uqroza russkomu delu v Zakavkazğe: predostoəhaə rasprodaja Muqani inonarodüam” kitabının müəllifi: İ.İ.Şavarov yazır ki, Qafqazda yaşayan 1 milyon 300 min ermənidən 1 milyonu 1828–ci ildə (Türkmənçay müqaviləsindən sonra) İran və Türkiyədən Qafqaza köçürülənlərdir.

Ermənilərin bütün Zəngəzuru Sünik adlandırması tarixi saxtalaşdırmaqdan və torpaq iddiasından başqa bir şey deyil…

Urartu çarlarının mixi əlifbası ilə kitabələrində ölkənin və dövlətin adı Biaini (oxunuşda Biayini) kimidir. B.B. Petrovski yazır ki, Biani adının mənası məlum deyil. Biani adı “Bia” sözündən və Urartu dilində məkan bildirən ini (li) şəkilçisinindən ibarətdir. İ.M.Dyakanova görə Biani “Bia” ölkəsi mənasındadır. Biani dövləti Van adlanan gölün ətraf dağlıq ərazisində yerləşmişdir. Tarixşünaslıqda bu dövlətin assur mənbələrində adlandırdığı “Urartu” formasının işlənməsi qəbul olunmuşdur. Ermənilərin əcdadlarının urartular olması əsassızdır. Ermənilər əcdadlarının urartular olduğunu söyləməklə tarixlərini daha da qədimləşdirmək istəmişlər.

Ermənilərin 06.12.2008–ci il internet saytında rus dilində Kovsakan —informasiya başlığı altında yazı yerləşdirmişlər. Ermənilər bu məlumatda göstərir ki, Zəngilan rayonu ərazisi 707 kvadratmetr olmaqla 1930–cu ildə təşkil olunmuşdur. Bu ərazi bir vaxtlar Ermənistanın 12 tarixi əyalətindən biri olan Kovsakan adlanırdı. Onun dəqiq sərhədləri müəyyən edilməmişdir. Lakin görünür ki, Zəngilan rayonu bu keçmiş əyalətin mərkəzi hissəsini tutur. Ermənilərin saytda yerləşdirdikləri abzasların hər birinə zəngilanlı bir ziyalı kimi fikirlərimi bildirmək istəyirəm. Əvvəldən deyim ki, bu fikirlər yalan və uydurma mülahizələrdir. İlk növbədə Kovsakan adı ilə bağlı onu söyləmək istəyirəm ki, Azərbaycan toponimləri ensiklopedik lüğət kitabında göstərilir ki, XIII əsrdə monqolların Türkiyəyə yürüşləri zamanı Türkiyədə olan Kusakan şəhəri dağıdılmış və əhali müxtəlif yerlərə yayılmışdır. O cümlədən Naxçıvan MR–in Şərur rayonunda Arpa çayının sahilində Şərur düzənliyində Kosacan kəndi və Zəngilan rayonu ərazisində Oxçu çayın sol sahilində Kosakan–Tatar adlı kənd mövcud idi. 1938–ci il X/XII ayları Zəngilan rayonu yaşayış məntəqələrinin əhalinin siyahıya alınması haqqında məlumatda Cahangirbəyli sovetliyi tərkibində Kosakan–Tatar adlı kənddə o zaman 66 ev təsərrüfatı olmuş və 370 nəfər əhalisi olmuşdur. Əsas: Azərbaycan Respublikasının Milli Arxivi Pasport rayonov N2 fond 2911 o.10, d. 4. 10 dekabrə —1938 q. 8 marta– 1939 q. Yuxarıda göstərilən Şərur rayonundakı Kosacan və Zəngilan rayonundakı Kosakan–Tatar adı həmin Kusakan şəhərindən bu ərazilərə gələnlərin gətirdiyi addır. Ermənilər Kosakan adını bir qədər təhrif edərək “v” hərfi əlavə etməklə Kovsakan adı kimi vermişlər. Əslində Zəngilan ərazisində ermənilərə məxsus Kovsakan adlı vilayət olmamışdır.

XIII əsrin sonu—XIV əsrin birinci yarısında yaşamış məşhur tarixçi Həmdullah Mustovfi Qəzvinin yazdığına görə Zəngilanın əsası VII əsrdə qoyulmuşdur. Bu ərazi ermənilərin ola bilməzdi. Çünki həmin ərazilərdə türk mənşəli etnoslar yaşamışlar. Sonrakı dövrlərdə isə —IX əsrdə təkcə Zəngilan deyil, bütün Zəngəzurun 95 faizi Babəkin tabeliyində idi. Dil tarixi üzrə tanınmış alim Elməddin Əlibəyzadənin “Azərbaycanşünaslığa giriş” kitabında (səh. 151) yazmışdır ki, Səid Nəfisi mötəbər mənbələr əsasında Babəkin vətəninin sərhədlərini belə cızır: “Babəkin vətəni cənub tərəfdən Ərdəbil ilə Mərəndə, Şərq tərəfdən Xəzər dənizinə, Şamaxı və Şirvana, şimaldan Muğam düzü ilə Muğana və Araz çayı sahillərinə, qərbdən isə Culfa, Naxçıvan, Mərənd nahiyələrinə qovuşurdu. Başqa sözlə desək, indiki Ərdəbil, Muğan və Araz düzənliklərini, Ordubad, Culfa, Naxçıvan və Mərənd nahiyələrini əhatə edirdi (səh. 38).

“Babək Xurrəmidinin son taleyi” kitabının müəllifi Həmzə Vəlinin kitabda göstərdiyi ərazilərin kənd, dağ, dərə, çay və s. adları mənə tanışdır. O yerlərin bir çoxunu gəzmişəm, xüsusilə kitabda mənim doğulduğum Zəngilan rayonu Vəcnəli kəndi və kənddən 1,5 km şimalda yerləşən Abu–Səid kəndinin xarabalıqlarını görmüşəm. Ərəb sərkərdələrindən biri Abu–Səid Babəkin qoşun başçılarından biri olan Xanazi qüvvələrinə qarşı vuruşmuşdur. Doğulduğum kəndin yaxınlığında yerləşən Abu–Səid adlı kənd yəqin ki, həmin sərkərdənin göstərişi ilə salınmışdır.

Sonra ermənilər məlumatda göstərirlər ki, ilkin orta əsrlərdə Kovsakanın şərq sərhədləri Nakozaryan şəhərinə qədər çatırdı, görünür ki, deyilən yer Həkəri və Araz çayının qovuşduğu yerdə (indiki Mincivanın yerində imiş). Bu fikir, yalan və uydurmadır. Ermənilər Kovsakan–Qrxam qalası adı ilə verməklə göstərirlər ki, guya bu qala Sünik knyazlığının tarixində mühüm rol oynamışdır. Bu əyalətdə 53 kənd olduğu göstərilmişdir. Əsassız fikirdir. Sünik knyazlığı haqda yuxarıdakı məlumatda onun cəmi 7 kənddən ibarət olduğunu göstərmişik.

1974–1979–cu illərdə Azərbaycan Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutunun Arxeologiya şöbəsi Zəngilan rayonu ərazisində Həkəri çayının Araz çayına qovuşduğu yerə yaxın Şərifan kəndində arxeoloji qazıntı işləri aparan zaman məlum olub ki, ərazi arxeoloji və memarlıq abidələri ilə zəngindir.

Şəhər Cənubi Qafqazdan keçən baş ticarət yolunun üzərində yerləşir. İlk qazıntılar burada ilk mədəni təbəqənin olduğunu aşkar etdi. Burada IX əsrdə insan yaşadığını söyləməyə əsas verir. Şəhər XIV–XVII əsrlərə kimi mövcud olmuşdur. Qazıntılar və tapılmış materiallar şəhərdə dulusçuluq və metalişləmə sənətinin inkişaf etdiyini göstərir. Şəhərin iqtisadiyyatında çəltikçilik xüsusi yer tuturdu. Bunu şəhərdə tapıldan düyü anbarı sübut edir.

Memarlıq abidələrindən biri Şərifan kəndində yerləşən Şəhri–Şərifan abidəsidir. Bu abidənin böyük bir hissəsini Həkəri çayının selləri uçurub dağıdıb və yuyub aparmışdır. Abidənin ancaq sərdabə hissəsi bizə gəlib çatmışdır. Azərbaycan orta əsr memarlığında ən qiymətli abidələrdən biri olan bu kompleks XII–XIII əsrə aid edilir. Abidə əsasən bişmiş kərpiçdən Naxçıvan–Təbriz memarlığı üslubunda inşa edilmişdir.

Həkəri çayının sol sahilində bu abidədən çox da uzaq olmayan Məmmədbəyli kəndində Məmmədbəyli türbəsi tikilmişdir. Türbə bizim dövrümüzə qədər salamat gəlib çatan abidələrdəndir. Kitabədə deyilir ki, bu türbə 704–cü ildə Ramazan ayında (1305) Məhəmməd əl–Xacənin qəbri üstündə tikilmişdir.

Zəngilan ərazisində Həkəri çayının sağ sahilində Yenikənd kəndində XIV əsrə aid sərdabə Zəngilan şəhərində XVII–XVIII əsrə aid məscid, rayonun Vəcnəli kəndi ilə Bartoz kəndi arasında yerləşən Qız Qalası, Yeməzli və Bartaz kəndlərində qədim alban kilsələri mövcud olmuşdur. Rayonun Daş Heykəllər Muzeyi Ağ oyuq deyilən yerdədir. Burada müxtəlif dövrlərə aid daş üzərində yazılara rast gəlinir. Çox güman ki, bu yazılar qədim “Nüvədi kitabələri” yazıları və ya Orxon–Yenisey yazılarıdır. Bütün bunları yazmaqda məqsədim odur ki, bu qədər tarixi abidələri olan bir ərazini ermənilərin öz əraziləri kimi qələmə vermələri gülünc görünür.

Məlumatda ermənilərin yazdığına görə, XVII–XVIII əsrlərdə keçmiş Kovsakan–Qrxam bir neçə nahiyələrə: Çavdur, Qilaberd və ya Qurxam, Açan (Açanan) və qismən Bərgüşad (cənub hissəsi) və s. parçalandı. Bunların bəziləri daha kiçik rayonlara bölündü. Onların arasında Kyupara, Bərgüşadın qərb hissələri (bir neçə kəndlər: Sevakar, Çapni, İnkenas, Arçvanik, Zeyva, Xdrans. Ermənilərin verdiyi bu məlumat da əsassızdır. XIX əsrin əvvəllərində ermənilərin bu ərazilərə köçürülməsindən sonra ermənilər türk mənşəli toponimləri dəyişdirərək erməniləşdirmişlər.

Əgər ermənilər orada yerli xalq kimi yaşamış olsaydılar yuxarıda adlarını saydığımız azərbaycanlılara məxsus qədim abidələr necə tikilə bilərdi. Bir çox sahələrdə maddi və mədəniyyət abidələrimizi məhv etməklə, həm də milli mətbəximizdən başlayaraq, musiqimizi, xalq mahnılarımızı, incəsənət əsərlərimizi saxtakarlıqla öz adlarına çıxmaqda mahir olan ermənilər nə qədər dəridən–qabıqdan çıxsa belə, tarixi həqiqəti susdurmaq mümkün deyil.

Məntiqi bir sual verilə bilər. İnternet saytında Kovsakan haqda informasiyanı yazanlar nə üçün Zəngilan torpaqları işğal olunmamışdan qabaq bu barədə yazmırdılar?!

Zəngilan ərazisində Kosakan adlı kəndin olmasından istifadə edərək ermənilər bu sözü Kovsakan şəklində vermələri onların uydurmasıdır. Bizim bu yığcam xülasədən aydın olur ki, ermənilər tarixən bu yerlərin sakinləri olmamışlar. Odur ki, onların Zəngilan ərazisi haqqında yazdıqları, yalan və uydurmadır , əsassızdır və heç bir elmi mənbəyə söykənmir.

Ermənilər və onların havadarları başa düşməlidir ki, gündən–günə inkişaf edən, beynəlxalq–hüqüq normalarına əsaslanan, güclü iqtisadiyyata, qüdrətli orduya malik olan ölkəmizin qeyrətli oğulları sülh yolu ilə olmazsa, can–qan bahasına belə torpaqlarımızı işğaldan azad edəcək, yenə Qarabağımızda, Zəngəzurumuzda Oğuz elinin övladları xoşbəxt günlər keçirəcək, qurub–yaradacaqlar. O günlər çox uzaqda deyil…

Oqtay Zəngilanlı.

Respublika.- 2013.- 7 fevral.- S. 7.