Tolerantlıq təlimi: Qərb–Şərq anlamında

Tolerantlığın tarixi və etimoloji mahiyyəti

Məna, mahiyyət və etimoloji baxımdan tolerantlıq ictimai–siyasi fikirdə, fəlsəfədə, dinşünaslıqda, tarixşünaslıqda, etnoqrafiya və sosiologiyada daha çox rastlaşdığımız mövzulardandır. Hər bir elm sahəsində bu məfhum və anlayış, demək olar ki, oxşar formada işlədilir. Bunun üçün anlayışın kəsb etdiyi məna yükünə, onun etimoloji, sosioloji və etnoqrafik mahiyyətinə diqqət yetirək. Hər bir millət və xalq tolerantlığı özünün qrammatik və etimoloji dəyərlərinə uyğun olaraq mənalandırmış və qiymətləndirmişdir. Biz bunu tolerantlığa aid mövcud izah və şərhlərdə daha aydın formada görürük. Belə ki, Azərbaycan dilinin leksikasında tolerantlıq—dözülə bilmə, yol vermə, hesablaşma, dözüm və səbir mənalarında işlədilir. Rusiya ictimai fikrində tolerantlıq—terpimost (dözümlülük) mənasını daşıyır.

İnkarolunmaz faktdır ki, sosioloji baxışlar, mövqe və anlayışlar hələ çox qədimlərdən Hindistanda, Yunanıstan və Çində mövcud olmuşdur. Lakin bu təlimlər elmi forma və məzmun daşıya bilməmişlər.

Sosiologiyanın elmi anlamı sonrakı tarixi dövrlərdə vətəndaşlıq mövqeyi qazanmışdır. Məlumdur ki, ilk dəfə XIX əsrdə böyük fransız filosofu və sosioloqu Oqüst Kont “Pozitiv fəlsəfə kursu” əsərində bu haqda yazmışdır. Eyni sözləri tolerantlıq haqqında da söyləmək olar.

Tolerantlıq təliminin dini, ictimai–siyasi, etnoqrafik mahiyyətinin elmi qiymətləndirilməsi ictimai fikir tarixində, bir qayda olaraq, XVII–XVIII əsrə aid edilir.

Tolerantlıq təlimindən bəhs edərkən belə bir cəhəti nəzərə almaq lazımdır ki, bu təlim həm xristian dinli, həm də İslam dinli Şərq xalqlarının ictimai–siyasi, dini və sosial həyatlarında xüsusi mərhələ təşkil etmişdir.

Lakin Şərq və Qərbin, xristian və İslam dinli xalqların qəbul etdikləri tolerantlıq arasında həm oxşar, həm də fərqli cəhətlərin olduğu faktını da inkar etmək olmaz.

Bu baxımdan bu münasibətlər haqqında danışmaq üçün ictimai–siyasi fikir tarixinin bəzi məqamlarına diqqət yetirək.

İlk əvvəl mövcud ədəbiyyatda tolerantlığa verilən məna və mahiyyətdən söhbət açaq. Sözün geniş mənasında yanaşsaq, tolerantlıq anlayışının tarixi çox qədimdir. Lakin bununla yanaşı, qeyd etmək gərəkdir ki, bu məfhum müxtəlif dövrlərdə fərqli məna yükü daşımışdır. Burada iki fərqli cəhəti xüsusilə qeyd etmək vacibdir.

Bunlardan birincisi tolerantlığın ilkin və ibtidai formada cəmiyyətdə oynadığı roldur, ikincisi isə bu təlimin elmi, fəlsəfi, dini–siyasi və sosioloji baxımdan kəsb etdiyi məna və mahiyyətdir.

Bu baxımdan tolerantlığı “sosiologiya” və sosioloji təlimlər arasında mövcud olan münasibətlərlə müqayisə etmək olar. Belə ki, hələ sinifli cəmiyyətin formalaşdığı dövrdə həm tolerantlıq və həm də sosioloji baxışlar ictimai quruluşların inkişafı prosesində sosial–iqtisadi dəyişikliklər üçün cəmiyyətin üzvləri arasında münasibətlərin tənzimlənməsində şəksiz rol oynamışdır. Təbiidir ki, bu mövqe və baxışlar, sözün geniş mənasında, indiki anlamdan uzaq olmuşdur.

Bunun əyani nümunəsi ilə biz Hindistan, Çin və digər qədim dövlətlərin ictimai fikir tarixində rastlaşırıq. Bu da inkarolunmaz faktdır ki, həm tolerantlıq, həm də sosiologiyanın ilkin elmi məna və mahiyyəti ilk dəfə Avropa mütəfəkkir və filosofları tərəfindən açılmışdır və bu, XVII–XVIII əsrlərə aiddir.

Belə ki, əgər sosiologiyanın elmi anlayışı ilk dəfə XIX əsrin ortalarında fransız filosofu, böyük maarifçi, ictimai fikir tarixində “utopik sosialist” təliminin yaradıcılarından biri olan Sen–Simonun köməkçisi və şagirdi Oqüst Kontun (1798–1857) çoxcildli “Pozitiv fəlsəfə kursu” əsərində verilmişdirsə, tolerantlığın ilkin elmi şərhi də XVII əsr böyük ingilis filosofu, iqtisadçısı və tarixçisi Con Lok tərəfindən verilmişdir.

Qərb mənbələrində tolerantlıq sosioloji termin kimi səciyyələndirilir. Onun mahiyyətinə və mənasına gəldikdə isə, tolerantlıq başqalarının davranış qaydalarına, həyat tərzinə, adət və ənənələrinə, dünyabaxışlarına və dini etiqad formalarına inam forması kimi səciyyələndirilir.

Bir çox mənbələrdə tolerantlıq həm də dözümlülüyün sinonimi kimi ifadə olunur.

Burada biz ilk növbədə rus ictimai–siyasi, etimoloji və etnoqrafik fikrində tolerantlığa münasibəti qeyd etməli olacağıq.

Mövcud ədəbiyyatda qeyd olunduğu kimi, burada rus ictimai fikrinin görkəmli nümayəndələri Vladimir Dalin və M.V.Semaşkonun adlarını çəksək, yerinə düşər. Görkəmli rus alimi, dilşünası, etnoqrafı, folklorşünası, Rusiya tarixində 12 dildə danışan türkoloqu Vladimir Dalinin (1801–1872) xidmətlərini xüsusi qeyd etmək gərəkdir.

Dalin tolerantlığı rəhmdillik forması kimi səciyyələndirir. Başqa rus alimi Semaşko isə tolerantlığa münasibətdə bir qədər fərqli mövqedən çıxış edir. Onun əqidəsinə görə, tolerantlıq bizi əhatə edən reallıqlara qeyri–fəal, passiv mövqe bildirmək kimi anlaşılır. Rus ictimai fikrində tolerantlığın meydana çıxması və formalaşması tarixinə nəzər salsaq, görərik ki, burada da tarixi reallıq birmənalıdır: bir elmi məfhum və anlayış kimi tolerantlıq XVIII əsrdə meydana çıxmış və formalaşmışdırsa, bu təlim Rusiyanın liberal mətbuatında XIX əsrdə özünə yer tapmışdır.

Lakin nisbətən sonrakı dövrlərdə, daha dəqiq desək, XX əsrin 30–cu illərində siyasi leksikadan çıxarılmışdır.

Belə vəziyyət sonrakı dövrlərdə də davam edib. Bu təlimə qeyri–elmi münasibət bəslənilmiş və o, mövcud fəlsəfi, dini, etnoqrafik və digər ictimai–siyasi mövqeli nəşrlərdən ayrı salınmışdır. Burada bir səciyyəvi misalı xatırlamaq yerinə düşər: təkcə tarixi, dini, etnoqrafik və sosioloji tədqiqatlarda deyil, eyni zamanda nəşri on il davam edən (1960–1970), fundamental tədqiqat əsəri sayılan beşcildlik “Fəlsəfə ensiklopediyası” kimi sorğu kitabında da tolerantlıq anlayışına, onun tarixinə və mahiyyətinə aid yazıya rast gəlmirik.

Lakin dünyada gedən ideoloji, dini–siyasi ziddiyyət və qarşıdurmaların kəskinləşdiyi indiki məqamda tolerantlıq təlimi yenidən aktuallıq kəsb etmiş, sözün geniş mənasında, ictimai fikir tarixində özünə vətəndaşlıq hüququ qazanmışdır.

Bunun da öz səbəbləri vardır. Şübhəsiz, buna da səbəb, artıq qeyd etdiyimiz kimi, müasir dövrdə Qərblə–Şərq, xristianlıqla–İslam və bu dinlərə etiqad edən millətlər, xalqlar və onların yaratmış olduqları mədəniyyət və sivilizasiyalar arasında dialoqdan uzaq gərginlik və qarşıdurmaların meydana çıxmasıdır.

Tolerantlığı müxtəlif və fərqli dünya görüşləri sistemini əsaslandırıb təbliğ edən fəlsəfi, dini–siyasi, sosioloji təlimlərə söykənən dünya görüşləri və mövqelər arasında yaxınlıq və həmrəylik yaratmaq istəyini təbliğ etmək vasitəsi kimi də qiymətləndirirlər. Tolerantıqla dialoq arasında oxşar cəhətlər çoxdur; belə ki, onların hər ikisi də güclü və gücsüz, qalib və məğlub tərəflər arasında dözümlülük və sülhməramlı mövqe və baxışları təbliğ edir. Bu amilin hər ikisi əsrlərdən bəri, millətlər, hegemon dövlətlər, fərqli dini etiqad formaları, müxtəlif maddi–mənəvi dəyərlər və sivilizasiyalar arasında baş verən ziddiyyətlərin həlli yolunda mühüm rol oynayan vasitədir.

Bu prinsiplərə əməl edilmədiyi halda həm dinlər, həm də bu dinlərin təmsilçiləri olan xalqlar və dövlətlər arasında ixtilaf və münaqişələr baş verir.

Məhz bu baxımdan zəmanəmizdə həm tolerantlıq, həm də dialoq dövrün ən əsas sülhməramlı təbliğat formasına çevrilmişdir.

Tolerantlıq təlimini daha ətraflı, elmi və praktiki anlam baxımdan dərk etmək üçün yaxşı olar ki, xristian dini etiqad formalı təlim və baxışlara müraciət edək.

Tolerantlığın tarixi köklərini, ideya istiqamətlərini və müasir anlamını şərh etmək baxımından diqqətimizi rus filosofu, REA–nın müxbir üzvü Vladislav Aleksandroviç Lektorskinin (1932) mövqe və baxışları daha çox cəlb edir. Lektorskinin fikrincə, “tolerantlı düşüncə tərzi cəmiyyətin tarixi inkişaf mərhələsinin məhsuludur; müxtəlif mədəniyyətlərin və cəmiyyətlərin mövcudluğunun nəticəsidir”.

Lektorskinin əqidəsinə görə, “tolerantlığın mövcudluğu üçün müxtəlif mədəniyyətlərin prinsipləri mühüm rol oynamışdır. Yunan–Roma sivilizasiyası üçün dini dözümlülük əsas amil olmuşdur. Hind fəlsəfəsi və mədəniyyətinin tolerantlığın formalaşmasındakı rolu fərqlidir”.

Filosofun fikrincə, hind ictimai fikrindəki tolerantlığın müxtəlifliyi və fərqli cəhətləri özünü ilk növbədə Mahatma Qandi təlimində, bütün canlılara qarşı rəhmlilik təbliğ edən buddizmdə, materialist baxış, rasionalizm və dini plüralizmdə özünü göstərir. Professor Lektorski orta əsr dövrü tolerentlığından bəhs edərkən onu mənəvi comərdlik kimi səciyyələndirmişdir. Yeni dövr ictimai fikir tarixində tolerantlığın elmi anlamının verilməsi Lektorskinin tolerantlıq haqqındakı mövqeyində xüsusi mərhələ təşkil edir.

Oxucu üçün maraq doğuran cəhət ondan ibarətdir ki, əsərləri üzərində araşdırma apardığımız rusiyalı filosof Lektorski xristian dinli Avropa xalqlarının böyük bir nəsil filosoflarının ictimai–siyasi və dini xadimlərinin tolerantlıq haqqındakı təlim və dünyabaxışlarını sistemli şəkildə tədqiqata cəlb edə bilmişdir. Onlar bir deyil, beş deyil, onlarcadır! Bu isə, heç şübhəsiz, yetkin bir təlim kimi tolerantlıq haqqında biliklərimizi daha da genişləndirir.

Təbiidir ki, bu da tolerantlığın tarixi, fəlsəfi, dini–siyasi və sosioloji baxımdan qiymətləndirilməsində əsas rol oynayır.

Xüsusilə vurğulamaq gərəkdir ki, bəşər tarixinin yeni dövr adlanan inkişaf mərhələsində ilk dəfə tolerantlığın elmi, tarixi, dini–siyasi mahiyyətini açan və təhlil edən tanınmış ingilis filosofu, ictimai–siyasi xadimi və iqtisadçısı Con Lokk (1632–1704) olmuşdur. Müəllifin fikrincə, tolerantlıq təliminin elmi əsasını Con Lokk özünün “Tolerantlıq haqqında müraciətnamə” adlı tarixi əsərində vermişdir. Con Lokkun tolerantlıq haqqında mövqeyinə münasibət bildirən Lektorski yazır: “Əgər dində sevgi və mərhəmət yoxdursa, o saxtadır”. Rus filosofu əsərində sonrakı tarixi dövrdə də tolerantlığın dövrünün aktual məsələsi olduğunu vurğulayır.

Məlumdur ki, orta əsr feodal münasibətlərinin hökmran olduğu dövrlərdə və eyni zamanda tarixin yeni dövründə də tolerantlıq bir tarixi, dini–siyasi, sosioloji və hətta ideoloji mövqe və baxışlar forması kimi mərhələli inkişaf yolu keçmişdir.

Artıq bu gün 2000 illik tarixi keçmişi arxada qoyan və 1400 illik tarixin astanasına çatan xristianlıq və islam kimi dünya dinlərindən daha qədim, 2600 ildən artıq tarixə malik olan buddizm kimi dünyəvi dində insanlığı qarşıdurmaya və savaşa deyil, dözümlülüyə, qarşılıqlı güzəştlərə, əmin–amanlığa çağıran tolerantlıq formalı düşüncə tərzi mövcud olmuşdur.

Bu inkarolunmaz bir faktdır ki, ümumbəşər elminin fəlsəfə və dini–siyasi təlimlərinin böyük dühaları tərəfindən bütövlükdə tolerantlıq, onun tarixi keçmişi və bugünü haqqında zəngin irs hazırlayıb ərsəyə gətirmişlər. Bu irs şübhəsiz, bütün tədqiqatçılar üçün zəngin və ilkin ideya mənbəyi olmuşdur.

Təbiidir ki, bu irsdən tolerantlıqla bağlı yaradıcılığına müraciət etdiyimiz rusiyalı filosof Lektorski də bəhrələnmiş və öz tədqiqatının mərkəzi məsələsinə çevirmişdir. Bu ideya daşıyıcılarının bəzilərini yada salaq. Kimlərdir bu müdrik tarixi şəxsiyyətlər, dini–siyasi xadimlər və filosof tarixçilər?

XV əsr böyük alman filosofu, teoloqu və kilsə siyasi xadimi Nikolay Kuzanski (1401–1464) və öz dövrünün böyük mütəffəkiri və humanisti Erazm Rotterdamski (1467–1536) özlərinin fəlsəfi və dini–siyasi təlimlərində yeri gəldikcə tolerantlığın tarixi köklərindən və kəsb etdiyi məna və mahiyyətindən bəhs etmişlər.

Daha sonra Lektorskinin tolerantlıq haqqındakı dünyagörüşünün əsasını müxtəlif dövrlərin zəngin fəlsəfi irsləri təşkil etmişdir.

O, ictimai–siyasi, fəlsəfi–sosioloji və kultoroloji fikir tarixində “klassik fəlsəfədə obyekt və subyekt” problemi, “klassik və qeyri–klassik” elistimologiya və “müasir mədəniyyətdə rasionallığın transformasiyası” kimi problemlərlə yanaşı, tolerantlığın tarixi, dini, sosioloji və fəlsəfi problemləri ilə yaxından məşğul olmuşdur.

Daha sonra Lektorskinin tarixi, fəlsəfəsi, dini–siyasi təlimlər sistem kimi təqdim olunan və araşdırılan, zaman–zaman fasilələrlə ortaya atılan, bir çox hallarda müxtəlif xalqların və dövlətlərin mənafeyi baxımından siyasiləşdirilən və hətta ideologiyalaşdırılan tolerantlıq haqqında elmi baxışların ingilis filosofu, məntiqçisi, iqtisadçısı və pozitivizm fəlsəfi təliminin təbliğatçısı Con.Mil—Con Stüart, ingilis filosofu, iqtisadçısı və siyasi xadimi Con Lokk, ingilis burjua inqilabının müasiri F.Qobbsun, ingilis nəzəriyyəçisi və hüquqşünası İ.Bentonun, fransız filosofu, yazıçısı, ensiklopedisti D.Didronun, tolerantlıq haqqındakı sistemli təlimlərindən və XXI əsr ictimai–siyasi fikrin, tarixinin və fəlsəfəsinin liberalizm fəlsəfi məktəbinin islahata uğramış postmodernizm məktəbinin P.Rorti, M.Yolcer, B.Barber, M.Sendell kimi filosoflarının təlimləri əsasında formalaşdırmış və yeni məzmunlu tolerantlıq ənənələrini ortaya qoymuşdur.

Şübhəsiz, prof. Lektorskinin tolerantlıqla bağlı adlarını çəkdiyimiz istinad etdiyi mütəfəkkirlərin ideya–siyasi və fəlsəfi mövqelərinin araşdırılması xüsusi tədqiqat tələb edən ciddi bir mövzudur. Və özünün yeni araşdırıcılarını gözləyən məsələdir. Biz isə Avropanın böyük mütəfəkkirlərinin və Lektorskinin tolerantlıqla bağlı nəzəri müddəalarını qısa formada şərh etməyi qarşımıza məqsəd qoymuşuq. Sual olunur? Əcaba, rusiyalı filosofun tolerantlıq haqqındakı təlimi hansı məna və mahiyyət daşıyır? Sualın cavabı birmənalıdır. Rusiyalı filosof Lektorskinin tolerantlıq haqqında mövqe və baxışları aşağıdakılardan ibarətdir:

“Tolerantlıq, dözümlülük, təsdiq, qəbul və fərqlər, mənəvi, marksizm inancları və davranışları fərqlənir, başqalarının hüquqlarının tanınması ilə münaqişənin həlli üçün imkanlar axtarır.

Tolerantlıq dözmək imkanı anlamını verir. Tolerantlıq digər fiziki və sosial qrupları ilə qarşılıqlı əlaqə ilə ifadə edilir, fərdlərin və sosial qrupların psixoloji və sosial–psixoloji xüsusiyyətləri kimi baxıla bilər. Dözümlülük haqqında prinsiplər bəyannaməsi 1995–ci ildə qəbul edilmişdir. “UNESKO”nun baş konfransı tərəfindən belə nəzərə alınması təklif olunur: Dünyanın zəngin mədəniyyətinə hörmət, qəbul və qiymətləndirmə”.

Bütün bunlar rusiyalı filosof Lektorskinin xristian dini etiqadlı Avropa ölkələrində özünə yer tapmış, tolerantlıq təliminin ictimai–siyasi fikir tarixində yeri və mövqeyi haqqındakı baxışlarının qısa şərhidir.

(davamı növbəti saylarımızda)

Həsən HÜSEYNOV,

Azadə QULİYEVA

Respublika.- 2013.- 4 iyul.- S. 5.