Növbəli əkin sisteminin tətbiqində yonca bitkisinin əhəmiyyəti

Tənzimlənən bazar iqtisadiyyatı şəraitində əkinçilik sistemi bazarın vəziyyətindən asılı olmağa başlayır. Hazırkı şəraitdə bu vəziyyət geniş yayılır. Fermerler bazarda artıq qiymətə satılan məhsulu istehsal etməyə çalışır, yəni çox gəlir verən bitkini əkib–becərməyə üstünlük verirlər.

Təsərrüfatda zaman və məkan etibarilə iqtisadi cəhətdən faydalı bitki yoncadır, həmin bitkiyə görə növbəli əkin təşkil edilir.

–yonca aqronomdur, torpağı təbii gübrələyir.

–yonca meliaratordur, torpağı şordan təmizləyir.

–yonca zootexnikdir, heyvandarlığı zəngin qidalı yemlə, proteinlə təmin edir. Yonca məhsuldarlığına, yem keyfiyyətinə və aqrotexniki əhəmiyyətinə görə digər yem bitkilərinə nisbətən daha çox üstünlüyə malikdir.

–Bu bitkinin respublikada rayonlaşdırılmış AzETPİ–252, Az.ETPİ–5 və Az.ETPİ–262 sortları becərilir.

Suvarma şəraitində yoncanın becərilmə texnologiyasına düzgün əməl etdikdə 4–5 çalımda onların hər hektarında 140–150 sentner quru ot və ya 6900–7900 yem vahidi götürülür.

Yoncanın yaşıl kütləsində, otunda həzmə gedən zülalın miqdarı başqa paxlalı yem bitkilərinə nisbətən yüksəkdir. Həmçinin yonca otunda və ondan hazırlanmış digər yem məhsullarında karbohidratlar, yağ, fosfor, kalium, manqan, kükürd və bir cox makro və mikroelementlər vardır. Heyvanların orqanizminə lazım olan külli miqdarda vitaminlər və amin turşuları ilə zəngindir.

Hazırda Azərbaycan Respublikasında yonca bitkisinin fonunda və növbəli əkin dövriyyəsinin tətbiqində ciddi çətinliklər mövcuddur. Bu mühüm aqrotexniki tədbirin həyata keçirilməsi bir sıra obyektiv və subyektiv səbəblərlə .əlaqədardır. Belə ki, əkinçiliklə məşğul olan fıziki və hüquqi şəxslər, habelə nisbətən kiçikhəcmli kəndli–fermer təsərrüfatları bir araya gələrək birləşmirlər.

Son illər Azərbaycan Respublikası Kənd Təsərrüfatı Nazirliyi olduqca mühüm bir tədbiri, yəni yonca bitkisi əsas götürülməklə və irihəcmli fermer təsərrüfatları yaratmaqla növbəli əkin dövriyyəsini həyata keçirmək təklifini vermişdir. Yalnız bu üsulla növbəli əkin dövriyyəsi olduqca geniş miqyasda tətbiq edilə bilər və məhz bu tədbirin nəticəsində torpağın münbitliyi artırılmaqla məhsul bolluğu yarana bilər.

Yoncanın torpağın dərin və üst qatlarına işləmiş çox sıx və güclü kök sistemi çürüdükdən sonra orada çoxlu izlər buraxır ki, bu da torpağın fiziki xassəsinin və strukturunun yaxşılaşmasına, suyun dərin qatlara yaxşı hopmasına, suvarmalar dövründə torpağın üst qatının duzlardan yuyulmasına səbəb olur.

Yoncanın kökündə havanın sərbəst azotunu mənimsəyə bilən kök yumrusu bakteriyaları vardır ki, bunlar 2–3 ildə hər hektarda 250–300 kq, 3 il ərzində isə məhv olan və çürüyən kökləri də nəzərə aldıqda 500–600 kq azot toplaya bilir.

100 min hektar yaxşı yonca sahəsi böyük bir azot gübrəsi kombinatının verə biləcəyi miqdarda azot toplayır.

Yonca bitkisindən sonra pambıq, bostan, tərəvəz və s. əkilərsə, hər hektara sərf ediləcək azot gübrəsinə və suya xeyli qənaət edilməklə, alınan məhsulun keyfiyyəti yaxşılaşır.

Yonca torpaqda 10–15 dərəcə istilik olanda yaxşı böyüyür. Bitkinin böyüməsi rüşeym köklərinin torpağın dərinliklərinə getməsi ilə əlaqədar olaraq xeyli intensivləşir. Səpin ili toxumdan ancaq bir gövdə cücərir. Sonra həmin gövdədən birinci və ikinci dərəcəli budaqlar əmələ gəlir. Bunların hesabına yarpaqların sayı çoxalır. Bu, həm bitkidə toplanan ehtiyat qida maddələrinin miqdarını artırır, həm də yoncanın sonrakı çalımlarında kök və gövdələrin intensiv böyüməsi üçün potensial imkan yaradır. Əsas gövdənin torpaqla təmasda olduğu yerdə gövdə əmələ gətirmə zonası, yəni kök bazası yerləşir. Birinci ili bitkidə 3, ikinci ili 15–17, üçüncü ili isə 20–dən çox gövdə əmələ gəlir.

Yuxarıda qeyd olunanları ətraflı izah etməkdə məqsəd ondan ibarətdir ki, yoncanın səpindən və çalımdan sonra sürətlə böyüməsi, həmçinin çalımların sayı ilə əlaqədar olaraq yüksək məhsul verməsi onun bioloji xüsusiyyəti, xüsusilə kök boğazında yerləşən yatmış tumurcuqların fəaliyyəti ilə sıx əlaqədardır.

Yadda saxlamaq lazımdır ki, çalımların düzgün və vaxtında aparılması yoncanın növbəti böyüməsi üçün çox vacibdir. Bu axırıncı çalıma da aiddir. Çünki bunun yoncanın yaxşı qışlamasında böyük əhəmiyyəti vardır. Suvarılan aran zonasında fevralın 20–dən sonra çalım üçün saxlanılan yonca aprelin 25–də, mayın 30–da, iyulun 5–də, avqustun 10–da və sentyabrın 20–də hava şəraitindən asılı olaraq biçilməlidir. Çalımların göstərilən müddətlərdən əvvəl aparılması yoncanın məhsuldarlığını kəskin surətdə azaldır. Çünki öz inkişafını tam başa çatdırmamış vegetativ orqanlar ehtiyat qida maddələrinin toplanmasında iştirak edə bilmirlər. Bu da kökdə ehtiyat qida maddələrinin toplanmasına mənfi təsir edir.

Yonca bitkisinin məhsuldarlığına təsir edən başqa amillər də vardır. Yonca torpağa çox tələbkardır. Münbit torpaqlarda yaxşı bitir, məhsuldarlığı yüksək olur. Üzvi maddələrlə zəngin olmayan qumsal torpaqlarda yüksək məhsul almaq üçün həmin sahələrə üzvi gübrə verilməlidir. Yonca torpağın turşuluğuna çox həssas olduğuna görə onun üçün neytral torpaqlar daha əlverişlidir.

Yonca həm payızlıq, həm də yazlıq bitkilər qrupuna aiddir. Müəyyən edilmişdir ki, Azərbaycan şəraitində arat olunmuş sahədə yoncanın payız səpini sentyabırın 10–dan oktyabırın 10–dək keçirmək lazımdır. Yaz səpini isə fevralın 20–dən martın 10–dək aparılmalıdır.

Aran rayonlarında bol yonca otu əldə etməkdən ötrü səpindən qabaq sahələrə mineral gübrə vermək lazımdir. Səpindən qabaq sahələrin hər hektarına 100 kq fosfor, 50 kq azot və 50 kq kalium verilir. Şorlaşmış torpaqlara kalium gübrəsi verilmir.

Payızda səpilən toxumluq yoncaya, aratdan başqa 2–3 dəfə su verilməlidir; bunun birincisi yoncanın xora verdiyi dövrə (fevral–mart), ikincisi çiçəkləmənin əvvəlinə və üçüncüsü bu dövrün axırına düşməlidir. Yazda səpilən toxumluq yonca aratdan bir ay sonra başlayıb qönçələmə dövründə çiçəkləmənin əvvəli və axırınadək 4 dəfə suvarılmalıdır. Bu tövsiyələr qrunt sularının torpaq səthindən aşağı olan yerlərə aiddir.

Qrunt sularının səthə yaxın olduğu yerlərdə toxum üçün ikillik yoncadan istifadə edildikdə, hətta ikinci çalımdan sonra belə, bitki yerə yata bilər və bunun nəticəsində həm quru ot, həm də toxum mühüm dərəcədə azalar. Belə hallarda otu ikinci dəfə, mayın axırında çalıb, üçüncü çalım toxum üçün saxlamaq olar.

Ümumiyyətlə, yonca çalımdan sonra 12–15 sm inkişaf edib qalxdıqda suvarmaq məsləhətdir, suvarma zamanı bitki müddətdən asılı olmayaraq su altında qalarsa, həmin yerdə bitki soluxaraq quruyur. Bu, yoncanın bioloji xüsusiyyətidir. Bundan əlavə, 3–4–cü suvarmalarda, yəni iyul–avqust aylarında havanın temperaturu yüksək olan dövrdə yoncanın gecə suvarılmaları məsləhətdir. Gündüz suvarılan yoncalıqlar havanın və suyun temperaturuna dözməyərək quruyurlar.

Toxum üçün saxlanılan keçən illərdən qalmış yonca fevralın 20–də xora verən zaman hektara 300–400 kq superfosfat verib və bunun ardınca iki istiqamətdə 5–6 sm dərinlikdə diskiləyirlər, sonra yoncalıqları suvarırlar.

Fosfor gübrəsinin bitkiyə verilməsi onun inkişafını sürətləndirir və gövdəsinin möhkəmlənilməsinə səbəb olur. Sonrakı inkişaf mərhələlərində fosfor bar orqanlarını artırmaqla, onun keyfiyyətini də yaxşılaşdırır. Bitki fosforla normal təmin olunduqda, toxumların yetişməsi sürətlənir.

Bitkinin fosfora olan tələbatı ödənilmədikdə onun boyu qısa, yarpaqları xırda olur. Yarpaqlar alt mərtəbədən başlayaraq yuxarıya doğru quruyub tökülməyə başlayır, bar əmələgətirmə qabiliyyəti zəifləyir, barı 25–30 sm hündürə qalxdıqdan sonra tökür ki, bu da toxumun az olmasına səbəb olur.

Fosfor, bitkiyə kütləvi çıxış alındığı vaxtdan başlayaraq qönçələmə və bar əmələgətirmə dövrünə qədər lazım olur. Odur ki, bitkinin inkişafının ilk dövründə fosfor çatışmazlığı baş verərsə, sonrakı dövrlərdə bitkiyə verilən fosfor əvvəlkini əvəz edə bilmir.

Azərbaycan şəraitində yonca həm örtüksüz, həm də örtük altında səpilir. Onu örtük altında erkən yazda sahəyə çıxmaq mümkün olan kimi (payızlıq taxılların kollanma vaxtınadək) və ya payızda taxıllarla bir vaxtda səpmək lazımdır.

Səpin üçün yonca toxumu xüsusi maşınlarla diqqətlə təmizlənməli, cücərmə qabiliyyəti yoxlanıldıqdan sonra istifadə edilməlidir. Suvarma şəraitində toxumun basdırılma dərinliyi 1.5–2 sm hesab olunur. Toxum dərin basdırıldıqda sahələrdə seyrək bitiş alınır. Suvarılan torpaqlarda hər hektara 16 kq toxum sərf olunmalıdır.

İkiillik yonca əkinlərində toxum üçün ikinci çalımı saxlayırlar: belə sahələrdə yoncanı quru ot üçün ilk dəfə mayın 5–də (çiçəkləmənin əvvəlində) çalırlar.

Muğan–Salyan, Şirvan, Mil–Qarabağ və Quba–Xaçmaz zonalarında toxumluq yoncanı bir dəfə qönçələmədən qabaq suvarmaq məsləhətdir. Gəncə–Qazax və Şəki–Zaqatala zonalarının qrunt suları dərində olan yerlərində toxumluq yoncanı 2 dəfə xora verən zaman və çiçəkləmə dövründə suvarmaq lazımdır.

Yonca sahəsindən keyfiyyətli bol toxum məhsulu almaq üçün çiçəkləmə zamanı sahədə arı ailələri yerləşdirmək lazımdır. Arılar uzun müddət faydasız uçuşlar, əbəs yerə çoxlu vaxt, qüvvə və yem sərf etməməkdən ötrü sahənin yaxınlığında yerləşdirmək lazımdır. Bir hektar toxumluq yoncanı tozlandırmaq üçün 2 arı ailəsi kifayətdir. Arı ailəsi bir–birindən 0.5–1 km məsafədə qoyulmalıdır.

Respublikada yonca bitkisinin bir sıra zərərvericiləri mövcuddur. Bunlardan yonca uzunburunu, yonca yoğunayağı, yonca toxumyeyəni–tixius təhlükəlidir. Yoncada parazitlik edən qızılsarmaşıq da çox qorxuludur.

Yonca uzunburunu–fitonomus geniş yayılmış ziyanvericidir; bir nəsil verir. Bu ziyanvericinin xırda böcəkləri yoncalıqda bitki qalıqları altında qışlayır. Yonca xora verməyə başlayanda oyanır. Yarpaq və gövdələri yeyir. Gövdənin təpəsində cütləşir və yumurta qoyur.

Fitonomusun sürfələri yumurtadan çıxan kimi yarpaq və boy tumurcuqlarını, həmçinin körpə yarpaqları zədələyir; bunun nəticəsində yoncanın quru ot və toxum məhsulu xeyli azalır.

Yonca yoğunayağı–brufoqofus yonca əkinlərində, həmçinin yabanı paxlalı bitkilərin üzərində inkişaf edir. Brufoqofusun dişisi süd yetişmə dövründə hər yonca toxumunun içinə bir yumurta qoyur. Yumurtadan çıxan sürfələr toxumların içini yeyərək onların xeyli hissəsini məhv edir. Ziyanverici buradaca inkişafını tamamlayır, puplaşır və qışlayır. Gələn ilin aprel ayında puplardan yetkin həşərat çıxır.

Toxumyeyənlərin–tixiusların böcəkləri yonca tarlalarında torpağın üst qatında qışlayır. Onlar yazda yoncanın tumurcuqlarını, çiçəkləmənin əvvəlində isə qönçələri və çiçəkləri yeyir. Sonra dişi ziyanvericilər yaşıl paxlalarını içinə yumurta qoyur.

Yumurtadan çıxan sürfələr toxumların içini yeyir. Tixus kütləvi inkişaf etdikdə yoncanın toxum məhsulunu 50 faiz azalda bilər.

Yuxarıda göstərilən zərərvericilərə qarşı mübarizə məqsədilə mart ayının birinci ongünlüyündə iki istiqamətdə diski və ya mala çəkmək lazımdır. Yonca boy verən vaxtda karbon preparatı ilə hektara 1.5 litr və ya karate preparatı ilə hektara 150 qram çiləmə aparılmalıdır.

Bu mübarizəni yoncalıqlarda çiçəkləmə qurtaran kimi, göy paxla əmələ gələn vaxt təkrar aparmaq lazımdır.

Qızılsarmaşıq yarpaqsız və köksüz, çox təhlükəli sarı rəngli parazit bitkidir. Hər yerdə yayılmışdır. Yoncanın gövdəsinə sarmaşaraq sorucu orqanları vasitəsilə ondakı qida maddələrini sorur. Bunun nəticəsində yonca quruyub məhv olur.

Qızılsarmaşıq karantin tələb edən alaqdır. Heyvanların həzm orqanlarından keçdikdə cücərmə qabiliyyətini itirmir və təzə peyin vasitəsilə yayılır. Buna görə də torpağa yalnız yaxşı çürümüş quru peyin verilməlidir.

Mütəmadi biçin aparılan sahələrdə qızılsarmaşıq vegetasiya dövrünü başa çatıdırmadığından toxum əmələ gətirə bilmir. Sahə qızılsarmaşıqdan azad olur.

Qızılsarmaşığa qarşı kimyəvi mübarizə tədbirləri yonca çalınıb yığıldıqdan sonra tətbiq olunur. Bu məqsədlə yoncanın kövşənliyinə purtima preparatından hektara 2 litr çiləmək məsləhətdir.

Qoyun sürülərinin və mal–qaranın yoncalıqlarda otarılması yolverilməzdir. Mütəmadi otarılan sahədə biçin aparılmadığı üçün heyvanların qidalanmasına lazım olmayan bitkilər (saqqız otu, san tikan, əvəlik və s.) toxumlayaraq odunlaşır. Otarmaq məqsədilə yerli–yersiz suvarmalar və otarmalar bitkini cihazlaşdırmaqla məhsulu sıfıra endirir. Belə vəziyyətdə torpaq 3–4 ilə yararsız hala düşür, onu bərpa etməyə 10 iI vaxt lazım gəlir.

Yonca bitkisi biçilərək mal–qaraya vaxtında yedizdirilməlidir.

Yusif Huseynov,

Beyləqan Rayon Bitki Mühafizə

Mərkəzinin baş aqronomu

Respublika.- 2013.- 30 mart.- S. 6.