Dünyagörüşü və intellektual səviyyəni artıran vəsait

Təbiətdə və cəmiyyətdə baş verən proseslərin öyrənilməsi, onların səbəb–nəticə əlaqələrinin müəyyən edilməsi daim insanların maraq dairəsində olmuşdur. Təbiət haqqında biliklərin genişlənməsi ilə baş verən prosesləri izah etmək asanlaşmış, onların qabaqcadan xəbər verilməsi, gündəlik həyat və təsərrüfat fəaliyyətində istifadə edilməsi mümkün olmuşdur. Burada coğrafiya elminin məlumatları mühüm rol oynamışdır.

Bu gün coğrafiya elminin əsas vəzifəsi təbii şərait və ehtiyatlardan səmərəli istifadə edilməsinə, onların gələcək nəsillərə saxlanmasına, qeyri–ənənəvi enerji növlərindən istifadənin genişləndirilməsinə, insanların təsərrüfat fəaliyyətinin nizamlanmasına və davamlı inkişafa keçidə, ətraf mühitin qorunmasına, onun özünütənzimləmə fəaliyyətinin təmininə, əhalinin səmərəli yerləşməsinə, dünya okeanının su, bioloji ehtiyatlarının və ekosistemlərinin qorunub saxlamaqda insanlara yardımçı olmaqdır. Dünyanın əksər ölkələrində fiziki–coğrafi şəraitin və təsərrüfatın səmərəli ərazi təşkili yollarının öyrənilməsi istiqamətində işlər aparılır. Görülən tədbirlər insanların məşğulluğunun, həyat şəraitinin yüksəlməsinə, sağlamlığının qorunmasına, istirahətinin təşkilinə və sağlam yaşayış mühitinin yaradılmasına xidmət etməlidir. Ona görə də coğrafi tədqiqatlar ictimai və siyasi xarakter almalı, coğrafiya elminin ictimai elmlər sistemində rolu artırılmalı, dövlətin, onun regionlarının iqtisadi inkişaf proqramlarının tərtibində bu elmin nəticələrindən istifadə genişləndirilməlidir.

Coğrafiyanın orta və ali təhsil müəssisələrində öyrənilməsində, onun tədrisində rast gəlinən problemlərin aradan qaldırılmasında müəllimlərə kömək etmək, geniş oxucu auditoriyasının bu elmin sirlərinə bələd olmasını asanlaşdırmaq, ümumiyyətlə, vətəndaşın dünyagörüşü və intellektual səviyyəsini artırmaq üçün əvəzsiz vəsaitdir. Bu ehtiyacları nəzərə alaraq Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının akademik H.Ə.Əliyev adına Coğrafiya İnstitutunun alimləri, dos. Z.N.Eminov və coğrafiya elmləri namizədi Q.M.Səmədov tərəfindən 2 cilddə “Coğrafiya Ensiklopediyası” kitabı hazırlanıb nəşr edilmişdir.

Hər iki cild xəritə, diaqram, rəngli şəkil və yardımçı materiallarla zənginləşdirilmişdir.

Birinci kitab bu elmin yaranması və inkişafının təhlili ilə başlanır. İnsanlar ətraf əraziləri öyrəndikcə coğrafiya elmi də inkişaf etmiş, onun öyrəndiyi mövzular genişlənmiş, bu sahəyə elmi–təcrübi maraq getdikcə artmışdır.

Nəşrdə Qədim Yunanıstan və Romada, eləcə də Şərq ölkələrində uyğun sahədə çalışan alimlərin gördüyü işlərin təhlilinə geniş yer verilir. Vurğulanır ki, Ərəb Xilafəti dövrünün coğrafiya elmi sonrakı dövrlərdə Mərkəzi Asiyada da özünün yüksək inkişaf səviyyəsinə çatmış, Əl–İstərxinin (950–ci il), Əl–İdrisinin (1154–cü il) xəritələri, İbn–Bəttutənin səyahəti zamanı ölkələr haqqında verdiyi məlumatlar, Əl–Biruni, M.Qaşqari, Ə.Bakuvinin gördüyü işlər bu sahənin inkişafında mühüm əhəmiyyət kəsb etmişdir. Kitabda Şərq ölkələrinin digər alimlərinin (N.Tusi, U.Məhəmməd, P.Rəis) coğrafiya elminin inkişafında xidmətləri, bu sahənin K.Ptolomeydən X.Kolumba qədərki tənəzzül dövrü, XV əsrin böyük coğrafi kəşflərinə şərait yaradan hadisələr təhlil olunur. Verilən məlumatlardan aydınlaşır ki, bu gün də Yer planetinin sirlərinin öyrənilməsi davam edir. Qazanılan elmi bilgilər cəmiyyətdəki problmlərin həllinə yardım göstərməklə bərabər, insanların dünyagörüşünün genişlənməsinə, dünyanın ayrı–ayrı ölkələri, regionları, burada yaşayan xalqların həyat və fəaliyyəti, təbiət hadisələrini öyrənməyə və dərk etməyə imkan verir.

Kainatın mürəkkəb quruluşunun, onun məkan və zamanca sonsuz olan aləminin öyrənilməsi, Günəş sisteminin tərkibinin müəyyən edilməsi, planetlər haqqında məlumatlar verilməsi maraqlıdır. Burada asan başa düşülən formada planetlər haqqında şəkillərlə müşayiət olunan izahatlar verilir. Yerin forması, ölçüləri, onun Günəş və öz oxu ətrafında hərəkəti üçün əyani məlumatlar təqdim edilir.

Yerin təbəqələri: litosfer, atmosfer, hidrosfer və biosfer birinci kitabın ən mühüm bölmələridir. Burada müxtəlif mənbələrdən toplanmış, xeyli hissəsi tərtibçilər tərəfindən hazırlanmış xəritələr, şəkillər və diaqramlar əsasında təbiətdə baş verən proseslər, həmin təbəqələr arasındakı əlaqələr, hava və su təbəqəsində gedən ritmik proseslərin izahı verilir, coğrafi təbəqənin mühafizəsi sahəsinə aid tədbirlər şərh olunur.

XX əsrdə cəmiyyətin inkişaf sürəti, əhalinin sayının artımı, təsərrüfatın inkişafı, mənimsənilən ərazilərin genişlənməsi, təsərrüfat dövriyyəsinə cəlb edilən sərvətlərin həcmi əvvəlki dövrlərə nisbətən daha intensiv olmuşdur. Eyni zamanda dünyada şəhər əhalisinin sayı sürətlə çoxalmış, şəhərlərin sayı və ərazisi dəfələrlə genişlənmiş, burada toplanan istehsal və xidmət obyektlərinin kəmiyyəti artmışdır. Buna görə də ətraf mühitə antropogen təsir, çirklənməyə məruz qalan ərazilərin sahəsi də genişlənmiş, dünyanın ayrı–ayrı regionlarının inkişaf səviyyəsi və sürəti, əhalinin həyat şəraitindəki fərqlər çoxalmışdır. Bu səbəbdən də bəşəriyyət qarşısında duran problemlərin həlli üçün coğrafiya elmlərinin nailiyyətlərindən geniş istifadə edilməli, bu sahədə maarifləndirmə işlərinin genişləndirilməsi vacibdir.

Dövrümüz informasiya və məlumatlar əsridir. Beynəlxalq təşkilatların hesabatına görə bu məlumatlar o halda insanlar üçün faydalıdır ki, onların coğrafi əsası vardır. Bu baxımdan da “Coğrafiya Ensiklopediyası”nın xüsusi əhəmiyyət daşıdığını əminliklə söyləmək mümkündür.

“Coğrafiya Ensiklopediyası”nın ikinci hissəsində dünyanın siyasi xəritəsinə daxil olan ölkələr, siyasi xəritənin formalaşması mərhələləri, burada baş verən dəyişikliklər, ölkələrin müxtəlif istiqamətlərdə təsnifatı xüsusi əhəmiyyət daşıyır. Bu cilddə ölkələrin ərazisi, əhali sayına, idarəetmə formasına, inzibati–ərazi quruluşuna və inkişaf səviyəsinə görə bölgüsü aparılır, hələ də asılı vəziyyətdə qalan ərazilər təhlil olunur. Beynəlxalq təşkilatlar dünyanın müxtəlif regionlarında baş verən proseslərin nizamlanmasında xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Onlar haqqında da geniş məlumatların verilməsi əhəmiyyətlidir.

Dünyada demoqrafik göstəricilərin nizamlanması mühüm problemlərdən biridir. Əksər ölkələrdə bu sahədə daim fəal siyasət aparılır. Bəzi ölkələrdə müəyyən nəticələr əldə edilsə də, hələ də dünyada əhali artımı, onun sosial təminatı və yaşayış səviyyəsinin yüksəldilməsi problem olaraq qalır. Kitabda bu məsələlər haqqında verilən təhlillər oxucunun maariflənməsinə yönəldilmişdir.

Təbii ehtiyatlarla təminat həlli vacib olan məsələlərdəndir. Kitabda təbii ehtiyatlarla təminat, onun problemləri və dünya regionları üzrə paylanması, istifadə edilməsi imkanları göstərilir.

Təsərrüfatın sahə quruluşunun təkmilləşdirilməsi mühüm vəzifədir. Bu amilin müasir vəziyyəti, dünyanın ayrı–ayrı regionlarındakı inkişaf səviyyəsinin fərqi, həmin fərqlərin yaranması səbəbləri, bu sahələrin inkişaf perspektivlərinin öyrənilməsi vacibdir. Nəşrdə təsərrüfatın ayrı–ayrı sahələri, burada istehsal olunan məhsullar, ölkələr arasındakı əlaqələrin forması ətraflı izah edilir.

Ensiklopediyanın birinci kitabı xəritələr haqqında verilən təhlillərlə tamamlanır.

XX əsrin sonu, XXI əsrin əvvəlində Avropada, Asiyada, eyni zamanda dünyanın digər regionlarında böyük miqyaslı siyasi, iqtisadi və demoqrafik dəyişikliklər baş vermişdir. Onları izləmək, baş verən proseslərdə hər ölkənin rolunu müəyyənləşdirmək, oxucularda maraq doğura bilər. Dünyanın müxtəlif regionlarında baş verən iqtisadi, sosial–mədəni proseslər çox sürətlə digər ölkələri də əhatə edir. Ona görə də dünya ölkələrini və onların regional qruplarını öyrənmək, iqtisadi–coğrafi və sosial–demoqrafik həyatında baş verən dəyişikliklərini izləmək maraqlıdır. Qloballaşan dünyada hər ölkənin yerini müəyyənləşdirmək, onların qarşılıqlı münasibət formalarını öyrənmək, əlaqələrin möhkəmləndirilməsi ilə yanaşı, müstəqillik və özünəməxsusluğu qoruyub saxlamağa çalışmaq mühüm vəzifələrdir. Bu vəzifələrin yerinə yetirilməsi üçün ayrı–ayrı regionların, buradakı ölkələrin iqtisadi, sosial–mədəni və demoqrafik potensialının müəyyənləşdirilməsi, onlardan səmərəli istifadə yollarının təhlili və tədqiqi vacibdir. Bunun üçün regional coğrafi biliklərdən yararlanmaq lazımdır.

Oxuculara təqdim edilən “Coğrafiya ensiklopediyası”nın ikinci cildində dünyanın ayrı–ayrı regionları və burada yerləşən ölkələr geniş şəkildə təhlil edilir. Burada ölkələr haqqında tarixi–coğrafi, fiziki və iqtisadi–coğrafi məlumatlar verilir, problemlər, onların həlli yolları təhlil olunur. Dünyanın əksər regionlarında bir neçə əsr davam edən azadlıq mübarizəsi nəticəsində çoxlu müstəqil dövlətlər yaranmışdır və siyasi xəritə böyük dəyişikliklərə məruz qalmışdır. Bununla yanaşı, hələ də müstəmləkələr, asılı ərazilər qalmaqda davam edir. Kitabda müstəqil dövlətlərlə yanaşı, müstəmləkələr və asılı ərazilər haqqında da geniş məlumatlar tapmaq mümkündür.

Sonda Azərbaycan Respublikasının fiziki və iqtisadi coğrafiyası geniş təhlil olunur, inzibati rayonlar kartoqrafik məlumatlarla birlikdə verilir. Son vaxtlar Azərbaycanın siyasi–inzibati quruluşunda, iqtisadi və mədəni həyatında baş verən dəyişikliklər burada geniş əks edilmişdir.

Beləliklə, “Coğrafiya ensiklopediyası” bu elmin oxucular arasında təbliğində mühüm əhəmiyyətə malikdir.

Ramiz MƏMMƏDOV,

AMEA–nın akad. H.Ə.Əliyev adına

Coğrafiya İnstitutunun direktor əvəzi,

AMEA–nın müxbir üzvü, professor

Respublika.- 2013.- 1 may.- S. 11.