ŞAİRİN RÜBAİ DÜNYASI

Tanınmış şair Oqtay Rzanın bu yaxınlarda çapdan çıxmış “Rübailər karvanı” kitabını görəndə öncə təəccüb etdim, daha sonra anladım ki, sənətkarın yetkin çağında Şərq poeziyasında xüsusi yeri olan bu janra müraciət etməsi tamamilə məntiqidir. Fikir, düşüncə axarı baxımından son dərəcə mürəkkəb olan rübai janrı şairdən geniş həyat təcrübəsi, ensiklopedik bilgi, xalqın adət–ənənələrinə dərindən bağlılıq, geniş dünyagörüşü, yüksək bədii–estetik zövq, keçmişin klassik şairlərinə aid zəngin poetik mirası dərindən bilməsi və s. tələb edilir. Təbii ki, bütün bu söylənilənləri yaradıcılığa başlamış gənclərdə aramaq o qədər də inandırıcı görünmür. Bundan ötrü müəyyən bir zaman, həm sənətkarlıq, həm də intellektual baxımdan bəlli bir zirvəyə qalxa bilmək gərəkdir.

Zahirən rübai janrı kompozisiya baxımından o qədər də mürəkkəb görünmür. Dörd misralıq və qədim bir tarixə malik bu janrın qafiyə sistemi əsasən a, a, a, b və ya a, a, a, a–dır. Bu səbəblərdən dolayı da əsasən lirik xarakterdə olan bu janrın mürəkkəbliyini onun kompozisiya sistemi baxımından gözdən keçirmək heç də düzgün olmazdı. Burada söhbət daha çox mövzu dərinliyindən, ideya–məzmunundan, intellektual səviyyədən, məntiqi dəlillərdən, yüksək mədəniyyətdən və bütün bu söylədiklərimizin ümumiləşdirilmiş bir şəkildə və yüksək bədiiliklə oxuculara çatdırılmasından getməlidir. Bir çətinlik də orasındadır ki, burada şair öz fikir və ümumiləşdirmələrini lakonik bir dillə və dörd misralıq bir poetik parçada ifadə edə bilməlidir. Təxminən X əsrdə Şərq poeziyasında, xüsusilə də fars və tacik xalq ədəbiyyatında meydana gəlmiş bu janrın Rudəki, Ömər Xəyyam, Mövlanə Cəlaləddin Rumi, həmçinin klassik Azərbaycan şairlərindən Məhsəti Gəncəvi, Nizami, Nəsimi kimi nümayəndələri, daha sonralar XX əsr türk şairləri Yahya Kemal və Arif Nihad Asya onun ən mükəmməl nümunələrini yarada bilmişlər. Rübai janrının əsasən məhz dərin ideya–məzmunu ifadə etməsi, lakonik dili, yəni az sözlə çox şey ifadə edə bilmə imkanları (burada assosiyalardan, məcaz, qoşa qafiyə, təkrir vasitələrindən məharətlə istifadə olunması və s.) mütəxəssislərin hər zaman diqqət mərkəzində olmuş və təsadüfi deyil ki, Azərbaycan şərqşünas alimləri ilə birlikdə xarici alimlərin də tədqiqat sahəsinə çevrilmişdir. Məsələn, məşhur folklorşünas alimimiz M.H.Təhmasib, tanınmış şərqşünas alimlərdən E.A.Bertels, H.E. Krımski, Fritz Meier və başqaları da rübai janrı ilə yaxından maraqlanmış, onun poeziya dünyasında yaşamaq haqqının olmasını müdafiə etmişlər. Maraqlıdır ki, bir çox ensiklopediyalarda (məsələn, Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası, Türkiyədə çap olunmuş “Rəhbər Ansiklopedisı” və s.) rübai janrının xüsusiyyətləri əsasən onun quruluşu, qafiyələnmə üslubu, bir sözlə əslində zahiri cəhətlərilə izah edilməyə meyil göstərilməkdədir. Rübai janrının müraciət etdiyi mövzular isə heç də yalnız sevgi, məhəbbət motivləri çərçivəsində qalmayıb aləm, kainat, zaman, məkan haqqında insan düşüncələri, fəlsəfi ümumiləşdirmələri, həmçinin təfəkkürünün hüdudsuz yaradıcılıq gücünə malik olması kimi mövzuları da diqqət mərkəzinə ala bilməkdir.

Oqtay Rza rübai janrına xas ənənəvi sevgi–məhəbbət mövzusunun çərçivəsini də olduqca genişləndirir, buraya kainat ideoloji, texnoloji tərəqqi, bəzən insanların qlobal ekoloji hadisələr qarşısında acizliyi, mübarizəsi, keçirdikləri qorxu və həyəcan hissləri, həmçinin sosial–məişət problemləri və s. daxil etməkdən heç də çəkinmir. Onun rübailəri içərisində bu qəbildən olan misraları sevgi–məhəbbət mövzulu rübailərindən qat–qat çoxdur. Bununla belə, şairin bütün rübailərində milli–mənəvi sərvətlərdən qidalanan bir vətəndaş qəlbinin çırpıntılarını hiss edirsən. Onun şeirləri dostluğa, qardaşlığa, sülhə, əmin–amanlığa çağırır, vətəninin bütövlüyünü, bölünməzliyini vəsf edir, bütün bölgələrinin onun üçün eyni dərəcədə əziz olmasını xüsusi olaraq qeyd etməyə çalışır:

Başlanır haradan, nədən yollarım?

Sərhəddə qırılır hərdən yollarım;

Məni millətimə bağlayan teldir,

Bakıdan hər yana gedən yollarım!

Qəlbi hər zaman vətəninin xoşbəxtliyi, çiçəklənməsi ideyası ilə döyünən şair öz keçmiş əcdadları Dədə Qorqudu, Babəki, Koroğlunu heç zaman unutmur, onların qəhrəmanlıqlarından, yüksək mənəviyyatından, vətənpərvərliklərindən, yenilməzliklərindən dərs almağa səsləyir və

İgidlik dərsi al Qorqud elindən,

Gücsüzün, yazığın yapış əlindən.

“Ot kökü üstündə bitir” kəlamı,

Arif adamların düşməz dilindən—deyir.

Ağı–ağ adlandır, düzü–düz, Oqtay!

Ağı yaz, nəğmə qoş, misra düz, Oqtay!

Acıdan acıdır yersiz, nahaq söz,

Ağıl nur çiləməz sevgisiz, Oqtay!

Burada da şair “ağ” kəlməsini müxtəlif modifikasiyalarda işlədir, sevgi ilə edilən hər bir işin daha səmərəli, daha məhsuldar və qalıcı olmasını söyləmək istəyir.

Şairi yaşadığı dünyadakı insanların taleyi, istək–arzuları, uğursuzluqları, bəzən onlara olan biganəlik hissləri çox düşündürür, narahat edir, fəqət o, hər zaman yaxşı insanların varlığına, çoxluğuna inanır:

Sayı çoxalsa da pisin, xəbisin,

Yaxşı adamlarla doludur dünya

—fikrini ifadə edir.

Digər bir rübaisində isə şair bəzən həyatı boyu öz həqiqi dəyərini almamış, haqsız olaraq unudulmuş insanların acı taleyini qələmə alır:

Görəsən heç qohum–qardaşı yoxdur,

Qəbrini isladan göz yaşı yoxdur?

Daşlar aləmindən kitab yazanın,

Hələ indiyədək başdaşı yoxdur!

Təsadüfi deyil ki, insan sevgisi ilə yanaşı şair bir daha elə bir cəmiyyət arzulayır ki, orada bu haqsızlıqlar minimuma endirilsin, hər bir insanın potensial–intellektual imkanları azad bir şəkildə özünü büruzə verə bilsin, hərtərəfli çiçəklənə bilsin, millətinə, xalqına daha çox yararlı ola bilsin:

Az deyil müəmma, möcüzə, tilsim,

Gərək hər istedad parlaya bilsin!

Digər bir rübaisində də biz əslində bütün gücünü, əməyini təmənnasız olaraq xalqına, cəmiyyətə verə bilən fədakar və heç bir zaman özünü gözə soxmayan, mənəm–mənəm deməyən insanlar təsvir olunur:

Ürək hey döyünür səxavət ilə,

Yanır son anadək dönmədən külə;

Özü sol tərəfdə yerləşir, amma,

Gücünün çoxunu verir sağ ələ.

Rübailərinin çoxunda ümumiləşdirilmiş insan surəti yaradan, onun zəngin psixoloji–əxlaqi, mənəvi keyfiyyətlərini açmağa çalışan müəllif insana sanki antropoloji fəlsəfə baxımından yaxınlaşmağa çalışır. Onun fikrincə insan yalnız milli–mənəvi çərçivələr içərisində qalan bir biopsixoloji varlıq deyil, o, ümumbəşəri keyfiyyətlərlə zəngin olan bir varlıqdır. Təsadüfi deyil ki, şair dünyanın gələcəyini sərhədsiz, insanlarını isə dünya vətəndaşı kimi görmək istəyir. Zənnimizcə, Oqtay Rzanın aşağıdakı misraları bir daha fikrimizə haqq qazandırmış olur:

Baxıram dünyanın xəritəsinə,

İstəyim sinəmə sığışmır yenə:

Bütün qitələri gəzib–dolaşan

Vətəndaş sənədi verilsin mənə!

Oqtay Rzanın bir çox rübailərində elmi bilgilərlə təbiət hadisələrinə, təbiətin rəngarəngliyinə, dənizlərin kükrəməsinə, qızılın merkantil dəyərinə aid yüksək bədiiliklə yazılmış misralara rast gəlmək olur. Heç şübhəsiz bu misraların canlı, inandırıcı olması, bir baxımdan Oqtay Rzanın ixtisasca bir geoloq–kəşfiyyatçı olması ilə də əlaqədardır. O, eyni zamanda həyatımıza, məişətimizə, insani münasibətimizə, təbiət hadisələrinə bir araşdırmaçı, psixoloq–kəşfiyyatçı kimi də baxmaqdadır.

Şair oxucularının qarşısında sosial məsuliyyət hissini hər zaman yüksək tutmağa çalışır, onların bədii zövqünə, estetik istəklərinə hörmətlə yanaşır, “şeir sevənlərdə sərraflıq da var”—deyir. Eyni zamanda Oqtay Rza öz yaradıcılığına da ciddi məsuliyyət hissi ilə yanaşır:

Dünyada get–gedə ləl, dürr tükənib,

Qızıl bahalaşıb, kömür tükənib.

Yazmaq istəyəndə yaxşı şeirimi

Gördüm gecikmişəm, ömür tükənib.

Şairin rübailərinə bədbinlik, kədər, qəm–qüssə hissləri demək olar ki, yaddır. Onun rübailəri bizi daha çox gələcəyə, bəşəriyyətin sağlam mənəviyyatına, insanların dostluğuna, qardaşlığına səsləməkdədir.

Göz verib sənə bu, mənə bu dünya,

Gərək gülüstana dönə bu dünya.

Qədim zamanlarda sərhədsiz imiş,

Sərhədsiz olacaq yenə bu dünya!

Kitabda şairin bəzi şeirlərindən nümunələr də verilir. Bu şeirlərdə şairin vətənpərvərlik təbiəti, ustadlarına (məsələn, Əlişir Nəvai, Mövlanə Cəlaləddin Rumi və s.) ehtiram hissi, varislik, tarixi yaddaş, həmçinin sevgi–məhəbbət motivləri geniş yer tutur. Şair bu əsərlərində də yüksək poetik istedadını və geniş yaradıcılıq və mövzu palitrasını nümayiş etdirə bilir. Onun “Yasəmən ağacı çiçəkləyəndə”, “Sonuncu nəğmə”, “Quyruq”, “Bir pəri gördüm”, “Cıdır”, “Çıxarma yaddan” kimi şeirlərini oxuduqca fikrimiz bir daha təsdiqlənir. Bu baxımdan şairin “Yasəmən ağacı çiçəkləyəndə” şeirindən yalnızca birinci bəndini oxucularımla paylaşmağım belə kifayət edə bilər:

Yoluma incilər düzür təbiət,

Sinəm məskənidir kamanın, neyin,

Rənglər dəryasında üzür təbiət,

Sən də bənövşəyi donunu geyin—

Yasəmən ağacı çiçəkləyəndə.

Şeirin emosional təsir gücü olduqca böyükdür. Onun xoş arzu və niyyətlərlə yazılmış misraları bir musiqi kimi səslənir. Buna kəlmələrin məntiqi olaraq yerli–yerində düzülməsi, səs ahənginin pozulmaması, ənənəvi qafiyələnmə üsuluna riayət olunması, burada qəhrəmanın hər şeydən öncə sevgilisinin xoşbəxtliyini düşünməsi kimi humanist bir ideyanın ifadə olunması səbəb olmaqdadır.

Kitabda yer alan rübailər və şeirlər bir daha Oqtay Rzanın geniş yaradıcılıq marağını göstərməklə birlikdə, eyni zamanda, şairin yüksək bədii–estetik zövq və istedadını da üzə çıxarmış olur. Səlis dilə malik, zəngin klassik ənənələrimizə söykənən, eyni zamanda, aktual sosial–mədəni mövzulara müraciət edən Oqtay Rza şeiri elə sırf bu səbəblərdən dolayı geniş oxucu kütləsinin sevgisini qazanır və gələcəkdə də bu sevginin sönməyəcəyinə inamımız böyükdür.

Babək QURBANOV,

professor.

Respublika.- 2013.- 8 yanvar.- S. 6.