DƏYƏRLİ MONOQRAFİYA

Azərbaycan dilinin lüğət tərkibinin zənginləşməsində sinonimlərin rolu əvəzsizdir. Sinonimiya leksikologiyada ən böyük sahədir. Ona görə də sinonim problemi həmişə dilçilərin nəzərini cəlb etmiş və hazırda da öz aktuallığını itirməmişdir. Bu sahə semasiologiyanın başqa sahələrinə nisbətən dilçilərin diqqətini daha çox cəlb etmiş, istənilən qədər məqalələr və tədqiqat işi yazılmışdır. Lakin üslubi sinonimlər məsələsi sinonimoloqların nəzərindən kənarda qalmış, bu sahədə olduqca az yazılmışdır. Düzdür, sinonimlərin üslubi xüsusiyyətləri haqqında bir çox məqalələr və tədqiqatlar mövcuddur. Amma üslubi sinonimlər haqqında Azərbaycan dilçiliyində belə bir monoqrafik şəkildə tədqiqat işi, demək olar ki, yox dərəcəsində idi. Bu cəhətdən filologiya elmləri doktoru Nəriman Fərman oğlu Seyidəliyevin yenicə çapdan çıxmış “Müasir Azərbaycan dilində üslubi sinonimlər” adlı monoqrafiyası xüsusilə aktualdır. Belə bir əsərin monoqrafik şəkildə işlənməsi təsadüfi deyildir. Çünki Azərbaycan dilində istənilən qədər üslubi sinonimlərə aid misal var və bunlar elmi nöqteyi–nəzərdən tədqiq edilməli idi. Müəllif bu işin öhdəsindən layiqincə gəlmişdir.

Əsərdə Azərbaycan dilçiliyində üslubi sinonimlərin əmələgəlmə mənbələri və yolları geniş şəkildə işıqlandırılmış, onların bədii ifadə vasitələri tədqiq olunmuşdur. Əsərdə üslubi sinonimlərin izahı zamanı müəllifin gəldiyi nəticələr və apardığı ümumiləşdirmələr, qruplaşdırmalar elmi cəhətdən inandırıcıdır, məqsədəuyğundur. Tədqiqatçı üslubiyyat və sinonimika sahəsində öz fikrini cəsarətlə söyləmiş və obyektiv nəticələr çıxarmışdır. Monoqrafiyadan aydın görünür ki, tədqiqatçı lazım olan materialların, dil faktlarının toplanmasında, üslubi sinonimlərin seçilməsində, onların izahının verilməsində və digər problemlərə düzgün yanaşmışdır.

Monoqrafiya giriş və üç fəsildən ibarətdir. Birinci fəsil “Üslubi sinonimlərin dil sistemində yeri” adlanır. Bu fəsildə sinonimlərin ən başlıca xüsusiyyətləri, həmçinin üslubi sinonimləri digər kateqoriyalardan fərqləndirən başlıca cəhətlər, üslubi sinonimlərin tədqiqi tarixi, üslubi sinonimlərin leksik və qrammatik sinonimlərə oxşar və fərqli cəhətləri tədqiq olunmuşdur. Müəllif haqlı olaraq göstərir ki, sinonim bir sahədə deyil, müxtəlif sahələrdə işlənir, fikri dəqiq ifadə edir, incə məna çalarları yaradır.

Birinci fəsil mahiyyət etibarı ilə nəzəri xarakter daşıyır, bir çox mübahisəli məsələlərə toxunulur. Müəllif burada bir çox sinonimoloqların üslubi sinonimlərə olan münasibətlərini, onların üslubi sinonim haqqında elmi fikirlərini götür–qoy edir, onlara öz münasibətini bildirir və üslubi sinonimlərin təsnifatında belə nəticəyə gəlir ki, Azərbaycan dilində sinonimlər, əsasən üslubi xarakterdə olub, fikrin obrazlı, rəngarəng ifadəsinə xidmət edir. Tədqiqat işinin müsbət cəhətlərindən biri də budur ki, üslubi sinonimlər barədə tədqiqat işi aparan rus dilçiləri və türkoloqlar haqqında məlumat verilir.

“Üslubi sinonimlərin əmələgəlmə mənbə və üsulları” adlanan ikinci fəsildə üslubi sinonimlərin əmələ gəlməsində çoxmənalılığın rolundan, alınma sözlər vasitəsi ilə əmələ gələn üslubi sinonimlərdən, arxaizmlər vasitəsilə əmələ gələn üslubi sinonimlərdən, evfemizmlərin üslubi sinonimlərin əmələ gəlməsində rolundan, məcazlar hesabına üslubi sinonimlərin əmələ gəlməsindən və s. bəhs edilir.

Burada istənilən qədər üslubi sinonim bildirən yeni–yeni sözlər və ifadələr öz əksini tapmışdır. Həm sözlərin seçilməsi, həm də onların kontekst daxilində verilməsi göstərir ki, müəllif bədii əsərlərə məsuliyyətlə yanaşmış, çoxlu fakt toplamış, həqiqi mənada, əsl yaradıcılıq işi aparmışdır. Yuxarıda sadalanan bölmələrdə verilmiş misallar həm ədəbi dildə, həm də danışıqda işlənərək üslubi xarakter daşıyır.

Çoxmənalılıq nəticəsində üslubi sinonimlərin yaranmasında müəllif haqlı olaraq göstərir ki, sözün bir və ya bir neçə mənası olur. Bu mənalardan biri nominativ xarakterdədirsə, digəri törəmə funksiyası daşıyır. Həmin mənalardan biri və ya bir neçəsi kontekst daxilində müxtəlif məna çalarlarında işlənir.

Müəllif alınma sözlər vasitəsilə əmələ gələn üslubi sinonimlərdən danışarkən göstərir ki, alınma sözlər həm ədəbi dildə, həm də canlı danışıq dilində işlənərək bugünkü dövrümüzə qədər gəlib çıxmış və onlar üslubi məqsəd daşıyır: başçı–rəhbər, güc–qüdrət, hünər–şücaət, hədiyyə–töhfə, qış–zimistan və s. Bundan başqa, müəllif bu fəsildə başqa dilçilər kimi, arxaizmlərin, dialektizmlərin, evfemizmlərin və məcazların istər ədəbi dildə, istərsə də danışıqda ancaq üslubi xarakter daşıdığını bir daha təsdiq edir.

İkinci fəsil dil faktları ilə çox zəngindir. Burada istənilən qədər üslubi sinonimlərə aid nümunələr verilmişdir. Müəllif həm də belə qənaətə gəlir ki, üslubi sinonimlər fərdi xarakter daşıyır və ən çox neytral üslubda, ədəbi dildə, canlı danışıqda işlədilir. Bunu verilmiş faktlar da təsdiq edir. Tədqiqata həm də indiyə kimi nəzəri cəlb etməyən xeyli sinonimlər cəlb olunmuşdur. Neytral üslubda, danışıqda, ədəbi dildə, xüsusilə də poeziyada işlənən üslubi sinonimləri izləyərkən tədqiqatçının müvafiq bölgüləri diqqəti cəlb edir: xudbin–eqoist, dastan–epos, döymək–kötəkləmək–əzişdirmək, yalan–gop, övlad–bala, hündür–qəlbi, qonaq– mehman, göy–səma, mahnı–təranə və s. bu kimi cərgələrin üslubi sinonim xarakteri daşımasının nəzəri əsaslarının tədqiqi monoqrafiyanın yaxşı cəhətlərindən biridir.

“Üslubi sinonimlərin bədii ifadə xüsusiyyətləri” adlanan üçüncü fəsil də çox maraqlı və diqqətəlayiqdir. Bu fəsildə bədiiliyin yaranmasında sinonim cərgələrinin rolu, üslubi sinonimlərin bədii mətnin poetik xüsusiyyətləri ilə bağlılığı, sinonim frazeoloji vahidlərin bədii xüsusiyyətləri şərh edilir. Müəllif doğru olaraq göstərir ki, sinonim cərgədə mütləq və nisbi mənalar ifadə edilməklə bədii ədəbiyyatda üslubilik yaranır və mətndə öz əksini tapır.

Müəllif burada geniş araşdırmalar aparır, üslubi sinonimlərin yalnız mətn, situasiya daxilində özünü büruzə verməsi göstərilir. Sinonim sözlərin mətndə qoşa işlənərək, sadalanaraq bədii ifadə vasitələri yaratması faktı da mövcuddur.

Bu fəsildə dildə işlənən frazeoloji sinonimlərə geniş yer verilmişdir. Müəllif burada da digər dilçilik materiallarında təsadüf edilməyən frazeoloji sinonim vahidləri tədqiqata cəlb edir, ədəbiyyatda frazeoloji birləşmələrin sinonim cərgələrlə birgə işlənməsinin bədii ifadəlilik keyfiyyəti yaradaraq üslubi xüsusiyyətlərini göstərir.

Yeri gəlmişkən, onu da qeyd edək ki, filologiya elmləri doktoru Nəriman Fərman oğlu Seyidəliyevin Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin “Azərbaycan dilində latın qrafikası ilə kütləvi nəşrlərin həyata keçirilməsi haqqında” 12 yanvar 2004–cü il tarixli sərəncamı ilə 2007–ci ildə “Şərq–Qərb” nəşriyyatı tərəfindən “Azərbaycan dilinin sinonimlər lüğəti” çap olunmuşdur. Lüğətdə 11 minə qədər eyni və yaxınmənalı sinonim söz və ifadələr verilmişdir.

Ümumiyyətlə, xırda qüsurlar nəzərə alınmazsa, filologiya elmləri doktoru Nəriman Seyidəliyevin “Müasir Azərbaycan dilində üslubi sinonimlər” adlı monoqrafiyası milli dilimizin inkişafı, təmizliyi və saflığı uğrunda gedən belə bir mübarizə ərəfəsində ən gözəl dərs vəsaitidir.

Qara MƏŞƏDİYEV,

filologiya elmləri doktoru,

professor.

Respublika.- 2013.- 13 yanvar.- S. 3.